Wprowadzenie

1¹Oto słowa, które Mojżesz wypowiedział do wszystkich Izraelitów na pustyni za Jordanem, na nizinie Araba leżącej naprzeciw Suf, między Paran a Tofel, Laban, Chaserot i Di-Zahab. ²Jedenaście dni drogi jest od góry Horeb przez górę Seir do Kadesz-Barnea. ³W pierwszym dniu jedenastego miesiąca, w czterdziestym roku wędrówki, Mojżesz oznajmił Izraelitom wszystko, co Pan nakazał mu powiedzieć.⁴Wydarzyło się to po pokonaniu Sichona, króla Amorytów, mieszkającego w Cheszbonie, i Oga, króla Baszanu, mieszkającego w Asztarot i w Edrei. ⁵Za Jordanem, w kraju Moabu, Mojżesz zaczął wyjaśniać prawo:

Pierwsza mowa Mojżesza

Ostatnie pouczenie na górze Horeb

⁶„Pan , nasz Bóg, powiedział do nas na górze Horeb: «Wystarczająco długo przebywaliście na tej górze!⁷Zwińcie obóz i idźcie w góry Amorytów, do wszystkich narodów osiadłych na nizinie Araba, w górach, w Szefeli, w Negebie, nad brzegiem morza, w ziemi Kananejczyków i w Libanie, aż po wielką rzekę Eufrat.⁸Patrzcie, daję wam ten kraj». Idźcie więc i weźcie go w posiadanie, bo Pan przysiągł dać go waszym ojcom, Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi, a po nich ich potomstwu.

⁹Wtedy powiedziałem do was: Sam nie poradzę sobie z wami,¹⁰gdyż Pan, wasz Bóg, tak was rozmnożył, że jesteście dziś liczni jak gwiazdy na niebie.¹¹Niech Pan, Bóg waszych ojców, jeszcze tysiąckrotnie was pomnoży i pobłogosławi, tak jak obiecał.¹²Tylko czy sam zdołam udźwignąć wasze problemy, waszą zarozumiałość i kłótnie? ¹³Wybierzcie więc w każdym plemieniu mężczyzn mądrych, roztropnych i doświadczonych, a ja ustanowię ich waszymi zwierzchnikami. ¹⁴Odpowiedzieliście mi: «To, co zamierzasz uczynić, jest dobre». ¹⁵Wezwałem więc przywódców waszych plemion, ludzi mądrych i doświadczonych, i ustanowiłem ich waszymi zwierzchnikami, aby stali na czele tysięcy, setek, pięćdziesiątek i dziesiątek oraz aby byli urzędnikami w waszych plemionach. ¹⁶Wtedy też rozkazałem sędziom: Przesłuchujcie waszych braci i sprawiedliwie rozsądzajcie spory, jakie toczą między sobą lub z obcymi. ¹⁷W sądzeniu unikajcie stronniczości i tak samo wysłuchujcie małych i wielkich. Nie bójcie się nikogo, bo sąd należy do Boga. Jeżeli jakaś sprawa będzie dla was zbyt trudna, skierujcie ją do mnie, a ja ją zbadam.¹⁸Wtedy to przekazałem wam wszystko, co powinniście czynić.

Niewierność ludu w Kadesz

¹⁹Następnie wyruszyliśmy spod góry Horeb, jak nam nakazał Pan , nasz Bóg, i przemierzyliśmy tę wielką i straszną pustynię, którą widzieliście podczas drogi ku górom Amorytów. Gdy dotarliśmy do Kadesz-Barnea,²⁰powiedziałem do was: Przybyliście do gór Amorytów, które daje nam Pan, nasz Bóg.²¹Spójrz Izraelu! Pan, twój Bóg, daje ci ten kraj. Idź, weź go w posiadanie, bo Pan, Bóg twoich ojców, obiecał go tobie. Nie bój się i nie upadaj na duchu!²²Wtedy wszyscy zbliżyliście się do mnie i powiedzieliście: «Trzeba wcześniej wysłać zwiadowców, aby zbadali ten kraj i powiedzieli nam, jaką drogą mamy iść i do jakich miast mamy wkroczyć». ²³Spodobała mi się ta rada. Wybrałem więc dwunastu mężczyzn, po jednym z każdego plemienia. ²⁴Oni zaraz wyruszyli w góry, dotarli aż do doliny Eszkol i zbadali ten kraj. ²⁵Zabrali ze sobą trochę owoców tej ziemi i przynieśli je do nas, po czym powiedzieli: «Piękny kraj daje nam Pan, nasz Bóg».²⁶Wy jednak nie chcieliście iść i buntowaliście się przeciw nakazowi Pana, waszego Boga.²⁷Szemraliście w namiotach i mówiliście: «Pan nas znienawidził i po to wyprowadził nas z Egiptu, aby nas wydać w ręce Amorytów i zniszczyć.²⁸Dokąd pójdziemy? Nasi bracia przerazili nas, mówiąc: Tamten lud jest większy i roślejszy od nas, a jego wielkie i warowne miasta wznoszą się ku niebu. Widzieliśmy tam także synów Anaka!».

²⁹Wtedy powiedziałem: Nie drżyjcie i nie bójcie się ich! ³⁰Pan, wasz Bóg, który pójdzie przed wami, będzie walczył za was, jak to już nieraz czynił w Egipcie³¹i na pustyni. Widzieliście przecież, że przez całą drogę aż do tego miejsca Pan, wasz Bóg, niósł was jak ojciec niesie syna.³²Mimo to nie zaufaliście Panu , waszemu Bogu,³³który podczas drogi szedł przed wami, by szukać miejsca na obóz. Drogę, którą mieliście iść, wskazywał wam w nocy za pomocą ognia, a w dzień – za pomocą obłoku.

Nagana i kara za niedowiarstwo

³⁴Pan słyszał wasze słowa, dlatego rozgniewał się i przysiągł:³⁵«Nikt z ludzi tego niegodziwego pokolenia nie zobaczy pięknego kraju, który przysiągłem dać ich przodkom. ³⁶Zobaczy go jedynie Kaleb, syn Jefunnego. Jemu i jego synom dam ten kraj, który on przemierzył, ponieważ w pełni był wierny Panu».

³⁷Z waszego powodu Pan rozgniewał się także na mnie i rzekł: «Ty również tam nie wejdziesz.³⁸Wejdzie tam twój sługa Jozue, syn Nuna. Umacniaj go, on bowiem sprawi, że Izrael weźmie ten kraj w posiadanie. ³⁹Wejdą tam wasze niemowlęta, o których mówiliście, że staną się łupem, i wasze dzieci, które dziś nie potrafią odróżnić dobra od zła. Dam im ten kraj, a one wezmą go w posiadanie. ⁴⁰Wy zaś zawróćcie i ruszajcie przez pustynię drogą wiodącą nad Morze Czerwone».

⁴¹Odpowiedzieliście mi: «Zgrzeszyliśmy przeciw Panu! Chcemy iść i walczyć, jak nakazał Pan, nasz Bóg». Wtedy każdy z was przypasał broń i chciał lekkomyślnie ruszyć w góry.⁴²Lecz Pan kazał mi powiedzieć: «Nie idźcie w góry i nie walczcie, abyście nie zostali pokonani przez waszych wrogów, bo nie będzie Mnie wśród was».⁴³Przekazałem wam to, lecz nie posłuchaliście. Zbuntowaliście się przeciw nakazowi Pana i zuchwale wyruszyliście w góry.⁴⁴Wtedy Amoryci, którzy mieszkają w tych górach, ruszyli przeciwko wam. Ścigali was, jak czynią to pszczoły, i rozgromili od Seiru aż do Chormy. ⁴⁵Wróciliście i płakaliście przed Panem, lecz Pan wcale was nie słuchał.⁴⁶Dlatego musieliście mieszkać w Kadesz przez tak długi czas.

nizina Araba – znajduje się po wschodniej stronie Jordanu, w Moabie.

Miejscowości wymienione w w. 1 leżały na trasie wędrówki Izraelitów, aż do obecnego miejsca postoju. Do dziś nie zdołano zlokalizować ich położenia. Nazwą Paran określano pustynię, która od północy stykała się z pustynią Araba, a od południa z pustynią Sin. Według Pwt 33,2 i Ha 3,3 góra Synaj leżała na pustyni Paran.

czterdziedzieści – symboliczna liczba długości życia jednego pokolenia. Pomiędzy drugim rokiem wędrówki (Lb 10,11) a obecnym zdarzeniem upłynęło 38 lat.

Cheszbon – miasto położone w północnej części Moabu.

Asztarot… Edrei – Asztarot było stolicą królestwa Oga w Baszanie (Joz 9,10), Edrei – królewską rezydencją.

Szefela – urodzajna nizina położona pomiędzy górami Judy i przybrzeżną równiną Morza Śródziemnego.

Negeb – południowa część Judy.

Liban – pasmo górskie na północy Palestyny, ciągnące się równolegle do wybrzeża Morza Śródziemnego, słynące z lasów cedrowych.

Wymienione terytoria tylko częściowo weszły w skład Izraela za czasów panowania króla Dawida.

Mojżesz nawiązuje tu do rady swojego teścia Jetra (Wj 18,13-26), którego tutaj nie wspomina.

Horeb – inna nazwa góry Synaj. Tradycja rabiniczna wiąże etymologię góry Horeb ze słowem h’ arav – ‘zniszczenie’, zgodnie z interpretacją, że przekazanie Dekalogu „zniszczyło” dawne wierzenia Izraelitów i miało położyć kres bałwochwalstwu.

Kadesz-Barnea – duża oaza leżąca ok. 80 km na południe od Beer-Szeby (Rdz 21,31+). Według tradycji Izraelici zatrzymali się tam na ok. 38 lat (Pwt 2,14).

dolina Eszkol – znajduje się w okolicach Hebronu.

bracia – mowa o zwiadowcach (Lb 13 – 14).

synowie Anaka – kilkakrotnie wspomina się w Pwt o „synach Anaka”, czyli Anakitach (zob. Słownik), do których zaliczano także Refaitów, Emitów (Pwt 2,10; por. Rdz 14,5) i Zamzummitów (Pwt 2,20). Byli to pierwotni mieszkańcy Kanaanu i Zajordania, z czasem otoczeni legendą, która przypisywała im wzrost olbrzymów (Lb 13,33). Odkrycia archeologiczne potwierdzają wysoki wzrost pierwotnych mieszkańców Kanaanu.

Pan… będzie walczył za was – zob. Pwt 20,1-9+.

nie zaufaliście Panu – w wyrażeniu tym występuje czasownik aman, który wyraża zawierzenie i ufność. Stąd: amen (np. 2Kor 1,20).

rozgniewał się – zob. Słownik (gniew Boży).

Kaleb – jest przykładem człowieka prawego (Lb 14,6-7; 32,12). Należał do Kenitów, którzy przyłączyli się do Izraelitów podczas wędrówki, a później zamieszkiwali okolice Hebronu.

Seir – górzysta kraina położona na południowy wschód od Kanaanu, na terytorium Edomitów. Nazwa Seir często w Biblii funkcjonuje jako synonim Edomu.

Chorma – miasto leżące 12 km na wschód od Beer-Szeby (Rdz 21,31+). Od gór Seiru (Edomu) do Chormy było ok. 80 km.

JORDAN - najdłuższa i największa rzeka Palestyny, a także najniżej położona rzeka świata. Znaczna część koryta Jordanu znajduje się poniżej poziomu morza. Swój początek bierze z czterech Źródeł znajdujących się u stóp Hermonu, których wody łączą się ze sobą w północnej części doliny Hule. Jordan wpada do Jeziora Galilejskiego, a następnie meandrycznymi zakolami płynie na południe, by znaleŹć swoje ujście w Morzu Martwym (np. Rdz 14,3). Na odcinku , który w linii prostej łączy Jezioro Galilejskie i Morze Martwe, Jordan ma długości. Rzeka ta stanowi główne Źródło życiodajnej wody i centralny element palestyńskiego krajobrazu. Nad Jordanem rozegrało się wiele wydarzeń istotnych dla historii zbawienia, z których najważniejsze to wejście do Ziemi Obiecanej Izraelitów wracających z niewoli egipskiej (Joz 3 - 4) oraz chrzest Jezusa, który oznaczał rozpoczęcie przez Niego publicznej działalności (np. Mt 3,13-17).

PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).

AMORYCI (hebr. emori, akad. ammuru - ‘zachodni’) - jedna z grup etnicznych zamieszkujących Kanaan w czasach poprzedzających przybycie tam Izraelitów. W Piśmie Świętym słowo to ma kilka znaczeń. Może odnosić się do mieszkańców Kanaanu w ogólności (np. Rdz 14,7.13; 48,22; Pwt 3,8; 4,48; Sdz 6,1-10; 1Krl 21,26), do mieszkańców terenów górzystych, dla odróżnienia od mieszkańców nizin (Lb 13,29) lub może oznaczać konkretny naród, posiadający swoje państwo, rządzone przez króla (Lb 21,21-31; Pwt 2,26-35). Początek królestwa Amorytów należy łączyć z plemionami semickich nomadów, którzy w trzecim tysiącleciu przed Chr. utworzyli własne państwo, obejmujące znaczną część Mezopotamii i Syrii. W tekstach klinowych i egipskich znajdują się świadectwa o Amorytach, posługujących się językiem semickim. Przedstawieni są w nich jako lud politycznie dominujący nad Mezopotamią w początkach II tysiąclecia przed Chr. Dla Izraelitów Amoryci byli bałwochwalcami, których Bóg usunął z Kanaanu za popełniane niegodziwości (Joz 24,15; Sdz 6,10). Zob.

KANAAN.

MOAB, MOABICI - lud wywodzący się od Moaba, syna Lota (Rdz 19,30-33.37), zamieszkujący królestwo Moabu, którego terytorium obejmowało równinę położoną na południowy wschód od Morza Martwego. Granice Moabu wyznaczają rzeki: Arnon od północy i Zared od południa. Kraina ta ma charakter rozległego, dobrze nawodnionego płaskowyżu. Moabici byli ludem rolniczym. Zajmowali się uprawą zbóż i pasterstwem. Izraelici na jakiś czas podporządkowali sobie królestwo Moabu. Następnie stało się ono wasalem Asyrii. Kres politycznej historii Moabu położył prawdopodobnie w VI w. przed Chr. babiloński władca Nabuchodonozor.

PRAWO (hebr. Tora - dosł. ‘nauka’, ‘pouczenie’) - termin mający wiele znaczeń, dlatego trzeba uważać, aby przez przekład na język polski nie zawęzić jego rozumienia. Tora jest nazwą pięciu pierwszych ksiąg w Biblii hebrajskiej (Pięcioksiąg) i odnosi się do przykazań, przepisów oraz pouczeń tam zapisanych. Termin ten obejmuje także wszelkie pouczenia, przekazane za pomocą narracji. Kodeks Prawa zawierający nakazy i zakazy jest przypisywany Mojżeszowi, ale kształtował się on dosyć długo i w wielu kwestiach podobny jest do ówczesnego starożytnego prawodawstwa innych narodów Bliskiego Wschodu. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu obejmują i regulują różne dziedziny życia: kult, moralność oraz zasady życia społecznego. Prawo jest rozumiane także jako mądrość, wyraz woli Bożej ( Ps 19,8-11) wobec narodu wybranego, a jego przestrzeganie było warunkiem zachowania przymierza (Pwt 28,1nn). W tradycji żydowskiej istniała także Tora ustna jako interpretacja Tory pisanej. Została ona spisana w dziełach judaizmu rabinicznego, zwanych Miszną i Talmudem. Zob.

PRZYMIERZE.

KANAAN.

KANAAN, KANANEJCZYCY - starożytna nazwa kraju położonego na obszarze dzisiejszego Izraela i Libanu. Dotychczas nie ustalono dokładnych granic starożytnego Kanaanu (Rdz 10,19). Zanim Izraelici pojawili się na tych terenach pod koniec XIII w. przed Chr., żyły tam różne plemiona (ok. 30) skupione wokół większych miast (Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj 3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17; Joz 3,10). Każde plemię miało swojego władcę i rywalizowało z sąsiadami. Ludność zamieszkująca Kanaan zajmowała się głównie rolnictwem, a także żeglarstwem i kupiectwem. Religia Kananejczyków była ściśle związana z codziennym rytmem życia. Koncentrowała się wokół kultu płodności. W Biblii mieszkańcy Kanaanu zasadniczo są ukazywani w negatywnym świetle (np. Rdz 9,18-27; Dn 13,56nn). Chociaż Izraelici gardzili nimi jako ludnością podbitą (Sdz 1,28), to jednak pod względem rozwoju cywilizacyjnego wiele zawdzięczają kulturze kananejskiej.

JAKUB

(hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob. JUDA.

BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).

BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.

SĄD BOŻY - określenie wskazujące na to, że w historii zbawienia przewidziane jest rozliczenie ludzi z ich wierności Bogu i Jego przykazaniom. Według autorów ST będzie to konsekwencja przymierza zawartego między Bogiem i Izraelem. Świadkami na sądzie Bożym będą niebo i ziemia (Iz 1,2). Karą za niedotrzymanie warunków przymierza ma być nieszczęście, które spadnie na cały naród. W niektórych tekstach prorockich jest mowa o odpowiedzialności zbiorowej za grzechy narodu. Prorok Ezechiel jednak wyraźnie wskazuje na indywidualną odpowiedzialność człowieka przed Bogiem za popełnione czyny ( Ez 18). W późniejszej myśli żydowskiej wypracowano pogląd, że człowiek już za życia otrzymuje częściową odpłatę za wyrządzone zło, która zostanie dopełniona w dniu Sądu Ostatecznego. Kryterium Bożego sądu będą dobre uczynki, na podstawie których uzna On człowieka za usprawiedliwionego lub potępionego. Sąd Boży łączy się z rzeczywistością gniewu Bożego, czyli reakcją Boga na pogwałcenie przez człowieka Jego praw. Pełnia Bożego gniewu ma się jednak ujawnić dopiero w dniu ostatecznego sądu nad światem. Autorzy NT nawiązują do starotestamentowych idei dotyczących Bożego sądu nad światem i je rozwijają. Według pism NT władza sędziowska została przekazana posłanemu przez Boga Chrystusowi (J 5,22.27), który każdego człowieka będzie sądził na podstawie wypełnienia przez niego przykazania miłości Boga i bliźniego (np. Mt 22,36-40; J 13,34; 15,12; 1J 3,23). Sąd ten odbędzie się w momencie Paruzji, czyli powtórnego przyjścia Chrystusa na ziemię (np. Mt 25,31; J 16,16nn; Dz 1,11; 1Kor 11,26; 15,23nn; Hbr 9,28; 10,37; 1J 2,28). Apostoł Paweł wzywa chrześcijan do tego, aby nie osądzali się wzajemnie, ale sąd zostawili Bogu, który jako jedyny zna rzeczywiste intencje i możliwości każdego człowieka i może go ocenić w prawdzie i miłosierdziu (1Kor 4,5). Zob.

GNIEW BOŻY,

KARA BOŻA,

SĄD OSTATECZNY.

KANAAN.

IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.

ADAM.

KANAAN.

Wprowadzenie
Akcja Księgi Powtórzonego Prawa rozgrywa się na pustyni leżącej na nizinie Araba po wschodniej stronie Jordanu (w. 1). Według tradycji, w tym miejscu Mojżesz wygłosił trzy mowy (Pwt 1,6 – 4,43; 4,44 – 26,19; 29 – 30), które miały przygotować Izraelitów nie tylko do wkroczenia do Ziemi Obiecanej, ale także do dalszego życia. Pierwsze trzy rozdziały pełne są wspomnień z czasów wędrówki Izraelitów przez pustynię. Celem wspominania jest zwrócenie uwagi na konieczność okazania wierności Bogu, który z wielką miłością czuwał nad losem przodków i nadal troszczy się o swój lud. Całą księgę traktuje się na ogół jako tekst prawa, ale w w. 5 czytamy, że Mojżesz zaczął wyjaśniać prawo. To wyjaśnienie zawiera w sobie dydaktyczną perswazję, zachęcającą Izraelitów do uczenia się nakazów prawa oraz wyciągania wniosków z własnej historii.

Ostatnie pouczenie na górze Horeb. Wyznaczenie przywódców nad poszczególnymi grupami i ustanowienie sędziów ma zapewnić sprawny wymarsz w kierunku Kanaanu i należyte funkcjonowanie społeczności Izraelitów. Widzialnym przywódcą jest Mojżesz, ale główne przywództwo należy do Boga, któremu wszyscy (w szczególności pomocnicy Mojżesza) mają okazywać pełne posłuszeństwo. Ono jest gwarancją dalszego błogosławieństwa Bożego i dotarcia do Ziemi Obiecanej. Wspomnienie patriarchów przywołuje na pamięć obietnice, które otrzymali od Boga, w których zapewnił On, że Izraelici staną się potężnym i licznym narodem, ziemia Kanaan natomiast będzie ich własnością na wieki (Rdz 12,7; 15; 22,17; por. Rdz 26,2-5; 28,13-15).

Niewierność ludu w Kadesz
Pierwszy etap marszu prowadził przez pustynię od góry Horeb do Kadesz‑Barnea. Izraelici mieli więc rozpocząć zajmowanie Kanaanu od strony południowej. W słowach Mojżesza powtarza się wezwanie, aby nikt nie okazywał lęku (ww. 21.29). Oznacza to, że naród ma czerpać siłę z zawierzenia Bogu, który będzie walczył po jego stronie (Pwt 20,1-9+). Chociaż Bóg bardzo troszczył się o Izraelitów (w. 31), oni nie potrafili odpowiedzieć zaufaniem na Jego miłość. Kazali najpierw wysłać zwiadowców do Kanaanu (według Lb 13,2 to Bóg dał takie polecenie), a po ich powrocie i nieprawdziwej relacji większości z nich buntowali się przeciwko Bogu (w. 27).

Nagana i kara za niedowiarstwo
Osiedlenie się Izraelitów w Ziemi Obiecanej jest ściśle związane z wiarą i pełnym zawierzeniem Bogu. Niewiara powoduje, że obietnica objęcia ziemi w posiadanie oddala się w czasie. Nikt z dorosłych, oprócz Kaleba i Jozuego, nie wejdzie do Ziemi Obiecanej, nawet Mojżesz. Wejdą tam małe dzieci, które nie ponoszą odpowiedzialności za grzech niewiary dorosłych. Po grzechu buntu i niewiary Izraelici muszą wrócić nad Morze Czerwone (w. 40), czyli do punktu wyjścia, i na nowo rozpocząć wędrówkę. Próbują jednak innego rozwiązania i desperacko rzucają się do walki, która kończy się ich klęską. Pokuta za grzech niewiary będzie trwać dla Izraelitów 38 lat (Pwt 2,14). Dla chrześcijan to zdarzenie może być obrazem wędrówki Kościoła i każdego wyznawcy Chrystusa do nieba, które symbolizuje jedność z Bogiem (Hbr 3,7 – 4,13).

Księga Powtórzonego Prawa

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

Zbiór zwany Pięcioksięgiem zamyka Księga Powtórzonego Prawa. Jej hebrajska nazwa – Debarim – pochodzi od wyrazów, którymi się zaczyna: Oto słowa. W kręgu kultury zachodniej tytuł księgi wywodzi się od greckiej nazwy Deuteronomion, czyli: ‘drugie prawo’ lub ‘powtórzone prawo’. Grecka nazwa wzięła początek od niezbyt poprawnego tłumaczenia wersetu Pwt 17,18, ale mimo to dobrze opisuje tę księgę. Jest ona bowiem zredagowana jako długa mowa Mojżesza, który na równinie Moabu powtarza i wyjaśnia prawa otrzymane od Boga na górze Horeb (tak nazywana jest w tej księdze góra Synaj).

W samej księdze brak informacji o jej autorze. Przez wiele wieków przyjmowano, że był nim Mojżesz. Niewykluczone, że wiele zawartych w niej myśli i nauk sięga czasów Mojżesza, jednakże obecny tekst księgi powstał kilka wieków później, w innych warunkach społecznych, gdy Izraelici przebywali już na terenie Kanaanu.

Prawie wszyscy zgadzają się dziś, że historia powstania Księgi Powtórzonego Prawa może być związana z odnalezieniem ok. 622 r. przed Chr., podczas remontu świątyni, księgi prawa, która dla króla Jozjasza stała się impulsem do działań na rzecz oczyszczenia i centralizacji kultu (2Krl 22,8-20). Wydaje się, że Księga Powtórzonego Prawa powstała w Królestwie Północnym (Izraelu), przed rokiem 722 przed Chr., w środowisku lewickim, na które wywarła wpływ tradycja wielkich proroków. Po upadku Królestwa Północnego księga została przewieziona do Jerozolimy i tam zredagowana w duchu reform króla Ezechiasza. W czasie panowania jego syna Manassesa, który zasłynął jako propagator pogaństwa (2Krl 21,1-18), została ukryta w świątyni, a jej wskazania zaczął wprowadzać w życie dopiero Jozjasz. Po upadku Jerozolimy w 586 r. przed Chr. teologia księgi miała istotny wpływ na ocenę wydarzeń związanych z utratą niepodległego bytu państwowego przez królestwa Izraela i Judy. Pod wpływem Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 28) opis wydarzeń historycznych zawarty w Joz, Sdz, 1-2Sm i 1-2Krl został zredagowany według schematu: za dobro – nagroda, za zło – kara. Według tej zasady dokonano oceny historii narodu wybranego, co miało na celu przede wszystkim uzmysłowienie czytelnikom, że Bóg nie jest obojętny na to, jak postępuje Jego lud. Przy okazji redakcji ksiąg opisujących historię narodu wybranego mógł też powstać dzisiejszy początek i koniec Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 1 – 3; 31 – 34), który można czytać jako oddzielny dokument, powiązany występującą tylko w tych rozdziałach postacią Jozuego.

W Księdze Powtórzonego Prawa zaktualizowano wiele przepisów zawartych w tzw. Kodeksie Przymierza (Wj 20,22 – 23,33) w perspektywie przeobrażeń społecznych i politycznych, o których dowiadujemy się od proroków Amosa, Ozeasza czy Micheasza. Księga ta odzwierciedla przejście od warunków ekonomicznych charakterystycznych dla małej wiejskiej wspólnoty do wymiany handlowej opartej na pieniądzu. Zostają w niej poruszone problemy związane z narastającym rozwarstwieniem społecznym, komasacją gruntów przez wielkich obszarników i utratą dziedzicznych praw do ziemi przez drobnych rolników. Osłabienie tradycyjnej roli klanu wymagało sprecyzowania przepisów chroniących rodzinę (np. Pwt 21,18-21; 25,5-10) i ubogich (Pwt 15,12-18; 24,17-22; 26,12n; 27,19). Należało też chronić system prawny przed korupcją i nadużyciami wobec najsłabszych (Pwt 16,18-20). W Księdze Powtórzonego Prawa zajęto się instytucjami państwa i poruszono zagadnienia związane z władzą królewską, armią zawodową i międzynarodowymi związkami monarchy (np. Pwt 17,16n). Niektóre zalecenia wyraźnie nawiązują do sytuacji powstałej w wyniku asyryjskiej polityki przesiedleń ludności. W sytuacji nowych zagrożeń i wyzwań Księga Powtórzonego Prawa zawiera propozycję odnowy społecznej wokół idei posłuszeństwa Bogu i Jego prawu.

Treść i teologia

Akcja Księgi Powtórzonego Prawa rozgrywa się w Moabie, naprzeciw Jerycha, w przeddzień przekroczenia przez Izraelitów Jordanu i rozpoczęcia podboju Kanaanu. Mojżesz otrzymał od Boga objawienie, że nie wejdzie do Ziemi Obiecanej (Pwt 3,25-27; 31,2), dlatego księga utrzymana jest w formie długiej mowy pożegnalnej, jaką wygłasza Mojżesz. Jego przemówienie można podzielić na trzy części: Pwt 1,6 – 4,43; 4,44 – 26,19; 29 – 30. Zasadniczą część księgi stanowi druga mowa Mojżesza (Pwt 4,44 – 26,19). Znajduje się w niej Dekalog (Pwt 5,6-21) oraz tzw. Kodeks deuteronomiczny (Pwt 12 – 26) zawierający prawo kultowe, cywilne oraz karne. Wszystkie mowy cechuje bardzo podniosły i kaznodziejski styl. Jest w nich zachęta do wierności Bogu, przymierzu i przykazaniom. Mojżesz często odwołuje się do przeszłości związanej z czterdziestoletnią wędrówką przez pustynię, by przypomnieć Izraelitom nieustanną bliskość Boga, przymierze na Horebie (Synaju), Boże obietnice oraz łaskę wybraństwa. To obdarowanie zobowiązuje Izraelitów do udzielania wspaniałomyślnej i natychmiastowej odpowiedzi (stąd częste użycie słowa „dziś”, np. Pwt 5,1; 6,1-6). Od tej odpowiedzi zależy byt narodu i posiadanie Ziemi Obiecanej.

Myśl religijna Księgi Powtórzonego Prawa jest bardzo bogata i zawiera istotę całej teologii starotestamentowej. Najważniejsze przesłanie księgi koncentruje się na przypomnieniu o tym, że Izraelici, jako naród wybrany (Pwt 7,6; 14,2; 26,18), mają czcić tylko jedynego Boga i kochać Go całym sercem. Muszą pamiętać o przymierzu z Bogiem i podczas świąt wspominać Bożą miłość objawioną w czasie Wyjścia z Egiptu. Zobowiązani są także do gorliwego wypełniania woli Bożej wyrażonej w nakazach Prawa (Tory). Ziemia Kanaan jest darem dla Izraela, lecz posiadanie jej zależeć będzie od wierności Izraelitów jedynemu Bogu.

Wszyscy Izraelici powinni uznać Boga za swojego Pana, a siebie nawzajem za braci i siostry. Podobnie jak u proroków, w centrum nauczania księgi znajduje się wezwanie do miłości, sprawiedliwości, wierności, a także troski o ubogich. Relacja między Bogiem a Izraelem powinna określać stosunek Izraelitów zarówno do siebie nawzajem, jak i do obcych. Izraelici, jako wyzwoleni z niewoli przez Boga, zobowiązani zostają do naśladowania Go w Jego postawie wobec sieroty, wdowy i cudzoziemca (Pwt 10,16-19).

W NT często (ok. 80 razy) występują odwołania do Księgi Powtórzonego Prawa (np. Mt 4,4.7; 5,31; 18,16; 22,37; Mk 12,29n; Łk 10,27; 4,4.12; Dz 3,22n; 7,37). Kościół często sięga po tę księgę w liturgii i nauczaniu, by zachęcić wiernych do żarliwej miłości Boga i bliźniego oraz do wypełniania Bożego prawa. W księdze tej znajduje się także zapowiedź pojawienia się nowego proroka (Pwt 18,15nn), którym dla chrześcijan jest Jezus Chrystus, prowadzący lud Boży do nowej ziemi obiecanej, czyli do jedności z Bogiem Ojcem.