121Pan powiedział do Abrama: „Zostaw twoją ziemię, twój ród i dom twojego ojca, i idź do kraju, który ci wskażę.2Uczynię cię bowiem wielkim narodem. Będę ci błogosławił i uczynię cię sławnym. Będziesz błogosławieństwem. 3Będę błogosławił tym, którzy ciebie będą błogosławić, a tym, którzy tobie źle życzą, będę złorzeczył. Przez ciebie otrzymają błogosławieństwo wszystkie ludy ziemi”.
4Abram poszedł zgodnie z poleceniem Pana, a z nim poszedł też Lot. Abram miał siedemdziesiąt pięć lat, gdy opuścił Charan.5Wziął on swoją żonę Saraj, swego bratanka Lota i cały dobytek, którego się dorobili, oraz służbę, którą nabyli w Charanie, i wszyscy udali się w drogę do Kanaanu.
Abram w Kanaanie i Egipcie
6Abram wędrował przez kraj Kanaan do miejsca koło Sychem, aż do dębu Mamre. Mieszkali tam wtedy Kananejczycy.
7Pewnego dnia Pan ukazał się Abramowi i powiedział: „Twojemu potomstwu daję ten kraj”. Abram zbudował w tym miejscu ołtarz dla Pana, który mu się ukazał.8Stamtąd udał się ku górom, na wschód od Betel i rozbił namiot między Betel na zachodzie i Aj na wschodzie. W tym miejscu również zbudował ołtarz dla Pana i odtąd wzywał Jego imienia.9Abram zmierzał coraz bardziej w stronę Negebu.
10Po pewnym czasie nastał głód w tym kraju. Wtedy Abram udał się do Egiptu i tam się osiedlił jako cudzoziemiec. W kraju Kanaan panował bowiem dotkliwy głód. 11Gdy zbliżał się do Egiptu, rzekł do swojej żony Saraj: „Słuchaj, wiem dobrze, że jesteś piękną kobietą. 12Gdy ujrzą cię Egipcjanie, pomyślą: «To jego żona». Wtedy zabiją mnie, a ciebie zostawią przy życiu. 13Mów więc, proszę, że jesteś moją siostrą, aby mi się dobrze wiodło dzięki tobie i bym pozostał przy życiu”.
14Gdy Abram przyszedł do Egiptu, Egipcjanie zobaczyli, że jego żona jest bardzo piękna. 15Ujrzeli ją też urzędnicy faraona i chwalili ją przed nim. Zabrano ją więc do pałacu faraona. 16Abramowi zaś hojnie za nią wynagrodzono. Dostał bowiem owce i kozy, woły i osły, sługi i służące, oślice i wielbłądy. 17Pan jednak zesłał na faraona i jego dom ciężkie plagi z powodu Saraj, żony Abrama.18Faraon wezwał więc Abrama i rzekł: „Dlaczego tak ze mną postąpiłeś? Czemu mi nie powiedziałeś, że ona jest twoją żoną, 19lecz mówiłeś, że jest twoją siostrą? Wziąłem więc ją sobie za żonę. Teraz jednak oddaję ci twoją żonę. Weź ją i odejdź”. 20Faraon rozkazał swoim ludziom, aby odprawili Abrama wraz z żoną i wszystkim, co posiadał.
siedemdziesiąt pięć lat – podany wiek Abrama prawdopodobnie odpowiada rzeczywistości i zgodny jest ze stosowaną wówczas miarą czasu (Rdz 25,7+). Sędziwy wiek Abrama podkreśla jego autorytet, ale także ukazuje jego odwagę, gdy podejmuje trudną wędrówkę. Abram, nie zważając na swój wiek, ufa, że Bóg spełni dane obietnice. Chodzi szczególnie o obietnicę potomstwa (Rdz 15,2-6; 18,9-10; 21,1-2.5).
Mamre – dębowy zagajnik w pobliżu Hebronu (Rdz 13,18+). Obecnie Ramet el-Chalil, 3 km na północ od Hebronu (Rdz 18,1; 23,17; 35,27). Imię Mamre nosił także Amoryta (zob. Słownik) mieszkający w tym miejscu (Rdz 14,13).
Aj – duże starożytne miasto leżące niedaleko na wschód od Betel. Obecnie identykowane z Et-Tell. Około 2400 r. przed Chr. zostało zniszczone. Po odbudowie w ok. 1200 r. przed Chr. powstała tam wioska, opuszczona ostatecznie w ok. 1050 r. przed Chr. Za czasów Jozuego (ok. 1250 r. przed Chr.), gdy dokonywano podboju Kanaanu (Joz 8), Aj prawdopodobnie leżało w gruzach.
Negeb – stepowy i pustynny obszar położony na południe od Gazy i Debiru. Głównym ośrodkiem gospodarczym Negebu było i jest miasto Beer-Szeba.
ciężkie plagi – kary zesłane na faraona za wzięcie Saraj kojarzą się z plagami, które Bóg zesłał za ciemiężenie Izraelitów (Wj 7,14nn). Wydarzenie z Saraj może w zamyśle redaktora stanowić zapowiedź utrapień Izraelitów w Egipcie, z których Bóg wyzwoli ich za pośrednictwem Mojżesza.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
RÓD - społeczna jednostka organizacyjna, oparta na więzach krwi. Rody łączyły się w większe grupy zwane plemionami lub szczepami, odwołującymi się do wspólnego przodka (np. 1Sm 10,21). Ród jest pojęciem szerszym niż rodzina rozumiana jako wspólnota zamieszkania. Poszczególne rodziny izraelskie łączyły się w rody, na czele których stała jedna osoba (np. Lb 36,1). Przynależność do danego rodu pociągała za sobą konieczność przyjęcia tej samej tradycji religijnej, czyli wyznawanie wiary w Boga swoich przodków (np. Rdz 26,24).
BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).
KANAAN, KANANEJCZYCY - starożytna nazwa kraju położonego na obszarze dzisiejszego Izraela i Libanu. Dotychczas nie ustalono dokładnych granic starożytnego Kanaanu (Rdz 10,19). Zanim Izraelici pojawili się na tych terenach pod koniec XIII w. przed Chr., żyły tam różne plemiona (ok. 30) skupione wokół większych miast (Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj 3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17; Joz 3,10). Każde plemię miało swojego władcę i rywalizowało z sąsiadami. Ludność zamieszkująca Kanaan zajmowała się głównie rolnictwem, a także żeglarstwem i kupiectwem. Religia Kananejczyków była ściśle związana z codziennym rytmem życia. Koncentrowała się wokół kultu płodności. W Biblii mieszkańcy Kanaanu zasadniczo są ukazywani w negatywnym świetle (np. Rdz 9,18-27; Dn 13,56nn). Chociaż Izraelici gardzili nimi jako ludnością podbitą (Sdz 1,28), to jednak pod względem rozwoju cywilizacyjnego wiele zawdzięczają kulturze kananejskiej.
KANAAN, KANANEJCZYCY - starożytna nazwa kraju położonego na obszarze dzisiejszego Izraela i Libanu. Dotychczas nie ustalono dokładnych granic starożytnego Kanaanu (Rdz 10,19). Zanim Izraelici pojawili się na tych terenach pod koniec XIII w. przed Chr., żyły tam różne plemiona (ok. 30) skupione wokół większych miast (Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj 3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17; Joz 3,10). Każde plemię miało swojego władcę i rywalizowało z sąsiadami. Ludność zamieszkująca Kanaan zajmowała się głównie rolnictwem, a także żeglarstwem i kupiectwem. Religia Kananejczyków była ściśle związana z codziennym rytmem życia. Koncentrowała się wokół kultu płodności. W Biblii mieszkańcy Kanaanu zasadniczo są ukazywani w negatywnym świetle (np. Rdz 9,18-27; Dn 13,56nn). Chociaż Izraelici gardzili nimi jako ludnością podbitą (Sdz 1,28), to jednak pod względem rozwoju cywilizacyjnego wiele zawdzięczają kulturze kananejskiej.
SYCHEM - starożytne miasto leżące ok. na północ od Jerozolimy. W XIX w. przed Chr. miało już fortyfikację i kompleks pałacowo-świątynny, które w ciągu wieków były przebudowywane i odnawiane. Przez Sychem przebiegał ważny szlak handlowy. Tam zatrzymał się Abraham, gdy przybył z Charanu (Rdz 12,6). W pobliżu Sychem został pochowany Jakub (Rdz 49,29nn). Po podboju Kanaanu przez Izraelitów Sychem stało się dla nich ważnym ośrodkiem religijnym. W X w. przed Chr. miasto przez jakiś czas było stolicą Królestwa Północnego (1Krl 12,25). W 722 r. przed Chr. Asyryjczycy zaatakowali Królestwo Północne i zniszczyli Sychem. Ok. 350 r. przed Chr. miasto odbudowano i stało się ono głównym ośrodkiem Samarii. W niedalekiej odległości od niego, na górze Garizim, znajdowała się świątynia i centrum kultu Samarytan. W 107 r. przed Chr. prawdopodobnie Jan Hirkan zniszczył Sychem, którego już nigdy nie odbudowano.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
OŁTARZ - miejsce składania ofiary. Pierwotnie w tradycji biblijnej ołtarze usypywano z nieociosanych kamieni lub ziemi. Nie składano na nich ofiar, lecz były one pamiątką objawienia się Boga i świętym miejscem modlitwy (np. Rdz 12,8; Ps 43,3n). Z czasem stały się wyłącznie miejscami składania ofiar Bogu (lub bóstwom pogańskim) i znajdowały się w świątyniach. Praktyka budowania ołtarzy ofiarnych dla bóstw jest typowa dla kultur i religii Bliskiego Wschodu i nie jest oryginalnym pomysłem Izraelitów. Uważano, że ołtarze i otaczające je świątynie są ziemskimi mieszkaniami bóstw, którym należy ofiarować pokarm i miłą woń. Idea karmienia Boga była obca Izraelitom. Dla nich ołtarze były miejscami świętymi, pomagającymi w komunikacji z Bogiem. Składając na nich ofiary, wyrażali uwielbienie, dziękczynienie, przebłaganie za grzechy itp. Po centralizacji kultu w Jerozolimie (reforma Jozjasza w drugiej połowie VII w. przed Chr.) i zlikwidowaniu lokalnych sanktuariów, pozostały tylko trzy ołtarze w świątyni jerozolimskiej: ołtarz do ofiar całopalnych (wykonany z brązu), ołtarz kadzielny (wykonany ze złota) i ołtarz chlebów poświęconych (Wj 37,25 - 38,7). Zob.
OFIARA,
RÓG.
BETEL (hebr. ‘dom Boży’) - starożytne miasto, dzisiejsze Bejtin, usytuowane ok. na północ od Jerozolimy. Leżało na skrzyżowaniu dwóch szlaków, z których jeden prowadził z północy na południe Palestyny, drugi natomiast łączył Jerycho z Morzem Śródziemnym. Z racji swojego położenia, a także licznych Źródeł słodkiej wody, Betel miało duże znaczenie strategiczne. Już w czasach patriarchów było ważnym ośrodkiem kultu. Według Rdz 28,10-19 pierwotnie miejscowość ta nosiła nazwę Luz, a nazwę Betel nadał jej Jakub. Pod koniec XIII w. przed Chr. Betel zostało zdobyte przez Izraelitów i przypadło w udziale plemieniu Efraima. Ważną funkcję pełniło w okresie sędziów (1200-1000 przed Chr.), kiedy było miejscem spotkań wszystkich plemion Izraela. Przez pewien czas w tym mieście przechowywano Arkę Przymierza (Sdz 20,18-28). Centralizacja kultu w Jerozolimie, jaka dokonała się na początku okresu monarchii izraelskiej, sprawiła, że miejscowe sanktuarium, a zarazem całe miasto, straciło na znaczeniu. Po podziale królestwa za czasów Jeroboama (922 r. przed Chr.) sanktuarium w Betel wraz z umieszczonym w nim złotym cielcem stało się głównym ośrodkiem kultu w Królestwie Północnym (Izraelu). Miasto zostało zniszczone podczas inwazji asyryjskiej w 722/721 r. przed Chr. W dobie reform w VII w. przed Chr. król Judy Jozjasz zniszczył sanktuarium w Betel i kazał zabić miejscowych kapłanów (2Krl 23,15-20). Miasto przetrwało najazd Nabuchodonozora i zostało prawdopodobnie zniszczone przez Persów. Po odbudowie rozwijało się pomyślnie w okresach: hellenistycznym, rzymskim i bizantyjskim. Zostało opuszczone dopiero pod naporem podbojów arabskich w VI w. po Chr. Zob.
DAN.
IMIĘ - oznaczało istotę, tożsamość i tajemnicę osoby, do której się odnosiło. Nadanie dziecku konkretnego imienia wyrażało oczekiwania rodziców, jakie z nim wiązali, jak również zadania, jakie dana osoba ma do spełnienia w życiu (Mt 16,18). Dlatego w kulturze semickiej imię zawsze wyrażało możliwości społeczne człowieka (Lb 16,2). Izraelici przywiązywali wielką wagę do nadawania imion. Zmienić komuś imię oznaczało obdarzyć go nową osobowością (Rdz 17,5; 17,15). Bóg, objawiając swoje imię człowiekowi ( Wj 3,14), pozwolił mu zbliżyć się do swojej tajemnicy, dopuścił go do głębokiej zażyłości ze sobą (J 17,6.26). Jego imię jest uświęcane (Iz 29,23), uwielbiane (Ps 7,18), kochane (Ps 5,12), wieczne (Ps 135,13) i groźne (Pwt 28,58). Świątynia była miejscem, w którym z woli Boga przebywało Jego imię (Pwt 12,5), czyli stale była napełniona Jego obecnością. Żydzi z szacunku dla Boga nigdy nie wypowiadali Jego imienia, zastępując je pomocniczymi określeniami typu: mój Pan, Bóg, Ten, co przebywa w górach. Bóg wybrał również imię dla swojego Syna. Imię Jezus jest święte i tożsame z imieniem Bożym (Ap 14,1). Apostołowie w imię Jezusa uzdrawiali chorych (Dz 3,6), wyrzucali demony (Mk 9,38), czynili cuda (Mt 7,22). Ich działania były w istocie działaniami samego Jezusa, który przekazując uczniom władzę i moc, uczynił ich kontynuatorami swojej misji. Zob.
JEZUS.
Powołanie Abrama
Źródła pozabiblijne nie podają wyraźnych wzmianek o Abramie. Istnieje jednak zapis na steli faraona Szeszonka w Megiddo, upamiętniającej jego zwycięską kampanię w Syrii – Palestynie (ok. 926 r. przed Chr.), z którego dowiadujemy się o istnieniu w pobliżu Hebronu „pola Abrama”. Wzmianka ta byłaby zgodna z biblijną tradycją, według której Abram i Saraj ostatecznie osiedlili się w Hebronie i tam zostali pochowani (Rdz 23,2.19; 25,9).
Powołanie Abrama i danie mu obietnic oznacza, że Bóg podejmuje kolejny plan duchowego uzdrowienia ludzkości. Działanie Boga jest zawężone do jednego człowieka i rodu, który będzie się z niego wywodził. Poprzez tego człowieka i jego ród wszyscy ludzie mają otrzymać Boże błogosławieństwo (Rdz 12,3). W wybraniu Abrama można dostrzec zapowiedź misji Syna Bożego Jezusa Chrystusa i Kościoła. Jezus jest bowiem jedynym Pośrednikiem między Bogiem a ludźmi (np. 1Tm 2,5; Hbr 9,15; 12,24) i tylko przez Niego Bóg zbawia (np. Dz 4,12; 1J 4,14). Kościół natomiast, jako wspólnota wiary wywodząca się od Chrystusa, stwarza warunki do przyjęcia Jezusa jako jedynego Pana i Zbawiciela (np. Łk 2,11; J 13,13; Dz 13,23; Ga 3,7.14.29; Flp 3,20; 2P 3,18).
Bóg obiecuje Abramowi ziemię, potomstwo i błogosławieństwo. Można jeszcze wyodrębnić czwartą obietnicę – sławy. Wszystkie obietnice wzajemnie się dopełniają. Bezdzietne małżeństwo najbardziej mogło być zainteresowane potomstwem, ale w obietnicach największy nacisk położony jest na błogosławieństwo Boga. Abram ma się stać błogosławieństwem dla innych. Chodzi tu jednak nie tyle o jego pośrednictwo, ile o to, że jest on wzorem postawy człowieka wobec Boga. Abram nie kwestionuje słów Boga i nie stawia Mu pytań, które byłyby oznaką niedowierzania. Posłusznie, ale przede wszystkim z ufnością udaje się do miejsca wskazanego przez Boga i traktuje Boga jako Przewodnika i Opiekuna. Postawa Abrama zostanie nazwana wiarą (Rdz 15,6). W NT znajdujemy liczne odniesienia do Abrama, który jest chwalony za swoje bezgraniczne powierzenie się Bogu (np. Rz 4, Ga 3,6-9, Hbr 11,8-10.12.17-19).
Abram w Kanaanie i Egipcie
Abram, przedstawiony wcześniej jako wzór wiary i człowiek polegający na Bogu, pod wpływem grożących mu niebezpieczeństw zaczyna szukać własnych sposobów ocalenia siebie. Chodzi tu przede wszystkim o nieprawdziwe przedstawienie swojej żony Egipcjanom. W ten sposób nie tylko naraża ją na znieważenie, ale wystawia na niebezpieczeństwo Bożą obietnicę, według której Saraj ma mu urodzić upragnionego syna. Opowiadanie, którego motywy pojawiają się też w Rdz 20; 26,6-11, zawiera pouczenie, że Bóg w swej wierności czuwa nad Abramem i jego żoną i skutecznie interweniuje, nawet jeśli patriarcha postępuje nierozważnie, kłamie i ucieka się do podstępów. Wierność Boga na tle braku ufności ze strony Abrama tym bardziej podkreśla, jak bardzo Bóg jest cierpliwy i miłosierny wobec człowieka.
Księga Rodzaju
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Pierwsza księga Pisma Świętego nazywana jest tradycyjnie Księgą Rodzaju, co w języku staropolskim oznaczało Księga Narodzin albo Księga Początków. Jej hebrajska nazwa: Bereszit pochodzi od pierwszych jej wyrazów: Na początku. W innych językach używana jest grecka nazwa: Genesis, co oznacza ‘źródło życia’, ‘początek życia’, ‘pochodzenie’, ‘narodziny’ (Rdz 5,1). Wszystkie te nazwy wskazują na tematykę księgi, która poświęcona jest prehistorii narodu wybranego, począwszy od stworzenia świata aż po dzieje Jakuba, zwanego Izraelem, oraz jego synów, którzy dali początek dwunastu plemionom Izraela.
Powstanie Księgi Rodzaju wiąże się z koniecznością nowego zdefiniowania tożsamości ludu Izraela po utracie niezależności politycznej (586 r. przed Chr.) i w sytuacji przymusowych przesiedleń, które doprowadziły do rozproszenia Izraelitów pośród obcych narodów. W świetle dawnych przekazów i tradycji jej autorzy starali się ukazać wspólne pochodzenie wszystkich plemion Izraela, ich szczególną relację z Bogiem i niezwykłe powołanie do bycia znakiem Bożej woli i błogosławieństwem dla wszystkich narodów (Rdz 12,1-3). Izraelici nie muszą wstydzić się swojej słabości i klęski. Wobec pychy Babilonii (Rdz 11,1-9) powinni odwołać się do wiary swojego wspólnego przodka Abrahama, aby tak jak on stawać się książętami Boga (Rdz 23,6) i źródłem błogosławieństwa (Rdz 22,17-18).
Izraelici żyjący w obcej ziemi mogli znaleźć w tej księdze źródło nadziei i zachętę do uczciwego życia. Dla Izraelitów powracających z przesiedlenia do swojego kraju Księga Rodzaju była także manifestem, potwierdzającym ich prawa do tej ziemi. Genealogie tłumaczące pochodzenie ludów dawały jednocześnie wskazania na temat wzajemnych relacji z ludźmi zamieszkującymi te regiony.
Autorzy Księgi Rodzaju obficie korzystali ze znanych im starożytnych przekazów swojego narodu. W Księdze Rodzaju możemy wyróżnić opowiadania, charakteryzujące się specyficznym językiem oraz koncepcjami społecznymi i teologicznymi, które pozwalają przypisać je do odrębnych nurtów tradycji, jakie znajdujemy także w innych księgach Pisma Świętego. Z całą pewnością autorzy Księgi Rodzaju korzystali z dokumentów, które powstały jeszcze w czasach istnienia niezależnych państw Izraela i Judy. Ale nie ograniczali się tylko do tych źródeł. Sięgali też do literatury i wiedzy Babilonii, a także Egiptu, Fenicji i innych krajów starożytnego Bliskiego Wschodu. Pogańskie tradycje zostały jednak dostosowane w taki sposób, żeby wyrażały przekonania wypływające z wiary Izraelitów. Widać to np. w pierwszych rozdziałach Księgi Rodzaju, w których autorzy nawiązali do babilońskich opisów stworzenia świata i najstarszych dziejów człowieka, ale przede wszystkim wyrazili wiarę w to, że stwórcą świata i obrońcą jego porządku jest Bóg. Ukazali też człowieka jako najdoskonalsze ze stworzeń. Ludzie są więc prawdziwymi podmiotami swoich działań, odpowiedzialnymi za dobro lub zło swoich uczynków, a nie tylko marionetkami zdanymi na kaprysy przerastających ich sił demonicznych.
Treść i teologia
Księga Rodzaju łączy w sobie różne teksty, ale charakteryzuje się doskonale przemyślaną kompozycją. Dzieli się wyraźnie na dwie części: opowiadanie o stwórczym dziele Boga (Rdz 1 – 11) i dzieje patriarchów (Rdz 12 – 50). Możliwe jest, że wcześniej została zredagowana część opowiadająca o przodkach Izraela, gdyż ideowo była bliższa pokoleniu wygnańców, do których pierwotnie ją adresowano. Patriarchowie mają być wzorami wiary dla swoich potomków, a ich losy mają im pomóc podtrzymać nadzieję odrodzenia. W tym sensie ta druga część jest mniej uniwersalna od części pierwszej (Rdz 1 – 11), która dotyczy świata i ludzkości w ogóle.
Opisy zawarte w pierwszych jedenastu rozdziałach Księgi Rodzaju nie mogą być traktowane jako informacja o tym, jakie były początki wszechświata i jakie wydarzenia miały miejsce przy jego powstawaniu. Autor sięgnął do powszechnie znanych w jego czasach opowiadań o początkach świata i posłużył się nimi, aby wyjaśnić czytelnikowi sens i cel stwórczego aktu, dokonanego przez Boga. Istotą tych tekstów jest przesłanie zawarte w poszczególnych obrazach. W przesłaniu tym znajdujemy pełną wiary odpowiedź na podstawowe pytania związane z pochodzeniem świata i człowieka, a także z celem, dla którego istnieją wszelkie stworzenia. Drugi ważny wątek tej części dotyczy natury i skutków ludzkiego grzechu (Rdz 3). Chociaż zło wprowadza chaos w harmonię stworzenia, nie niweczy Bożego planu. Człowiek dopuszczający się zła jest wprawdzie osłabiony i zaślepiony, Bóg jednak, zamiast tylko karać, wychodzi mu naprzeciw. Historia o Noem pokazuje, że Bóg w swoich wymaganiach i sądzie bierze pod uwagę ludzką słabość i napełnia ludzi nadzieją na ostateczne przezwyciężenie grzechu i śmierci (Rdz 9,1-17). Opowiadanie o wieży Babel, które podsumowuje tę cześć Księgi Rodzaju (Rdz 11,1-9), ukazuje, że ludzie, którzy pragną budować swoją wielkość bez Boga, skazani są na ostateczną klęskę i rozproszenie.
Powołanie Abrahama (Rdz 12,1-3) rozpoczyna drugi etap dziejów ludzkości. W przeciwieństwie do budowniczych wieży Babel nie dąży on do tego, aby budować swoją wielkość, ale przyjmuje Bożą obietnicę i wyrusza w podróż do kraju, który jest mu nieznany. Choć dzieje patriarchów dotyczą początków Izraela, redaktorzy Księgi Rodzaju nie pomijają reszty ludzkości. Widać to już w obietnicach danych Abrahamowi, a szczególnie w tej, która dotyczy błogosławieństwa wszystkich ludów ziemi (Rdz 12,3). Powiązanie przodków Izraela z innymi ludami widoczne jest m.in. w Rdz 25,1-18, gdzie zostało ukazane pochodzenie różnych ludów od Abrahama. Widać je także w jego modlitwie wstawienniczej za Sodomę i Gomorę (Rdz 18), w ocaleniu za jego przyczyną miasta Soar (Rdz 19), jak również w dziejach Józefa, który stał się dobroczyńcą Egiptu. Obok dziejów Abrahama Księga Rodzaju ukazuje losy innych patriarchów: Izaaka, Jakuba, Józefa. W ich życiu zaczynają się spełniać obietnice dane Abrahamowi. Oni też, mimo swoich wad i błędów, okazują się ludźmi wielkiej wiary. Najwięcej uwagi zostało poświęcone Jakubowi, najmniej Izaakowi. Opowiadanie o Józefie ukazuje głównie rolę Bożej opatrzności w ludzkim życiu. Doświadczenia patriarchów są zapowiedzią i gwarancją całkowitego zbawienia, które urzeczywistni się w Jezusie Chrystusie. On, przychodząc na świat, spełnił ostatecznie wszystko, co Bóg obiecał ludzkości przez patriarchów. Księga Rodzaju na przykładach Sary, Rebeki i Racheli ukazuje również ważną rolę kobiet. Bóg objawił w ich życiu swoją łaskę i miały one udział w realizowaniu Jego obietnic.
Źródła pozabiblijne nie podają wyraźnych wzmianek o Abramie. Istnieje jednak zapis na steli faraona Szeszonka w Megiddo, upamiętniającej jego zwycięską kampanię w Syrii – Palestynie (ok. 926 r. przed Chr.), z którego dowiadujemy się o istnieniu w pobliżu Hebronu „pola Abrama”. Wzmianka ta byłaby zgodna z biblijną tradycją, według której Abram i Saraj ostatecznie osiedlili się w Hebronie i tam zostali pochowani (Rdz 23,2.19; 25,9).
Powołanie Abrama i danie mu obietnic oznacza, że Bóg podejmuje kolejny plan duchowego uzdrowienia ludzkości. Działanie Boga jest zawężone do jednego człowieka i rodu, który będzie się z niego wywodził. Poprzez tego człowieka i jego ród wszyscy ludzie mają otrzymać Boże błogosławieństwo (Rdz 12,3). W wybraniu Abrama można dostrzec zapowiedź misji Syna Bożego Jezusa Chrystusa i Kościoła. Jezus jest bowiem jedynym Pośrednikiem między Bogiem a ludźmi (np. 1Tm 2,5; Hbr 9,15; 12,24) i tylko przez Niego Bóg zbawia (np. Dz 4,12; 1J 4,14). Kościół natomiast, jako wspólnota wiary wywodząca się od Chrystusa, stwarza warunki do przyjęcia Jezusa jako jedynego Pana i Zbawiciela (np. Łk 2,11; J 13,13; Dz 13,23; Ga 3,7.14.29; Flp 3,20; 2P 3,18).
Bóg obiecuje Abramowi ziemię, potomstwo i błogosławieństwo. Można jeszcze wyodrębnić czwartą obietnicę – sławy. Wszystkie obietnice wzajemnie się dopełniają. Bezdzietne małżeństwo najbardziej mogło być zainteresowane potomstwem, ale w obietnicach największy nacisk położony jest na błogosławieństwo Boga. Abram ma się stać błogosławieństwem dla innych. Chodzi tu jednak nie tyle o jego pośrednictwo, ile o to, że jest on wzorem postawy człowieka wobec Boga. Abram nie kwestionuje słów Boga i nie stawia Mu pytań, które byłyby oznaką niedowierzania. Posłusznie, ale przede wszystkim z ufnością udaje się do miejsca wskazanego przez Boga i traktuje Boga jako Przewodnika i Opiekuna. Postawa Abrama zostanie nazwana wiarą (Rdz 15,6). W NT znajdujemy liczne odniesienia do Abrama, który jest chwalony za swoje bezgraniczne powierzenie się Bogu (np. Rz 4, Ga 3,6-9, Hbr 11,8-10.12.17-19).