21Pewien człowiek z rodu Lewiego pojął za żonę kobietę, również z rodu Lewiego. 2Kobieta ta poczęła i urodziła syna, a że wydał się jej prześliczny, trzymała go w ukryciu przez trzy miesiące. 3Nie mogła jednak dłużej go ukrywać, wzięła więc koszyk z papirusowej trzciny, nasączyła go żywicą i smołą, włożyła do niego dziecko i umieściła w sitowiu nad brzegiem Nilu. 4Siostra chłopca, ciekawa dalszych jego losów, obserwowała wszystko z daleka.
5W tym czasie córka faraona przybyła nad Nil, aby się wykąpać, a jej służące przechadzały się nad brzegiem rzeki. Nagle zobaczyła koszyk wśród sitowia, kazała więc służącej, aby go przyniosła. 6Uchyliła wieko i zobaczyła chłopczyka. Wzruszyła się, bo był zapłakany, i rzekła: „Pewnie jest to hebrajskie dziecko”.7Wówczas jego siostra powiedziała do córki faraona: „Jeśli zechcesz, przyprowadzę niańkę spośród kobiet hebrajskich, aby wykarmiła je dla ciebie”. 8„Zrób tak!” – odparła córka faraona. Dziewczyna pobiegła i zawołała matkę chłopczyka. 9Córka faraona rzekła do niej: „Zaopiekuj się tym dzieckiem i wykarm je dla mnie. Zapłacę ci za to”. Kobieta wzięła niemowlę i karmiła je. 10Gdy chłopiec podrósł, przyprowadziła go do córki faraona, a ona uznała go za swojego syna. Dała mu na imię Mojżesz, rzekła bowiem: „Wyciągnęłam go z wody”.
Mojżesz zabija Egipcjanina
11Minęło wiele lat. Mojżesz dorósł, wybrał się do swoich braci i ujrzał ich udrękę. Zobaczył też, jak Egipcjanin znęcał się nad Hebrajczykiem, jego rodakiem. 12Rozejrzał się wokół, a gdy się upewnił, że nikt ich nie widzi, zabił Egipcjanina i zagrzebał w piasku. 13Następnego dnia szedł i natknął się na dwóch Hebrajczyków, którzy się kłócili. Zapytał tego, który atakował: „Dlaczego bijesz swojego brata?”. 14On odrzekł: „Kto cię ustanowił naszym przywódcą albo rozjemcą? A może chcesz mnie zabić, jak tamtego Egipcjanina?”. Mojżesz przeraził się i pomyślał: „Sprawa się wydała”. 15Istotnie, wieść dotarła do faraona i usiłował on zgładzić Mojżesza.
Mojżesz u Madianitów
Mojżesz musiał uciekać przed faraonem, zamieszkał więc w krainie Madian. Siedział właśnie w pobliżu studni, 16gdy przyszło siedem córek madianickiego kapłana, aby zaczerpnąć wody, napełnić nią koryta i napoić trzodę swojego ojca. 17Nadeszli jednak inni pasterze i przepędzili je. Wówczas Mojżesz stanął w ich obronie i napoił ich trzody. 18Gdy one wróciły do swojego ojca, Reuela, zapytał je: „Dlaczego dzisiaj przyszłyście tak szybko?”. 19One odrzekły: „Jakiś Egipcjanin obronił nas przed pasterzami, a nawet wyręczył nas w czerpaniu wody i napoił trzody”. 20Wtedy je zapytał: „A gdzie on jest? Zostawiłyście go samego? Zaproście go na posiłek!”. 21Mojżesz zgodził się zamieszkać u tego człowieka, a on dał mu za żonę swoją córkę, Seforę. 22Urodziła ona syna, któremu nadał imię Gerszom, gdyż rzekł: „Byłem wygnańcem w obcej krainie”.
Powołanie Mojżesza
Lament Izraelitów
23Mijały lata. Umarł król Egiptu, a Izraelici wciąż cierpieli ucisk i krzyczeli z bólu. Ich lament spowodowany uciskiem wzniósł się do Boga. 24Usłyszał Bóg ich skargę i wspomniał na przymierze z Abrahamem, Izaakiem i Jakubem. 25Spojrzał Bóg na Izraelitów i zrozumiał....
Mojżesz – imię Mojżesz (hebr. Mosze) wywodzi się z jęz. egipskiego i oznacza: ‘począć się’, ‘narodzić’. Autor Księgi Wyjścia doszukuje się jednak hebrajskiego pochodzenia tego imienia (córka faraona raczej nie mówiła po hebrajsku), nawiązując do czasownika mašah – ‘wydobyć’, ‘uratować’. Rabini tłumaczyli imię Mojżesza jako ‘wydobywający’, ponieważ on z woli Boga wydobył Izraela z ucisku.
Madian – kraina położona na wschodnim wybrzeżu zatoki Akaba, oddzielającej półwysep Synaj od Półwyspu Arabskiego. Zob. Lb 22,4+.
Reuel – tylko w tym miejscu przyszły teść Mojżesza nosi to imię. Według Wj 3,1; 4,18; 18,1 nazywał się Jetro. Ale według Lb 10,29+ miał na imię Chobab i był synem Reuela Madianity. W Sdz 1,16; 4,11 jest natomiast mowa o tym, że Chobab był Kenitą. Różnice wynikają zapewne z odmiennych przekazów. Inne wyjaśnienie różnego brzmienia imienia Madianity zakłada, że hebr. termin oznaczający teścia, mógł również oznaczać ojca lub dziadka. Niektórzy uważają też, że Reuel to nie imię, lecz specjalny tytuł.
W oryginale zdanie wydaje się niedokończone. W innych tłumaczeniach zamiast zrozumiał jest: poznał ich.
HEBRAJCZYCY, HEBRAJCZYK - określenie narodu izraelskiego. Hebr. iwri jest przymiotnikiem pochodzącym prawdopodobnie od czasownika awar - ‘przechodzić’. Hebrajczycy więc to ci, którzy przeszli z drugiej strony Eufratu (Joz 24,3) albo przez Jordan (Rdz 50,10) lub przez Morze Czerwone (Wj 14 - 15). Niektórzy pochodzenie tej nazwy wywodzą od sumeryjskiego słowa apiru - dosł. ‘wyrzutek’, którym określano odmienne grupy etniczne, żyjące na obrzeżach cywilizacji. Mówi o nich wiele Źródeł egipskich i mezopotamskich z II tysiąclecia przed Chr., określając ich jako wyrzutków i rabusiów. Autorzy ST używają terminu iwri tylko 33 razy, odnosząc go zawsze do etnicznej grupy Izraelitów, dla odróżnienia ich od innych ludów Bliskiego Wschodu. W NT słowo Hebrajczycy określa Żydów palestyńskich, którzy zachowali łączność z językiem ojczystym, religią i kulturą, w odróżnieniu od tzw. hellenistów, czyli Żydów z diaspory, mówiących po grecku i przyjmujących hellenistyczne obyczaje. Paweł, pochodzący z diaspory żydowskiej - z Tarsu w Cylicji - chlubił się tym, że jest Hebrajczykiem (np. Dz 22,2n; 2Kor 11,22). NT zawiera pismo zatytułowane List do Hebrajczyków, którego adresatami było drugie pokolenie chrześcijan.
HEBRAJCZYCY, HEBRAJCZYK - określenie narodu izraelskiego. Hebr. iwri jest przymiotnikiem pochodzącym prawdopodobnie od czasownika awar - ‘przechodzić’. Hebrajczycy więc to ci, którzy przeszli z drugiej strony Eufratu (Joz 24,3) albo przez Jordan (Rdz 50,10) lub przez Morze Czerwone (Wj 14 - 15). Niektórzy pochodzenie tej nazwy wywodzą od sumeryjskiego słowa apiru - dosł. ‘wyrzutek’, którym określano odmienne grupy etniczne, żyjące na obrzeżach cywilizacji. Mówi o nich wiele Źródeł egipskich i mezopotamskich z II tysiąclecia przed Chr., określając ich jako wyrzutków i rabusiów. Autorzy ST używają terminu iwri tylko 33 razy, odnosząc go zawsze do etnicznej grupy Izraelitów, dla odróżnienia ich od innych ludów Bliskiego Wschodu. W NT słowo Hebrajczycy określa Żydów palestyńskich, którzy zachowali łączność z językiem ojczystym, religią i kulturą, w odróżnieniu od tzw. hellenistów, czyli Żydów z diaspory, mówiących po grecku i przyjmujących hellenistyczne obyczaje. Paweł, pochodzący z diaspory żydowskiej - z Tarsu w Cylicji - chlubił się tym, że jest Hebrajczykiem (np. Dz 22,2n; 2Kor 11,22). NT zawiera pismo zatytułowane List do Hebrajczyków, którego adresatami było drugie pokolenie chrześcijan.
BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.
PRZYMIERZE - rodzaj umowy, gwarantującej porządek i ustalającej prawa i obowiązki stron zawierających układ. Termin ten odnosi się nie tylko do relacji międzyludzkich czy międzynarodowych, ale także używa się go w odniesieniu do relacji między Bogiem a ludźmi. Jest to kluczowe pojęcie dla teologii ST i historii narodu wybranego. ST wymienia kilka przymierzy, które Bóg zawierał z ludźmi: z Noem (Rdz 9), z Abrahamem (Rdz 15 i 17), z ludem izraelskim na Synaju (Wj 19nn), z Dawidem (2Sm 7) oraz przymierze nazwane kapłańskim (Lb 18,19). Na Synaju zostało zawarte najważniejsze z nich, na mocy którego Izrael otrzymał prawa i zobowiązał się do wierności Bogu. Inicjatorem każdego przymierza był Bóg, który w ten sposób wyraził swoją miłość i łaskę wobec ludzi. Zewnętrznym znakiem przymierza Izraela z Bogiem było obrzezanie. Obchodzono także Święto Odnowienia Przymierza. Nagminne łamanie przymierza przez członków ludu Bożego doprowadziło do konieczności zawarcia Nowego Przymierza (Jr 31,31-33). To ostateczne przymierze Bóg zawarł z wszystkimi ludŹmi przez swojego Syna Jezusa Chrystusa. Nowe Przymierze nie opiera się już na przepisach prawa, ale ma swoje Źródło w Duchu (2Kor 3,6; por. J 4,23n). Wierność temu przymierzu jest możliwa dzięki ofierze Chrystusa i Jego żywej obecności pośród tych, którzy w Niego uwierzyli. Zob.
OBRZEZANIE,
PRZYKAZANIE.
Narodziny Mojżesza. W historii wyjścia Izraelitów z Egiptu tylko trzy osoby odgrywają ważną rolę: Mojżesz – reprezentujący Boga, faraon – który jest przeciwnikiem Bożego planu zbawienia, oraz brat Mojżesza – Aaron. Mojżesz jest postacią dominującą w tych wydarzeniach i tylko jemu autor biblijny poświęca szczególną uwagę, interesując się jego życiem sprzed powołania go przez Boga. Dzieciństwo i młodość Mojżesza, podobnie jak Ewangelia dzieciństwa Jezusa (Mt 1 – 2; Łk 1,26 – 2,52), pokazują, że Bóg, o którym nie wspomina się tu wprost, przygotowuje swojego wybranego do przyszłej misji i dyskretnie czuwa nad jego losem.
Opowiadanie o narodzinach Mojżesza i jego niezwykłym ocaleniu jest konkretnym przykładem, ilustrującym nieposłuszeństwo kobiet wobec dekretu wydanego przez faraona. Paradoksem jest fakt, że do izraelskich kobiet świadomie dołącza córka faraona, która adoptuje hebrajskiego chłopca i zabiera go do pałacu. Miejsce, z którego wyszedł rozkaz zabijania, staje się teraz miejscem ocalenia, a Mojżesz, karmiony przez prawdziwą matkę, nie traci kontaktu ze swoim narodem. Wiklinowy koszyk, w którym umieszczono małego Mojżesza, po hebrajsku nazywa się tak samo jak arka, w której schronił się Noe. Autor biblijny wyraźnie łączy więc oba ocalenia, wskazując na kontynuację Bożego planu zbawienia. Ocalenie Jezusa przed Herodem również dokona się w Egipcie, gdzie udadzą się Jego rodzice na wieść o planach okrutnego króla (Mt 2,13nn).
Mojżesz zabija Egipcjanina
Mojżesz nie wyrzekł się swojego pochodzenia, mimo że większość życia spędził wśród Egipcjan. Gdy był świadkiem ucisku, jaki cierpieli jego rodacy ze strony Egipcjan, próbował interweniować. Zakończyło się to jednak niepowodzeniem, które może oznaczać, że metoda obrana przez Mojżesza nie była zgodna z Bożymi planami. Dokonując morderstwa, Mojżesz stał się dla Egipcjan przestępcą odpowiedzialnym za śmierć jednego z nadzorców. Dla swoich rodaków był obcym, który przypisywał sobie autorytet przywódcy i rozjemcy. Opis tych wydarzeń służy do postawienia pytania o to, kim właściwie jest Mojżesz (np. Mt 21,23). Należy go uważać za samozwańczego przywódcę, czy też działa on pod wpływem Bożego nakazu? Odpowiedź na to pytanie stanie się głównym motywem dalszej części księgi.
Lament Izraelitów
Śmierć kolejnego faraona nie zmieniła położenia Izraelitów. Ich wołanie do Boga, który do tej pory wydawał się milczeć, zostaje jednak wysłuchane. Oznacza to, że wkrótce nastąpi interwencja Boga. Nie wynika ona jedynie ze współczucia, ale opiera się na relacji, która od dawna łączyła Go z przodkami Izraela. Bóg chce nie tylko uwolnić Izraelitów z niewoli, ale także odnowić relację z potomkami patriarchów.
Księga Wyjścia
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Księga Wyjścia (w jęz. gr. Exodos i jęz. łac. Exodus) nawiązuje do centralnego tematu księgi, którym jest wyzwolenie Izraelitów z niewoli egipskiej. Istota tego wydarzenia nie ogranicza się do uwolnienia od ucisku lub poniżenia, ale ujawnia się w wezwaniu do nawiązania właściwej relacji z Bogiem i ludźmi. Wyzwolenie z niewoli jest więc początkiem świadomego i odpowiedzialnego życia w wolności. W jęz. hebrajskim księga ta nazywana jest Szemot od pierwszych jej słów: Oto imiona.
Według tradycji powstanie Pięcioksięgu, do którego należy również Księga Wyjścia, łączono z Mojżeszem. Na podstawie współczesnych badań krytyczno-literackich uważa się, że dzieło to jest owocem pracy wielu autorów biblijnych żyjących w różnym czasie. Przypuszcza się, że ostateczna redakcja Księgi Wyjścia mogła nastąpić już w VI w. przed Chr. W Księdze Wyjścia można odnaleźć różne, często coraz bardziej pogłębione interpretacje jedynego w swoim rodzaju wydarzenia zbawczego, jakim było wyzwolenie Izraelitów z niewoli egipskiej. Dokonało się ono za sprawą Boga i dało początek kształtowaniu się nowego narodu. U podstaw kolejnych refleksji zawartych w księdze leży wspomnienie rzeczywistego wyjścia z Egiptu, które przetrwało w pamięci jednej lub kilku grup wchodzących w skład późniejszego Izraela. Wśród różnych opinii na ten temat dominuje pogląd łączący tę pamięć z epoką panowania w Egipcie XIX dynastii, czyli tzw. Ramessydów (1292-1186 przed Chr.). Opowiadanie o pobycie i wyjściu Hebrajczyków z Egiptu ma wyraźnie egipski koloryt, a wiele elementów zawartych w tekście biblijnym odpowiada historycznym realiom tego okresu, znanym z licznych dokumentów pochodzących z państwa faraonów. Jednym ze stałych punktów odniesienia w dyskusji nad historycznością wyjścia Hebrajczyków z Egiptu jest stela Merneptaha, wykonana z czarnego bazaltu i odkryta w 1895 roku w Tebach. Zawiera ona opis militarnych dokonań tego faraona. We fragmencie poświęconym jego wyprawie przeciwko Libijczykom (1208 r. przed Chr.) wspomina się również o pokonaniu Izraela, który zajmował północny rejon współczesnej Palestyny. Jest to pierwsze pozabiblijne wspomnienie tej nazwy i stanowi argument, na podstawie którego historyczne wyjście z Egiptu sytuuje się co najmniej kilkadziesiąt lat wcześniej. Najczęściej wskazuje się na czas panowania Ramzesa II (1279-1213 przed Chr.).
Treść i teologia
W różny sposób przedstawia się literacką strukturę Księgi Wyjścia. Mając jednak na uwadze miejsca, w których rozgrywają się kolejne wydarzenia (Egipt, pustynia, Synaj), logiczny wydaje się podział księgi na trzy części. Pierwsza z nich (Wj 1,1 – 15,21) opowiada o tym, jak Bóg wyzwolił Izraelitów z niewoli w Egipcie. Zaczyna się ona od podsumowania historii Jakuba i jego synów przebywających w Egipcie, akcent natomiast położony jest na wypełnienie się pierwszej z obietnic złożonych Abrahamowi (Rdz 12,2). Fakt, że Izraelici stali się licznym narodem, zapowiada realizację kolejnej obietnicy, która dotyczy objęcia przez nich w posiadanie Ziemi Obiecanej. Na przeszkodzie staje jednak faraon, który ucieleśnia siły przeciwne realizacji Bożego planu. Cudowne ocalenie Mojżesza i jego ucieczka do kraju Madian jest przygotowaniem interwencji Boga (Wj 1 – 2). W dalszej kolejności opisano powołanie Mojżesza (Wj 3,1 – 7,7) i plagi, które mają przekonać faraona do zmiany postawy (Wj 7,8 – 11,10). Ostatnia, dziesiąta plaga umieszczona została w kontekście przepisów kultowych dotyczących przaśnych chlebów, wykupienia pierworodnych i świętowania Paschy (Wj 12,1 – 13,16). Następnie opisano cudowne wyzwolenie (Wj 13,17 – 14,31), którego zwieńczeniem jest hymn uwielbienia na cześć Boga (Wj 15). W drugiej części (Wj 15,22 – 18,27) opowiada się o wędrówce przez pustynię, której celem jest najpierw góra Synaj. Izraelici doświadczają podczas tej drogi zarówno własnych słabości i ograniczeń, jak i opiekuńczej obecności swojego Boga (Wj 15,22 – 17,16). Spotkanie z Jetrem, teściem Mojżesza (Wj 18), jest przygotowaniem do wydarzeń, które będą miały miejsce na Synaju. Ostatnia, trzecia część księgi (Wj 19 – 40) opowiada o wydarzeniach na Synaju. Składają się na nie: objawienie się Boga, zawarcie przymierza i nadanie prawa (Wj 19 – 24), przekazanie instrukcji dotyczących budowy prowizorycznej świątyni – Namiotu Spotkania (Wj 25 – 31) oraz ich wypełnienie i zstąpienie chwały Bożej do przygotowanego sanktuarium (Wj 35 – 40). Pomiędzy otrzymaniem instrukcji a ich wykonaniem wydarzył się epizod ze złotym cielcem (Wj 32 – 34). Było to pierwsze odstępstwo wolnych Izraelitów od swojego Boga i pierwszy akt Bożego miłosierdzia okazany tym, którzy Mu się sprzeniewierzyli. Opis przymierza przypomina schemat traktatów zawieranych w starożytności między królem i wasalem (Wj 19 – 24; por. Wj 6,7). Jego zwieńczeniem ma być budowa świątyni. Kult, który będzie w niej sprawowany, zapewni obustronną wierność i lojalność w relacjach między Bogiem i Izraelem. Wolność narodu wybranego musi znaleźć swoje odzwierciedlenie w przestrzeganiu Dekalogu (Wj 20), praw regulujących stosunki społeczne (Wj 21 – 23) oraz w wiernym wykonywaniu wszystkich instrukcji danych przez Boga (Wj 25 – 31; 35 – 40).
Wątkiem przewodnim całej księgi jest temat wyzwolenia Izraelitów z niewolniczej służby na rzecz faraona (Wj 1 – 15) i przygotowanie ich do dobrowolnej służby Bogu (Wj 19 – 40). Pobyt na pustyni (Wj 15,22 – 18,27) przygotowuje do tej zmiany. W tym czasie ujawnia się buntowniczy charakter Izraelitów, którym Bóg wielokrotnie okazuje miłosierdzie i troskę. Drugi temat, szczególnie mocno akcentowany w pierwszej części księgi (Wj 1 – 15), to „poznanie Pana”. Wyzwolenie Izraelitów z Egiptu i sposób, w jaki się to dokonało, ukazują najpierw faraonowi i Egipcjanom, a potem całemu światu, kim jest Pan, Bóg Izraela. Wydarzenie to sprawiło, że Jego imię jest wysławiane na całej ziemi (por. Wj 5,2; 7,5.17; 8,6.18; 9,14.29; 10,2; 11,7; 14,4.18.25). Również Izraelici mają poznać, kim jest ich Bóg (Wj 16,6.12; 33,16) i przekazać to następnym pokoleniom (Wj 29,46; 31,13).
Do wyjścia Izraelitów z Egiptu nawiązują również inne księgi Biblii (np. Ps 77; Mdr 11 – 19; Oz 11,1). Już w ST wyjście z Egiptu było odnoszone do różnych etapów historii zbawienia. Prorok Izajasz według tego samego klucza odczytywał powrót Izraelitów z wygnania babilońskiego, uważając je za drugie wyjście (Iz 40 – 55). W tradycji chrześcijańskiej Jezus Chrystus jest tym, który przez swoją Mękę i Zmartwychwstanie przyniósł ludzkości ostateczne wyzwolenie. Wierzący w Chrystusa wyzwoleni z grzechu podążają do nowej ziemi obiecanej – królestwa Bożego. Nauka płynąca z Księgi Wyjścia nie traci więc swojej aktualności. Jest nieustannym świadectwem działania Boga, który obdarza ludzi wolnością i wychowuje ich do życia w wolności.
Opowiadanie o narodzinach Mojżesza i jego niezwykłym ocaleniu jest konkretnym przykładem, ilustrującym nieposłuszeństwo kobiet wobec dekretu wydanego przez faraona. Paradoksem jest fakt, że do izraelskich kobiet świadomie dołącza córka faraona, która adoptuje hebrajskiego chłopca i zabiera go do pałacu. Miejsce, z którego wyszedł rozkaz zabijania, staje się teraz miejscem ocalenia, a Mojżesz, karmiony przez prawdziwą matkę, nie traci kontaktu ze swoim narodem. Wiklinowy koszyk, w którym umieszczono małego Mojżesza, po hebrajsku nazywa się tak samo jak arka, w której schronił się Noe. Autor biblijny wyraźnie łączy więc oba ocalenia, wskazując na kontynuację Bożego planu zbawienia. Ocalenie Jezusa przed Herodem również dokona się w Egipcie, gdzie udadzą się Jego rodzice na wieść o planach okrutnego króla (Mt 2,13nn).