251Pan rzekł do Mojżesza na górze Synaj:2„Powiedz Izraelitom: «Gdy wejdziecie do ziemi, którą wam daję, to także ta ziemia będzie obchodzić szabat na cześć Pana.3Sześć lat będziesz obsiewał swoje pole, sześć lat będziesz też obcinał swoją winnicę i zbierał jej owoce, 4lecz w siódmym roku będzie uroczysty szabat dla ziemi, szabat na cześć Pana. W tym roku nie będziesz siał ani obcinał winnicy.5Nie będziesz również żął zboża, które samo wyrośnie po twoich żniwach, ani zrywał winogron z nieprzycinanych krzewów. To ma być rok całkowitego odpoczynku dla ziemi. 6Mimo szabatu ziemia da wam pokarm: da go tobie, twojemu słudze, służącej, najemnikowi i przybyszowi, a więc tym, którzy mieszkają u ciebie. 7Także dla twojego bydła i innych zwierząt w kraju pokarmem będzie to, co urodzi ziemia.
Rok jubileuszowy
8Policzysz sobie siedem lat szabatowych, a więc siedem razy siedem lat. W ten sposób siedem lat szabatowych obejmie czterdzieści dziewięć lat.9Dziesiątego dnia siódmego miesiąca zadmiesz w róg. W Dniu Przebłagania zatrąbicie na rogu w całym kraju. 10Będziecie świętować pięćdziesiąty rok, w którym ogłosicie wyzwolenie dla wszystkich mieszkańców waszego kraju. To będzie jubileusz, podczas którego każdy z was powróci do swojej posiadłości i swojej rodziny. 11Jubileuszem będzie dla was pięćdziesiąty rok, podczas którego nie będziecie siać ani żąć tego, co ziemia urodzi, ani też zrywać winogron z nieprzyciętych krzewów. 12Rok jubileuszowy bowiem ma być dla was święty. Możecie jednak jeść z pola to, co na nim urośnie.
13W roku jubileuszowym każdy z was powróci do swojej posiadłości. 14Gdy będziecie coś sprzedawać swojemu bliźniemu lub coś od niego kupować, nie oszukujcie jeden drugiego. 15Odpowiednio do liczby lat, jakie upłynęły po roku jubileuszowym, będziesz kupował od swojego bliźniego, on zaś, odpowiednio do uzyskanego w tych latach plonu, będzie ci sprzedawał. 16Im więcej będzie lat do roku jubileuszowego – odpowiednio podniesiesz cenę, im mniej – odpowiednio ją obniżysz, bo on sprzedaje ci uzyskany plon. 17Nie oszukujcie bliźnich! Będziesz się bał twojego Boga, gdyż Ja jestem Panem, waszym Bogiem!
Błogosławieństwo na rok szabatowy
18Macie wypełniać moje prawa i przestrzegać moich nakazów, abyście mogli mieszkać bezpiecznie na tej ziemi. 19Wtedy ona da wam owoce, którymi się nasycicie i będziecie bezpiecznie tam mieszkać. 20Jeżeli zapytacie: Co będziemy jedli w siódmym roku, skoro nie możemy siać ani zbierać plonów? – 21to Ja ześlę wam w szóstym roku moje błogosławieństwo, które sprawi, że plonu wystarczy na trzy lata. 22W ósmym roku będziecie siać, lecz jeść będziecie z dawnych zbiorów aż do dziewiątego roku. Zanim nadejdą nowe zbiory, będziecie jeść stare.
Odzyskiwanie swojej własności
23Nie wolno wam sprzedać tej ziemi na zawsze, gdyż ona należy do Mnie, a wy jesteście u Mnie przybyszami i osiedleńcami. 24Dlatego w całej ziemi, która jest waszą własnością, będziecie stosować prawo wykupu ziemi. 25Jeżeli twój brat zubożeje i będzie musiał sprzedać swoją posiadłość, wówczas jego najbliższy krewny, który posiada prawo wykupu, odkupi to, co sprzedał jego brat. 26Jeżeli jednak ktoś nie ma takiego wykupiciela, lecz znajdzie wystarczające środki na wykup, 27wówczas obliczy lata od chwili sprzedaży i zwróci odpowiednią kwotę temu, któremu sprzedał swoją posiadłość, i wtedy powróci do niej. 28Jeżeli jednak nie znajdzie wystarczających środków, by zwrócić należność nabywcy, wtedy jego posiadłość pozostanie we władaniu nabywcy aż do roku jubileuszowego. W roku jubileuszowym dawny właściciel odzyska swoją posiadłość.
29Jeżeli ktoś sprzeda swój dom mieszkalny, położony w mieście otoczonym murami, będzie miał prawo do jego wykupu do końca roku, w którym dokonał sprzedaży; przez cały ten rok będzie miał prawo do jego wykupu. 30Jeżeli jednak nie zostanie wykupiony do końca tego roku, dom ten – znajdujący się w obrębie murów miejskich – pozostanie na zawsze własnością nabywcy i jego potomków. Nie utracą jej także w roku jubileuszowym. 31Jednakże wiejskie domy nieotoczone murami należy traktować na równi z gruntem. Będą więc podlegały prawu do wykupu, a w roku jubileuszowym nabywca utraci do nich prawo.
32Lewitom natomiast w miastach, które do nich należą, zawsze będzie przysługiwało prawo wykupu domów miejskich, które są ich własnością.33Gdyby ktoś kupił dom od lewitów, to utraci do niego prawo w roku jubileuszowym, bowiem domy w miastach lewitów są ich dziedzictwem pośród Izraelitów. 34Pole wokół ich miast nie może być sprzedane, gdyż jest ich wiecznym dziedzictwem.
Prawo nakazujące troszczyć się o ubogich rodaków
35Jeżeli twój brat zubożeje i nie będzie miał środków do życia, pomóż mu, aby mógł żyć przy tobie przynajmniej jak cudzoziemiec i osadnik. 36Nie bierz od niego procentu ani lichwy, ale bój się swojego Boga, aby twój brat mógł żyć u ciebie. 37Nie będziesz mu pożyczał swoich pieniędzy na procent ani swojej żywności na lichwę. 38Ja jestem Panem, waszym Bogiem, który was wyprowadził z ziemi egipskiej, aby dać wam ziemię Kanaan i być waszym Bogiem.
39Jeżeli twój brat zubożeje i sprzeda się tobie, nie każ mu wykonywać pracy niewolnika, 40lecz traktuj jak najemnika lub osadnika. Będzie ci służył aż do roku jubileuszowego,41potem cię opuści, zarówno on, jak i jego dzieci, i powróci do rodziny i posiadłości swoich przodków. 42Ponieważ moimi sługami są ci, których wyprowadziłem z ziemi egipskiej, nie można ich sprzedawać tak jak się sprzedaje niewolników. 43Nie będziesz go traktował surowo, ale będziesz się bał swojego Boga.
44Jeśli chodzi o niewolników i niewolnice, których możesz posiadać, to możecie ich kupować od sąsiednich narodów. 45Będziecie mogli kupować także dzieci od cudzoziemców, którzy zamieszkają wśród was, oraz od tych rodzin, które już mieszkają wśród was, bo urodzili się w waszym kraju. Ci niewolnicy będą waszą własnością. 46Potem przekażecie ich w spadku waszym synom, aby byli dla nich dziedziczną własnością na zawsze. Oni będą wykonywać pracę niewolniczą, lecz nikogo z waszych braci, Izraelitów, nie będziecie traktować surowo.
47Jeżeli wzbogaci się jakiś cudzoziemiec zamieszkały u ciebie, a twój brat zubożeje do tego stopnia, że sprzeda się jemu bądź też komukolwiek z jego rodziny, 48to później przysługuje mu prawo wykupu. Jeden z jego braci winien go wykupić 49albo jego stryj, albo syn stryja, albo najbliższy krewny z rodziny bądź też sam siebie wykupi, gdy się wzbogaci. 50Wraz ze swoim nabywcą obliczy lata: od sprzedania się mu aż do roku jubileuszowego. Cenę za siebie ustali odpowiednio do liczby wysłużonych lat, a każdy dzień policzy jako dzień pracy najemnika. 51Jeżeli pozostało jeszcze wiele lat do roku jubileuszowego, to odpowiednio do ich liczby zapłaci swój wykup, oprócz kwoty, za którą się sprzedał. 52Jeżeli tych lat pozostało niewiele, to odpowiednio do liczby wysłużonych lat zapłaci nabywcy swój wykup. 53Będzie u niego pracował rok po roku, a nabywca ze względu na ciebie nie może traktować go surowo. 54Jeżeli nie zostanie wykupiony w żaden z wymienionych sposobów, to w roku jubileuszowym wyjdzie na wolność on i jego dzieci. 55Izraelici są bowiem moim sługami, których wyprowadziłem z ziemi egipskiej. Ja jestem Panem, waszym Bogiem!
siódmy miesiąc – zob. Kpł 23,24+.
róg – prawodawca nie używa tu najczęściej stosowanego słowa szofar na określenie baraniego rogu, lecz jobel – ‘baran’, ‘róg barani’; od słowa jobel pochodzi także nazwa roku jubileuszowego (zob. Słownik).
pięćdziesiąty rok – prawo w tym miejscu jest niejasne. Oznacza, że do 49 lat dodawano jeszcze jeden rok, który stawał się rokiem jubileuszowym (zob. Słownik). W rezultacie ziemia nie była uprawiana przez dwa następujące po sobie lata, ponieważ rok 49 także był rokiem szabatowym.
Będziesz siębał – chodzi o bojaźń Bożą (zob. Słownik).
najbliższy krewny – w jęz. hebr. zwano go goel – ‘wykupiciel’ lub ‘mściciel krwi’. Według prawa miał on obowiązek pomścić śmierć zamordowanego krewnego (np. Lb 35,19) lub wykupić majątek krewnego, który popadł w długi, a także wykupić jego samego, jeśli z powodu ubóstwa sprzedał się w niewolę.
Nie bierz… procentu ani lichwy – prawo zabraniało pobierania odsetek od pożyczki udzielonej Izraelicie, dopuszczało jednak taką możliwość, gdy dłużnikiem był cudzoziemiec (Pwt 23,21). Lichwa polegała na pobieraniu wygórowanych odsetek za pożyczone pieniądze.
bój się… Boga – chodzi o bojaźń Bożą (zob. Słownik).
Izraelici, którzy popadli w niewolę, mieli w Izraelu większe prawa niż wszyscy inni niewolnicy. Prawo nakazywało jednak dobrze traktować niewolników pochodzących z innych narodów ( Kpł 19,34).
dzień pracy najemnika – miał określoną cenę, dlatego pracą można było spłacać zaciągnięty dług. W czasach NT za dniówkę płacono denara.
Cudzoziemiec osiadły w Izraelu musiał przestrzegać praw roku jubileuszowego tak samo jak każdy Izraelita.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
SZABAT - ostatni dzień tygodnia, świętowany przez Żydów jako dzień przeznaczony na modlitwę i odpoczynek. Tradycja świętowania szabatu jest zakorzeniona w biblijnym opisie stwarzania świata (Rdz 2,1-3), według którego Bóg w siódmym dniu po zakończonym dziele przestał pracować, a następnie pobłogosławił ten dzień i ustanowił go świętym. Od początków istnienia biblijnego Izraela szabat stanowił centrum żydo wskich praktyk religijnych. Żydowskie prawodawstwo bardzo ściśle obwarowało ten dzień stosownymi normami, które dokładnie wyjaśniały, jak należy go świętować i od jakich prac bezwzględnie należy się powstrzymać (Pwt 5,12-15). Szabat był dniem radości oraz znakiem jedności między Bogiem a ludem Izraela. Jego zachowywanie stanowiło jeden z czynników umacniających narodową i religijną tożsamość Żydów.
ROK JUBILEUSZOWY - rok odpoczynku i szczególnej łaski, obchodzony co pięćdziesiąt lat (Kpł 25,8-17), po siedmiu cyklach tzw. lat szabatowych (Kpł 25,1-7). Jego nastanie ogłaszano w Dzień Przebłagania dźwiękiem rogu (hebr. jobel - ‘róg’, od tego słowa pochodzi termin jubileusz). W roku jubileuszowym obowiązywały takie same prawa, jak w roku szabatowym. Opierały się one na przekonaniu, że całe stworzenie jest własnością Boga i człowiek w używaniu dóbr ziemskich musi przestrzegać praw Bożych. Dlatego stało się zwyczajem, że w latach szabatowych i jubileuszowych ziemia nie była uprawiana, aby jej nie wyjaławiać, a plon z tego, co na niej wyrosło, należało zostawić dla ludzi ubogich i dla dzikich zwierząt (Wj 23,10n; Kpł 25,1-7). Ponadto wierzyciele byli zobowiązani darować wszelkie długi (Pwt 15,2), co miało służyć przywróceniu sprawiedliwości i równości społecznej. Niewolnicy mogli odzyskiwać wolność (Kpł 25,39-54). Wszelka własność ziemska wracała do swoich pierwotnych właścicieli (Kpł 25,13-34; 27,16-24). Istnieją poważne wątpliwości, czy rok jubileuszowy był kiedykolwiek obchodzony w taki sposób, jak opisuje go Biblia, czy była to tylko utopijna idea Izraelitów, którzy powrócili z wygnania babilońskiego. Jako argument podaje się fakt, że rok jubileuszowy następowałby bezpośrednio po roku szabatowym, co w praktyce oznaczałoby obchodzenie niemal identycznego święta przez dwa kolejne lata. Prawdopodobnie więc po powrocie z wygnania siódmy z kolei rok szabatowy traktowano jako rok jubileuszowy.
ROK JUBILEUSZOWY - rok odpoczynku i szczególnej łaski, obchodzony co pięćdziesiąt lat (Kpł 25,8-17), po siedmiu cyklach tzw. lat szabatowych (Kpł 25,1-7). Jego nastanie ogłaszano w Dzień Przebłagania dźwiękiem rogu (hebr. jobel - ‘róg’, od tego słowa pochodzi termin jubileusz). W roku jubileuszowym obowiązywały takie same prawa, jak w roku szabatowym. Opierały się one na przekonaniu, że całe stworzenie jest własnością Boga i człowiek w używaniu dóbr ziemskich musi przestrzegać praw Bożych. Dlatego stało się zwyczajem, że w latach szabatowych i jubileuszowych ziemia nie była uprawiana, aby jej nie wyjaławiać, a plon z tego, co na niej wyrosło, należało zostawić dla ludzi ubogich i dla dzikich zwierząt (Wj 23,10n; Kpł 25,1-7). Ponadto wierzyciele byli zobowiązani darować wszelkie długi (Pwt 15,2), co miało służyć przywróceniu sprawiedliwości i równości społecznej. Niewolnicy mogli odzyskiwać wolność (Kpł 25,39-54). Wszelka własność ziemska wracała do swoich pierwotnych właścicieli (Kpł 25,13-34; 27,16-24). Istnieją poważne wątpliwości, czy rok jubileuszowy był kiedykolwiek obchodzony w taki sposób, jak opisuje go Biblia, czy była to tylko utopijna idea Izraelitów, którzy powrócili z wygnania babilońskiego. Jako argument podaje się fakt, że rok jubileuszowy następowałby bezpośrednio po roku szabatowym, co w praktyce oznaczałoby obchodzenie niemal identycznego święta przez dwa kolejne lata. Prawdopodobnie więc po powrocie z wygnania siódmy z kolei rok szabatowy traktowano jako rok jubileuszowy.
BLIŹNI - hebrajski termin rea, oddawany zazwyczaj w tłumaczeniach słowem ‘bliźni’, posiada w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może określać znajomego lub sąsiada (np. Wj 11,2; Prz 27,10), przyjaciela (np. Hi 2,11), ukochanego (Pnp 5,16). Termin ten nie obejmuje jednak bliskich krewnych, których określano mianem brat i siostra, ani wrogów. Ogólnie słowo to w ST określa rodaka, członka ludu zjednoczonego przymierzem z Bogiem. Za bliźnich uważano także prozelitów. W czasach Jezusa w różnych nurtach judaizmu istniały spory co do tego, kogo należy uważać za bliźniego. Jezus dał na to odpowiedź w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,29-37). Według nauczania Jezusa bliźnim jest każdy człowiek, dlatego wszystkich należy traktować z miłością, współczuciem i udzielać im koniecznej pomocy. W okazywaniu dobra nie można ograniczać się tylko do osób, które przynależą do tej samej wspólnoty społecznej lub religijnej. Jezus ukazał także ścisłą współzależność dwóch starotestamentowych przykazań (np. Mt 22,34-40) - miłości Boga ( Pwt 6,5) i bliźniego (Kpł 19,18). Miłość bliźniego będzie kryterium osądu człowieka na Sądzie Ostatecznym (Mt 25,31-46). Apostoł Paweł w praktykowaniu przykazania miłości bliźniego widzi wypełnienie prawa, pierwszy owoc Ducha oraz jedyny sposób realizacji wiary (np. Ga 5). Według autora 1 Listu św. Jana miłość braterska jest miarą bycia chrześcijaninem i sprawdzianem autentyczności miłości człowieka do Boga (1J 2,8-11; 3,11-24; 4,7-21).
BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).
BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.
ROK JUBILEUSZOWY - rok odpoczynku i szczególnej łaski, obchodzony co pięćdziesiąt lat (Kpł 25,8-17), po siedmiu cyklach tzw. lat szabatowych (Kpł 25,1-7). Jego nastanie ogłaszano w Dzień Przebłagania dźwiękiem rogu (hebr. jobel - ‘róg’, od tego słowa pochodzi termin jubileusz). W roku jubileuszowym obowiązywały takie same prawa, jak w roku szabatowym. Opierały się one na przekonaniu, że całe stworzenie jest własnością Boga i człowiek w używaniu dóbr ziemskich musi przestrzegać praw Bożych. Dlatego stało się zwyczajem, że w latach szabatowych i jubileuszowych ziemia nie była uprawiana, aby jej nie wyjaławiać, a plon z tego, co na niej wyrosło, należało zostawić dla ludzi ubogich i dla dzikich zwierząt (Wj 23,10n; Kpł 25,1-7). Ponadto wierzyciele byli zobowiązani darować wszelkie długi (Pwt 15,2), co miało służyć przywróceniu sprawiedliwości i równości społecznej. Niewolnicy mogli odzyskiwać wolność (Kpł 25,39-54). Wszelka własność ziemska wracała do swoich pierwotnych właścicieli (Kpł 25,13-34; 27,16-24). Istnieją poważne wątpliwości, czy rok jubileuszowy był kiedykolwiek obchodzony w taki sposób, jak opisuje go Biblia, czy była to tylko utopijna idea Izraelitów, którzy powrócili z wygnania babilońskiego. Jako argument podaje się fakt, że rok jubileuszowy następowałby bezpośrednio po roku szabatowym, co w praktyce oznaczałoby obchodzenie niemal identycznego święta przez dwa kolejne lata. Prawdopodobnie więc po powrocie z wygnania siódmy z kolei rok szabatowy traktowano jako rok jubileuszowy.
LEWICI - członkowie plemienia Lewiego, którym na Synaju została powierzona służba kapłańska (Lb 1,50). Po wejściu do Ziemi Obiecanej potomkowie Lewiego nie otrzymali żadnego terytorium, na którym, wzorem innych plemion, mogliby stworzyć własną strukturę społeczną. Ich jedynym zadaniem była troska o kult we wszystkich sanktuariach Izraela, składanie ofiar, nauczanie prawa Bożego i czuwanie, aby było ono przestrzegane (Pwt 17,18; 33,10). Źródłem ich utrzymania były ofiary składane przez lud (Lb 18,20-32). W wyniku reformy liturgicznej za czasów króla Jozjasza (622 r. przed Chr.) i centralizacji kultu w Jerozolimie lewici stracili swoje znaczenie. Kapłani jerozolimscy ograniczyli ich rolę do personelu świątynnego, spełniającego drugorzędne funkcje kultyczne (2Krl 23,8n). Lewici odzyskali swoją pozycję po powrocie z przesiedlenia babilońskiego i zachowali ją aż do momentu zburzenia świątyni jerozolimskiej przez Rzymian w 70 r. po Chr. Zob.
DZIESIĘCINA,
NAJWYŻSZY KAPŁAN.
BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.
KANAAN, KANANEJCZYCY - starożytna nazwa kraju położonego na obszarze dzisiejszego Izraela i Libanu. Dotychczas nie ustalono dokładnych granic starożytnego Kanaanu (Rdz 10,19). Zanim Izraelici pojawili się na tych terenach pod koniec XIII w. przed Chr., żyły tam różne plemiona (ok. 30) skupione wokół większych miast (Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj 3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17; Joz 3,10). Każde plemię miało swojego władcę i rywalizowało z sąsiadami. Ludność zamieszkująca Kanaan zajmowała się głównie rolnictwem, a także żeglarstwem i kupiectwem. Religia Kananejczyków była ściśle związana z codziennym rytmem życia. Koncentrowała się wokół kultu płodności. W Biblii mieszkańcy Kanaanu zasadniczo są ukazywani w negatywnym świetle (np. Rdz 9,18-27; Dn 13,56nn). Chociaż Izraelici gardzili nimi jako ludnością podbitą (Sdz 1,28), to jednak pod względem rozwoju cywilizacyjnego wiele zawdzięczają kulturze kananejskiej.
ROK JUBILEUSZOWY - rok odpoczynku i szczególnej łaski, obchodzony co pięćdziesiąt lat (Kpł 25,8-17), po siedmiu cyklach tzw. lat szabatowych (Kpł 25,1-7). Jego nastanie ogłaszano w Dzień Przebłagania dźwiękiem rogu (hebr. jobel - ‘róg’, od tego słowa pochodzi termin jubileusz). W roku jubileuszowym obowiązywały takie same prawa, jak w roku szabatowym. Opierały się one na przekonaniu, że całe stworzenie jest własnością Boga i człowiek w używaniu dóbr ziemskich musi przestrzegać praw Bożych. Dlatego stało się zwyczajem, że w latach szabatowych i jubileuszowych ziemia nie była uprawiana, aby jej nie wyjaławiać, a plon z tego, co na niej wyrosło, należało zostawić dla ludzi ubogich i dla dzikich zwierząt (Wj 23,10n; Kpł 25,1-7). Ponadto wierzyciele byli zobowiązani darować wszelkie długi (Pwt 15,2), co miało służyć przywróceniu sprawiedliwości i równości społecznej. Niewolnicy mogli odzyskiwać wolność (Kpł 25,39-54). Wszelka własność ziemska wracała do swoich pierwotnych właścicieli (Kpł 25,13-34; 27,16-24). Istnieją poważne wątpliwości, czy rok jubileuszowy był kiedykolwiek obchodzony w taki sposób, jak opisuje go Biblia, czy była to tylko utopijna idea Izraelitów, którzy powrócili z wygnania babilońskiego. Jako argument podaje się fakt, że rok jubileuszowy następowałby bezpośrednio po roku szabatowym, co w praktyce oznaczałoby obchodzenie niemal identycznego święta przez dwa kolejne lata. Prawdopodobnie więc po powrocie z wygnania siódmy z kolei rok szabatowy traktowano jako rok jubileuszowy.
Rok szabatowy
Miał przypominać Izraelitom, że Ziemia Święta jest własnością Boga. Dlatego również ona podlega odpoczynkowi szabatowemu (Wj 20,8-11). Prawo o roku szabatowym miało charakter religijny. Wyrażało wiarę i ufność Izraelitów w Bożą opiekę, której szczególnym wyrazem jest dar ziemi Kanaan. Hojnie obdarowani Izraelici powinni cechować się szczodrością, a nie chciwością, której wyrazem może być nieumiarkowana praca i chęć zdobywania coraz większego zysku. Rok szabatowy wiązał się także z ulgami dla niewolników izraelskich i dłużników (Ne 10,32). W rzeczywistości przestrzeganie roku szabatowego napotykało różne trudności (np. Kpł 26,35), o czym świadczą m.in. krytyczne mowy proroka Jeremiasza (Jr 34,8-16). Według Pwt 31,10nn w tym roku Izraelici w sposób szczególny mieli obowiązek uczyć się prawa Bożego.
Rok jubileuszowy
W roku jubileuszowym obowiązywały podobne przepisy jak w roku szabatowym: uwolnienie niewolników izraelskich, darowanie długów i przerwa w uprawie roli. Prawo dotyczące roku szabatowego, przypadającego co siedem lat, nie zawsze było w pełni przestrzegane (Jr 34,8-16), dlatego – żeby je złagodzić – kapłani ustalili w cyklu pięćdziesięcioletnim rok jubileuszowy. Jego rozpoczęcie obwieszczał dźwięk rogu (jobel), zapowiadając rok łaski (Iz 61,1-2). Prawo dotyczące tego roku chroniło przed nadmiernym bogaceniem się jednych i ubożeniem drugich. Zapewniało równowagę ekonomiczną rodzin. Wszystkie długi i sprzedaże z powodu niewypłacalności miały być anulowane. W chrześcijaństwie, na wzór roku jubileuszowego, co 50 lat obchodzony jest Rok Święty.
Odzyskiwanie swojej własności
Żaden Izraelita nie mógł sprzedać ziemi na zawsze, zwłaszcza komuś spoza Izraela, gdyż ziemię traktowano jako własność Boga. Człowiek jedynie ją użytkował. Gdy ktoś był zmuszony sprzedać ziemię z powodu zadłużenia, jego najbliższy krewny, zwany wykupicielem (hebr. goel), miał obowiązek przyjść mu z pomocą. W Rt 2,20 obowiązki wykupiciela są, jedyny raz w ST, połączone z prawem lewiratu (Pwt 25,5nn). Po powrocie z przesiedlenia babilońskiego pojęcie wykupiciela zostało przez proroków odniesione do Boga, który wybawił swój lud (np. Iz 41,14; 43,14; 49,7; por. Hi 19,25). Chrześcijanie pojęcie to odnoszą także do Chrystusa, który jest Wybawcą i Odkupicielem wszystkich „zadłużonych” z powodu swoich grzechów.
Księga Kapłańska
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
W Biblii hebrajskiej księga ta wzięła swoją nazwę od pierwszego słowa tekstu: Wajjiqra’ – ‘zawołał’ (Bóg). Greccy tłumacze w III w. przed Chr. nadali jej tytuł Leuitikon, czyli Księga lewitów (podobnie jest w łac. Wulgacie – Leviticus). Grecka nazwa jest jednak mało precyzyjna, ponieważ w Księdze Kapłańskiej są zaledwie dwie wzmianki o lewitach (Kpł 25,32-33). Często mówi się natomiast o prawach dotyczących kapłanów (np. Kpł 8 – 10; 16,1-28; 21,1 – 22,16). Dlatego nazwa stosowana w polskich przekładach jest bardziej adekwatna do treści księgi. Żydowscy komentatorzy Tory (Tannaici) nazwali Księgę KapłańskąTorat Kohanim, czyli Prawo kapłanów. Księga ta miała pełnić funkcję „podręcznika” dla kapłanów, na podstawie którego dawali Izraelitom pouczenia dotyczące sprawowania kultu w świątyni oraz przekazywali im podstawowe normy moralne.
Księga Kapłańska znajduje się w Pięcioksięgu na trzecim miejscu. Nie świadczy to o kolejności jej powstania, gdyż zredagowano ją najpóźniej. Przyjmuje się, że ostateczna redakcja Księgi Kapłańskiej nastąpiła w VI lub V w. przed Chr., w środowisku kapłańskim.
W Pięcioksięgu spotykamy liczne teksty, których autorami są kapłani. Teksty te ogólnie określa się mianem tradycji kapłańskiej. Tradycja ta została zebrana i rozwinięta po roku 586 przed Chr., na wygnaniu w Babilonii, gdzie zostali deportowani niemal wszyscy kapłani. Owocem ich działalności było spisanie tego, co stanowi fundament religii Izraela. Kapłani przyczynili się więc do tego, że Izraelici nie zatracili swojej religijnej tożsamości.
Treść i teologia
Dzięki Księdze Kapłańskiej można poznać różne formy kultu praktykowane w ST oraz święta, w których upamiętniano zbawcze dzieła Boga. Celem Księgi Kapłańskiej było regulowanie spraw dotyczących kultu i życia moralnego w Izraelu. Przede wszystkim miała jednak służyć temu, aby pobudzać ludzi do oddawania prawdziwej czci Bogu i pielęgnowania miłości między ludźmi (Kpł 19,18.33-34). Księga została napisana językiem prawniczym. Jej styl jest oschły i nie odzwierciedla radości oraz uniesienia towarzyszącego świętom pielgrzymkowym, modlitwom i składanym ofiarom połączonym z ucztą ofiarną. Wiele praw zawartych w księdze (np. Kpł 18 – 19) wyrażono w formie apodyktycznej i traktowano jako „dekalogi” kapłańskie. Bardzo możliwe, że podczas uroczystości religijnych kapłani nauczali wiernych tych „dekalogów”.
Treść Księgi Kapłańskiej daje się podzielić na zwarte traktaty: 1) Prawa dotyczące ofiar (Kpł 1 – 7); 2) Kapłaństwo w Izraelu (Kpł 8 – 10); 3) Przepisy o czystości rytualnej (Kpł 11 – 15); 4) Rytuał na święty Dzień Przebłagania (Kpł 16); 5) Prawo świętości (Kpł 17 – 26); 6) Dodatek: Oszacowanie ofiar i zasady ich wykupu (Kpł 27). Charakterystycznym zbiorem w Księdze Kapłańskiej jest tzw. Prawo świętości (Kpł 17 – 26) zawierające pouczenia na temat życia rodzinnego, małżeńskiego i społecznego. Prawo świętości stanowi najstarszą część księgi. W zbiorze tym zwrócono szczególną uwagę na „świętość”, która ma się wyrażać w czystości rytualnej i moralnej. Pełnię świętości posiada Bóg, który żąda: Świętymi bądźcie, bo Ja jestem święty, Pan, Bóg wasz! (Kpł 19,2; 20,7.8.26; 21,6.8.15. 23; 22,9.16.32). Izrael przez swoją niewierność wiele razy zawiódł Boga, za co spotkały go kara wygnania i prześladowanie ze strony pogan (Kpł 26,14-39). Bóg jednak nie odrzucił swojego ludu, a pokutującym i przestrzegającym Jego praw ciągle okazuje miłosierdzie (Kpł 26,40-46). Prawo świętości zostało spisane podczas pobytu Izraelitów na wygnaniu w Babilonii (586-538 przed Chr.). Pozostałe prawa dotyczące kultu i czystości rytualnej (Kpł 1 – 16; 27) spisano po roku 538 przed Chr., gdy religijne życie Izraelitów koncentrowało się wokół odbudowanej świątyni, zwanej drugą świątynią. W prawach tych podkreślono pozycję kapłanów, a szczególnie najwyższego kapłana, nie wspominając o roli króla ani lewitów. Daje się również zauważyć, że duże znaczenie nadano w nich Świętu Przebłagania (Kpł 16; 23,26-32) i ofiarom pokutnym.
W NT zamieszczono liczne cytaty z Księgi Kapłańskiej: np. Mt 5,43; 19,19; 22,39; Mk 12,31; Łk 2,24; 10,27; Rz 10,5; 13,9; Ga 3,12; 5,14; Jk 2,8; 1P 1,16. Autor Listu do Hebrajczyków (Hbr 9), odwołując się do obrzędu Dnia Przebłagania (Kpł 16), ukazał, że cel religijny tego święta spełnił się raz na zawsze w Jezusie Chrystusie, który jest jedynym i najwyższym kapłanem Nowego Przymierza. On złożył za ludzi ofiarę z samego siebie, oczyścił ich sumienia przez Ducha Świętego, a następnie wszedł do miejsca świętego w niebie, aby otworzyć im drogę do niego. Dla chrześcijan cel kultu starotestamentowego spełnił się w ofierze Chrystusa. Chrześcijanie muszą jednak zawsze pamiętać, że kult, który obecnie sprawują, nie może być pozbawiony żywej wiary oraz miłości Boga i bliźniego. Źle pojęty kult byłby jedynie zbiorem martwych słów i gestów, tymczasem ma się on przyczyniać do tego, że człowiek w nim uczestniczący coraz bardziej otwiera się na zbawcze dary Boga.
Miał przypominać Izraelitom, że Ziemia Święta jest własnością Boga. Dlatego również ona podlega odpoczynkowi szabatowemu (Wj 20,8-11). Prawo o roku szabatowym miało charakter religijny. Wyrażało wiarę i ufność Izraelitów w Bożą opiekę, której szczególnym wyrazem jest dar ziemi Kanaan. Hojnie obdarowani Izraelici powinni cechować się szczodrością, a nie chciwością, której wyrazem może być nieumiarkowana praca i chęć zdobywania coraz większego zysku. Rok szabatowy wiązał się także z ulgami dla niewolników izraelskich i dłużników (Ne 10,32). W rzeczywistości przestrzeganie roku szabatowego napotykało różne trudności (np. Kpł 26,35), o czym świadczą m.in. krytyczne mowy proroka Jeremiasza (Jr 34,8-16). Według Pwt 31,10nn w tym roku Izraelici w sposób szczególny mieli obowiązek uczyć się prawa Bożego.