211Zgodnie z zapowiedzią Pan zatroszczył się o Sarę i wypełnił swoją obietnicę.2Sara więc poczęła i w tym czasie, który Bóg wyznaczył, urodziła staremu Abrahamowi syna. 3Abraham dał swojemu synowi, którego mu urodziła Sara, imię Izaak 4i gdy miał on osiem dni, obrzezał Izaaka, zgodnie z tym, jak mu polecił Bóg.
5Abraham miał sto lat, gdy urodził mu się Izaak. 6A Sara mówiła: „Bóg dał mi powód do śmiechu! Ktokolwiek o tym usłyszy, będzie się śmiał ze mną”. 7Mówiła jeszcze: „Kto by się ośmielił rzec Abrahamowi, że Sara będzie karmiła piersią dzieci? A jednak urodziłam syna mimo starości męża”.
8Dziecko rosło i zostało odstawione od piersi. W dniu, w którym Izaak został odstawiony od piersi, Abraham urządził wielką ucztę. 9Sara spostrzegła kiedyś, że syn Egipcjanki Hagar, którego ta urodziła Abrahamowi, wyśmiewa się z jej syna. 10Rzekła więc do Abrahama: „Wypędź tę niewolnicę i jej syna, bo nie będzie dziedziczyć syn tej niewolnicy z moim synem Izaakiem”. 11Słowa te wydały się Abrahamowi bardzo złe. Odnosiły się bowiem do jego syna. 12Wtedy Bóg powiedział do Abrahama: „Nie uważaj za złe tego, co o tym chłopcu i jego matce powiedziała do ciebie Sara. Posłuchaj jej głosu, gdyż za twoje potomstwo będzie uznane potomstwo Izaaka. 13Syna tej niewolnicy również uczynię wielkim narodem, bo jest on twoim potomkiem”.
14Abraham wstał więc wcześnie, wziął chleb i skórzany worek z wodą i dał Hagar. Włożył jej na plecy dziecko, a następnie ją odesłał. Ona poszła i błąkała się po pustyni Beer-Szeby. 15Gdy skończyła się woda w skórzanym worku, położyła swoje dziecko pod jednym z krzewów. 16Potem odeszła i usiadła w pobliżu, w odległości strzału z łuku. Myślała bowiem: „Nie chcę patrzeć na śmierć mojego dziecka”. Usiadła więc niedaleko i zaczęła głośno płakać.
17Wtedy Bóg usłyszał płacz chłopca. Anioł Boży zawołał więc z nieba do Hagar: „Co ci jest, Hagar? Nie bój się, bo Bóg usłyszał płacz chłopca, który tam leży. 18Wstań, podnieś chłopca i weź go za rękę, bo uczynię go wielkim narodem”. 19Gdy Bóg otworzył jej oczy, ujrzała studnię. Podeszła, napełniła skórzany worek wodą i dała chłopcu pić.
20Bóg był z tym chłopcem. Gdy dorósł, mieszkał na pustyni i stał się łucznikiem. 21Mieszkał on na pustyni Paran. A jego matka sprowadziła mu z Egiptu żonę.
Przymierze z Abimelekiem
22W tym czasie Abimelek wraz z dowódcą swego wojska, Pikolem, powiedział do Abrahama: „Bóg jest z tobą we wszystkim, co czynisz! 23Teraz więc przysięgnij mi tu na Boga, że ani wobec mnie, ani wobec całego mojego potomstwa nie postąpisz zdradliwie. Tak jak ja darzyłem cię życzliwością, tak i ty będziesz darzył życzliwością mnie i kraj, w którym jesteś gościem”.
24Abraham odpowiedział: „Przysięgam!”. 25Zrobił jednak Abimelekowi wymówkę z powodu studni z wodą, którą przywłaszczyli sobie słudzy Abimeleka. 26Abimelek wyjaśnił: „Nie wiem, kto to zrobił. Nie powiadomiłeś mnie o tym, a ja do dzisiaj nic na ten temat nie słyszałem”.
27Abraham wziął więc owce i bydło i dał je Abimelekowi. Tak obaj zawarli przymierze. 28Gdy Abraham wydzielił z trzody siedem jagniąt, 29Abimelek go zapytał: „Co znaczy te siedem jagniąt, które wydzieliłeś?”. 30Abraham tak to wyjaśnił: „Te siedem jagniąt weźmiesz ode mnie, aby służyły mi jako dowód, że to ja wykopałem tę studnię”. 31Dlatego nazwano to miejsce Beer-Szeba, bo tam obaj sobie przysięgli.
32Po zawarciu przymierza w Beer-Szebies Abimelek wraz z dowódcą wojska Pikolem wyruszył i wrócił do kraju Filistynów. 33Abraham zasadził w Beer-Szebie tamaryszek. Tam też wzywał imienia Pana, Boga Wiecznego.34I długi czas gościł Abraham w kraju Filistynów.
obrzezał Izaaka – jest on pierwszym mężczyzną w rodzinie Abrahama, obrzezanym w ósmym dniu po narodzeniu (Rdz 17,10-13.24-26). Zob. Słownik.
powód do śmiechu – śmiech Sary jest tutaj wyrazem radości, a nie braku wiary (Rdz 18,12-15; por. Rdz 17,17+).
odstawione od piersi – zwyczajowo następowało to, gdy dziecko miało 3 lata.
niewolnica – Hagar nie była niewolnicą, lecz wolną kobietą na służbie u Sary (Rdz 16,1). Określenie jej w ten sposób może być wyrazem coraz większej wrogości Sary wobec Hagar, wynikającej z poczucia zagrożenia, że Izmael wyeliminuje Izaaka.
skórzany worek z wodą – jednym ze sposobów przechowywania płynów było trzymanie ich w workach uszytych ze zwierzęcej skóry.
dziecko – z wcześniejszych informacji wynika, że w tym czasie Izmael miał ok. 17 lat (Rdz 16,16; zob. Rdz 21,5.8+). Możliwe, iż niezgodność ta wynika stąd, że tekst o wypędzeniu Hagar i jej syna zaczerpnięto z innego zbioru i włączono do opowiadania o Izaaku, bez dostosowywania danych chronologicznych (Rdz 16).
pustynia Paran – obszar w środkowej części półwyspu Synaj.
Beer-Szeba – miasto w północnej części Negebu (Rdz 20,1+). W czasach monarchii izraelskiej było lokalnym ośrodkiem administracyjnym i religijnym. Wskazuje się je jako południowy kraniec ziem Izraela (np. Sdz 20,1). Nazwa Beer-Szeba znaczy ‘studnia przysięgi’ lub ‘studnia siedmiu’. Zob. Słownik.
wrócił do kraju Filistynów – za czasów Abrahama (XIX/XVIII w. przed Chr.) nie było Filistynów w Kanaanie. Przybyli tu dopiero na początku XII w. przed Chr. Stwierdzenie to jest więc anachronizmem. Zob. Rdz 26,1.
tamaryszek – krzew lub drzewko wywodzące się z rodziny tamaryszkowatych, obejmującej ok. 100 gatunków. Występuje w południowej Europie, zachodniej i środkowej Azji i północno-wschodniej Afryce. Rośnie na terenach pustynnych, osiąga wysokość 3-5 m, jest wytrzymały na suszę, pięknie kwitnie. W kulturze Chin i Egiptu tamaryszek jest często symbolem nieśmiertelności.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
ANIOŁ (hebr. mal’ak, gr. angelos - ‘zwiastun’, ‘posłaniec’) - istota duchowa, podporządkowana Bogu, któremu służy w różny sposób, zależny od potrzeby konkretnej sytuacji. W księgach ST nie wspomina się często o aniołach jako pośrednikach między Bogiem a ludźmi. Według opisów biblijnych Bóg najczęściej zwracał się do ludzi w sposób bezpośredni. Rozwój myśli religijnej sprawił, że Izraelici coraz mocniej podkreślali wszechmoc Boga i tym samym stawał się On dla nich coraz bardziej niedostępny, odległy. Wówczas w świadomości religijnej Żydów ugruntowało się przekonanie o istnieniu aniołów - istot pośredniczących w kontakcie Boga z człowiekiem. Biblia nie zawiera żadnych informacji na temat ich natury. Tożsamość aniołów określa ich misja, w której oznajmiają ludziom wolę Boga. Zadaniem aniołów jest również troska o ludzi (np. Ps 91,11). Bóg posłał swojego anioła, który przeprowadził Izraelitów z Egiptu do Ziemi Obiecanej (Wj 23,20nn). Obecność aniołów pośród ludu była potwierdzeniem i symbolem realnej obecności samego Boga. Mogli też pełnić misję niszczycielską (np. Rdz 19,1nn - zniszczenie Sodomy; 2Krl 19,35 - zniszczenie armii asyryjskiej) lub zwiastować nieszczęście (Ps 78, 49). Niekiedy nazywani są świętymi (Hi 5, 1; Ps 89, 6; Dn 4, 10) albo synami Bożymi (Ps 29, 1; 89, 7). W imię Boga aniołowie mogą także odpuszczać ludziom grzechy. W NT aktywność aniołów widoczna jest szczególnie na początku Nowego Przymierza w kontekście poczęcia, narodzenia i pierwszych lat życia Jezusa na ziemi (Mt 1,20.24; 2,13.19; Łk 1 - 2). Anioł towarzyszył Jezusowi także w czasie kuszenia na pustyni oraz przed Męką w czasie modlitwy w Ogrodzie Oliwnym (np. Mt 4,11; Łk 22,43). Autorzy NT ukazują również istotną rolę aniołów w przekazie Bożego orędzia oraz w rozszerzaniu się i wzroście Kościoła (np. Dz 8,26; 10,3nn). Dopiero w czasach NT nastąpiło wyraÉne rozróżnienie aniołów na tych, którzy są wysłannikami Boga, oraz na demony - uosabiające zło, szkodzące człowiekowi. Zob.
DEMON,
OPĘTANIE.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
Narodziny Izaaka. Oddalenie Izmaela
Po wielokrotnych zapowiedziach (Rdz 12,2.7; 13,16; 15,2-6; 17,4.16.19; 18,10) Bóg spełnia swoją obietnicę: Sara wreszcie zostaje matką. W tej sytuacji zaczyna ona bardzo mocno zabiegać o prawa swojego syna do wyłącznego dziedziczenia po Abrahamie. Opis napięcia pomiędzy Sarą i Hagar może być odbiciem niezbyt przyjaznych stosunków pomiędzy Izraelitami a Izmaelitami – nomadami żyjącymi na północnych terenach półwyspu Synaj i w Negebie (Rdz 20,1+; zob. Rdz 19,30-38+). Wzmianka o wypędzeniu Hagar i Izmaela w kontekście narodzin Izaaka może też potwierdzać wyłączne prawo Izaaka do odziedziczenia po Abrahamie Bożego błogosławieństwa. Nigdzie nie znajdziemy jednak tekstu mówiącego o odrzuceniu Izmaela. Także jemu Bóg błogosławi, co oznacza, że troska Boga obejmuje nie tylko szczególnie wybranych, ale wszystkich. Bóg ze względu na Abrahama wywodzi od Izmaela wielki naród (Rdz 16,10; 17,20).
Przymierze z Abimelekiem
W opowiadaniu tym, podobnie jak w poprzednich rozdziałach (Rdz 12,2n; 18,17; 19,29), uwypuklony został temat błogosławieństwa, którego Bóg udziela ze względu na Abrahama. Dlatego Abimelek, chcąc mieć udział w tym błogosławieństwie, proponuje Abrahamowi zawarcie przymierza. W sprawę przymierza włączony jest inny problem, a mianowicie uznanie prawa Abrahama do studni w Beer‑Szebie. Zgoda Abimeleka, aby Abraham stał się właścicielem studni, oznacza, że zaczyna się realizować druga istotna obietnica Boga, dotycząca własności ziemi w Kanaanie. Zasadzenie tamaryszku w Beer‑Szebie jest symbolem stopniowego nabywania prawa do ziemi i zarazem spełniania się Bożej obietnicy.
Księga Rodzaju
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Pierwsza księga Pisma Świętego nazywana jest tradycyjnie Księgą Rodzaju, co w języku staropolskim oznaczało Księga Narodzin albo Księga Początków. Jej hebrajska nazwa: Bereszit pochodzi od pierwszych jej wyrazów: Na początku. W innych językach używana jest grecka nazwa: Genesis, co oznacza ‘źródło życia’, ‘początek życia’, ‘pochodzenie’, ‘narodziny’ (Rdz 5,1). Wszystkie te nazwy wskazują na tematykę księgi, która poświęcona jest prehistorii narodu wybranego, począwszy od stworzenia świata aż po dzieje Jakuba, zwanego Izraelem, oraz jego synów, którzy dali początek dwunastu plemionom Izraela.
Powstanie Księgi Rodzaju wiąże się z koniecznością nowego zdefiniowania tożsamości ludu Izraela po utracie niezależności politycznej (586 r. przed Chr.) i w sytuacji przymusowych przesiedleń, które doprowadziły do rozproszenia Izraelitów pośród obcych narodów. W świetle dawnych przekazów i tradycji jej autorzy starali się ukazać wspólne pochodzenie wszystkich plemion Izraela, ich szczególną relację z Bogiem i niezwykłe powołanie do bycia znakiem Bożej woli i błogosławieństwem dla wszystkich narodów (Rdz 12,1-3). Izraelici nie muszą wstydzić się swojej słabości i klęski. Wobec pychy Babilonii (Rdz 11,1-9) powinni odwołać się do wiary swojego wspólnego przodka Abrahama, aby tak jak on stawać się książętami Boga (Rdz 23,6) i źródłem błogosławieństwa (Rdz 22,17-18).
Izraelici żyjący w obcej ziemi mogli znaleźć w tej księdze źródło nadziei i zachętę do uczciwego życia. Dla Izraelitów powracających z przesiedlenia do swojego kraju Księga Rodzaju była także manifestem, potwierdzającym ich prawa do tej ziemi. Genealogie tłumaczące pochodzenie ludów dawały jednocześnie wskazania na temat wzajemnych relacji z ludźmi zamieszkującymi te regiony.
Autorzy Księgi Rodzaju obficie korzystali ze znanych im starożytnych przekazów swojego narodu. W Księdze Rodzaju możemy wyróżnić opowiadania, charakteryzujące się specyficznym językiem oraz koncepcjami społecznymi i teologicznymi, które pozwalają przypisać je do odrębnych nurtów tradycji, jakie znajdujemy także w innych księgach Pisma Świętego. Z całą pewnością autorzy Księgi Rodzaju korzystali z dokumentów, które powstały jeszcze w czasach istnienia niezależnych państw Izraela i Judy. Ale nie ograniczali się tylko do tych źródeł. Sięgali też do literatury i wiedzy Babilonii, a także Egiptu, Fenicji i innych krajów starożytnego Bliskiego Wschodu. Pogańskie tradycje zostały jednak dostosowane w taki sposób, żeby wyrażały przekonania wypływające z wiary Izraelitów. Widać to np. w pierwszych rozdziałach Księgi Rodzaju, w których autorzy nawiązali do babilońskich opisów stworzenia świata i najstarszych dziejów człowieka, ale przede wszystkim wyrazili wiarę w to, że stwórcą świata i obrońcą jego porządku jest Bóg. Ukazali też człowieka jako najdoskonalsze ze stworzeń. Ludzie są więc prawdziwymi podmiotami swoich działań, odpowiedzialnymi za dobro lub zło swoich uczynków, a nie tylko marionetkami zdanymi na kaprysy przerastających ich sił demonicznych.
Treść i teologia
Księga Rodzaju łączy w sobie różne teksty, ale charakteryzuje się doskonale przemyślaną kompozycją. Dzieli się wyraźnie na dwie części: opowiadanie o stwórczym dziele Boga (Rdz 1 – 11) i dzieje patriarchów (Rdz 12 – 50). Możliwe jest, że wcześniej została zredagowana część opowiadająca o przodkach Izraela, gdyż ideowo była bliższa pokoleniu wygnańców, do których pierwotnie ją adresowano. Patriarchowie mają być wzorami wiary dla swoich potomków, a ich losy mają im pomóc podtrzymać nadzieję odrodzenia. W tym sensie ta druga część jest mniej uniwersalna od części pierwszej (Rdz 1 – 11), która dotyczy świata i ludzkości w ogóle.
Opisy zawarte w pierwszych jedenastu rozdziałach Księgi Rodzaju nie mogą być traktowane jako informacja o tym, jakie były początki wszechświata i jakie wydarzenia miały miejsce przy jego powstawaniu. Autor sięgnął do powszechnie znanych w jego czasach opowiadań o początkach świata i posłużył się nimi, aby wyjaśnić czytelnikowi sens i cel stwórczego aktu, dokonanego przez Boga. Istotą tych tekstów jest przesłanie zawarte w poszczególnych obrazach. W przesłaniu tym znajdujemy pełną wiary odpowiedź na podstawowe pytania związane z pochodzeniem świata i człowieka, a także z celem, dla którego istnieją wszelkie stworzenia. Drugi ważny wątek tej części dotyczy natury i skutków ludzkiego grzechu (Rdz 3). Chociaż zło wprowadza chaos w harmonię stworzenia, nie niweczy Bożego planu. Człowiek dopuszczający się zła jest wprawdzie osłabiony i zaślepiony, Bóg jednak, zamiast tylko karać, wychodzi mu naprzeciw. Historia o Noem pokazuje, że Bóg w swoich wymaganiach i sądzie bierze pod uwagę ludzką słabość i napełnia ludzi nadzieją na ostateczne przezwyciężenie grzechu i śmierci (Rdz 9,1-17). Opowiadanie o wieży Babel, które podsumowuje tę cześć Księgi Rodzaju (Rdz 11,1-9), ukazuje, że ludzie, którzy pragną budować swoją wielkość bez Boga, skazani są na ostateczną klęskę i rozproszenie.
Powołanie Abrahama (Rdz 12,1-3) rozpoczyna drugi etap dziejów ludzkości. W przeciwieństwie do budowniczych wieży Babel nie dąży on do tego, aby budować swoją wielkość, ale przyjmuje Bożą obietnicę i wyrusza w podróż do kraju, który jest mu nieznany. Choć dzieje patriarchów dotyczą początków Izraela, redaktorzy Księgi Rodzaju nie pomijają reszty ludzkości. Widać to już w obietnicach danych Abrahamowi, a szczególnie w tej, która dotyczy błogosławieństwa wszystkich ludów ziemi (Rdz 12,3). Powiązanie przodków Izraela z innymi ludami widoczne jest m.in. w Rdz 25,1-18, gdzie zostało ukazane pochodzenie różnych ludów od Abrahama. Widać je także w jego modlitwie wstawienniczej za Sodomę i Gomorę (Rdz 18), w ocaleniu za jego przyczyną miasta Soar (Rdz 19), jak również w dziejach Józefa, który stał się dobroczyńcą Egiptu. Obok dziejów Abrahama Księga Rodzaju ukazuje losy innych patriarchów: Izaaka, Jakuba, Józefa. W ich życiu zaczynają się spełniać obietnice dane Abrahamowi. Oni też, mimo swoich wad i błędów, okazują się ludźmi wielkiej wiary. Najwięcej uwagi zostało poświęcone Jakubowi, najmniej Izaakowi. Opowiadanie o Józefie ukazuje głównie rolę Bożej opatrzności w ludzkim życiu. Doświadczenia patriarchów są zapowiedzią i gwarancją całkowitego zbawienia, które urzeczywistni się w Jezusie Chrystusie. On, przychodząc na świat, spełnił ostatecznie wszystko, co Bóg obiecał ludzkości przez patriarchów. Księga Rodzaju na przykładach Sary, Rebeki i Racheli ukazuje również ważną rolę kobiet. Bóg objawił w ich życiu swoją łaskę i miały one udział w realizowaniu Jego obietnic.
Po wielokrotnych zapowiedziach (Rdz 12,2.7; 13,16; 15,2-6; 17,4.16.19; 18,10) Bóg spełnia swoją obietnicę: Sara wreszcie zostaje matką. W tej sytuacji zaczyna ona bardzo mocno zabiegać o prawa swojego syna do wyłącznego dziedziczenia po Abrahamie. Opis napięcia pomiędzy Sarą i Hagar może być odbiciem niezbyt przyjaznych stosunków pomiędzy Izraelitami a Izmaelitami – nomadami żyjącymi na północnych terenach półwyspu Synaj i w Negebie (Rdz 20,1+; zob. Rdz 19,30-38+). Wzmianka o wypędzeniu Hagar i Izmaela w kontekście narodzin Izaaka może też potwierdzać wyłączne prawo Izaaka do odziedziczenia po Abrahamie Bożego błogosławieństwa. Nigdzie nie znajdziemy jednak tekstu mówiącego o odrzuceniu Izmaela. Także jemu Bóg błogosławi, co oznacza, że troska Boga obejmuje nie tylko szczególnie wybranych, ale wszystkich. Bóg ze względu na Abrahama wywodzi od Izmaela wielki naród (Rdz 16,10; 17,20).