Wędrówka przez kraj Edomitów, Moabitów i Ammonitów
21Wtedy zawróciliśmy i ruszyliśmy na pustynię drogą wiodącą nad Morze Czerwone, tak jak mi Pan polecił. Sporo czasu zajęła nam droga wokół góry Seir.2Wówczas Pan powiedział do mnie:3«Dość już krążenia wokół tej góry! Teraz skierujcie się na północ. 4Ludowi zaś polecisz: Wkrótce przekroczycie granicę waszych braci, potomków Ezawa, którzy mieszkają w Seirze. Oni się was boją, dlatego strzeżcie się bardzo, 5by nie wszczynać z nimi wojny. Nie dam wam bowiem z ich ziemi nawet tyle, ile stopa przykrywa, bo Ezawowi dałem na własność górę Seir. 6Żywność będziecie od nich kupować za srebro. Również za wodę, którą będziecie pili, zapłacicie srebrem. 7Oto Pan, twój Bóg, błogosławił ci we wszystkich twoich poczynaniach. Znał trud wędrówki przez tę wielką pustynię. Pan, twój Bóg, był z tobą przez czterdzieści lat i niczego ci nie zabrakło».8Odeszliśmy więc od naszych braci, potomków Ezawa, którzy mieszkają w Seirze i nie poszliśmy drogą wiodącą przez Arabę, z dala od Elat i Esjon-Geber. Zawróciliśmy więc i ruszyliśmy w kierunku pustyni Moabu. 9Wtedy Pan powiedział do mnie: «Nie zaczepiaj Moabitów i nie wszczynaj z nimi wojny. Nie dam ci na własność niczego z ich ziemi, gdyż Ar dałem na własność potomkom Lota. –10Poprzednio mieszkali tu Emici, lud wielki, liczny i rosły jak Anakicis. 11Zaliczano ich do Refaitów jak Anakitów, lecz Moabici nazywali ich Emitami. 12W Seirze mieszkali wcześniej także Huryci, których wypędzili i wytępili potomkowie Ezawa, i osiedlili się w ich posiadłości. Podobnie uczynił Izraels w ziemi, którą Pan dał mu w posiadanie. –13Teraz idźcie i przeprawcie się przez potok Zared!». I przeszliśmy potok Zared. 14Nasza wędrówka z Kadesz-Barnea do przeprawy przez potok Zared trwała trzydzieści osiem lat, aż wyginęło w obozie całe pokolenie mężczyzn zdolnych do walki, jak im to Pan przysiągł.15Pan zwrócił się przeciwko nim, aby całkowicie wyniszczyć ich w tym obozie.
16Gdy już wyginęli spośród ludu wszyscy mężczyźni zdolni do walki, 17Pan powiedział do mnie:18«Dziś przekroczysz granicę Moabu w pobliżu Ar 19i zbliżysz się do granic Ammonitów. Nie zaczepiaj ich i nie wszczynaj z nimi wojny. Nie dam ci na własność niczego z ziemi Ammonitów, bo dałem ją w posiadanie synom Lota. –20Niegdyś ziemię tę uważano za posiadłość Refaitów, gdyż zamieszkiwali ją Refaici, których Ammonici nazywali Zamzummitami. 21Był to lud wielki, liczny i rosły jak Anakici. Pan ich wytracił, a w ich miejsce osiedlili się Ammonici. 22Podobnie uczynił synom Ezawa, którzy mieszkają w Seirze: zgładził Hurytów, na miejscu których zamieszkali oni aż po dzień dzisiejszy. 23Także Awwici, którzy zamieszkiwali osady aż do Gazy, zostali wytępieni przez Kaftorytów, którzy przybyli z Kaftor i osiedlili się na ich miejscu. – 24Wstańcie więc, zwińcie namioty i przejdźcie potok Arnon! Spójrz, Izraelu! Oto oddaję w twoje ręce Sichona, Amorytę, króla Cheszbonu, i jego kraj. Zaczynaj podbój! Wypowiedz mu wojnę!25Od dziś zacznę szerzyć strach i trwogę przed tobą wśród wszystkich ludów ziemi. Gdy usłyszą o tobie, zadrżą i będą się ciebie bały».
Pokonanie królów: Sichona i Oga
26Wtedy wyprawiłem posłów z pustyni Kedemot do Sichona, króla Cheszbonu, ze słowami pokoju: 27«Pozwól mi przejść przez twój kraj. Pójdę tylko drogą, nie zbaczając ani na krok. 28Sprzedaj mi żywność za srebro, bym miał co jeść, również za srebro daj mi wody, bym miał co pić. Pozwól mi tylko przejść, 29aż wkroczę przez Jordan do ziemi, którą nam daje Pan , nasz Bóg. Wcześniej pozwolili mi na to synowie Ezawa, którzy zamieszkują Seir, i Moabici, którzy mieszkają w Ar».
30Lecz Sichon, król Cheszbonu, nie zgodził się, byśmy przeszli przez jego kraj. Pan, twój Bóg, sprawił, że był nieprzejednany i zaciął się w uporze, aby go wydać w twoje ręce, jak to dziś się dzieje.31Wtedy Pan powiedział do mnie: «Patrz, już wkrótce wydam ci Sichona i jego kraj. Zacznij podbój, by wziąć w posiadanie jego kraj!».32Sichon wraz z całym swoim wojskiem wyruszył do Jahsy na wojnę przeciwko nam. 33Lecz Pan, nasz Bóg, wydał go nam, a my pobiliśmy go, razem z jego synami i całym ludem.34W tym samym czasie zdobyliśmy wszystkie jego miasta. Na każde miasto oraz na mężczyzn, kobiety i dzieci, nie oszczędzając nikogo, rzuciliśmy klątwę. 35Jako zdobycz zatrzymaliśmy tylko bydło i łupy ze zdobytych miast. 36Od Aroeru, leżącego w dolinie nad potokiem Arnon, aż do Gileadu nie było miasta, którego byśmy nie zdobyli. Wszystkie wydał nam Pan, nasz Bóg.37Jedynie w kraju Ammonitów nie zbliżyliśmy się ani do potoku Jabbok, ani do miast leżących w górach, ani gdziekolwiek, bo tak nam nakazał Pan, nasz Bóg.
Seir – górzysta kraina położona na południowy wschód od Kanaanu, na terytorium Edomitów. Nazwa Seir często w Biblii funkcjonuje jako synonim Edomu.
Araba – termin tłumaczony jako ‘równina’, ‘pustynia’. Kraina geograficzna, której obszar pokrywa się z rowem tektonicznym ciągnącym się przez 160 km od Jeziora Galilejskiego na południe, w kierunku Morza Czerwonego.
Elat – dzisiejsze Aqabah, ważne miasto portowe położone nad zatoką Akaba. Niektórzy utożsamiają je z Esjon-Geber.
Esjon-Geber – nadmorskie miasto położone na terytorium Edomu, nad zatoką Akaba.
Ar – prawdopodobnie krótszy wariant nazwy miasta Aroer (Pwt 2,36). Niekiedy nazwa ta odnosi się do Moabu.
Huryci – lud indoeuropejski, który zamieszkiwał płn. Mezopotamię. Przypuszcza się, że w starożytności dotarli do Palestyny i dlatego Egipcjanie nazywali ten teren m.in. „krajem Hurru”. Prawdopodobnie Huryci na terenie Palestyny utworzyli wśród ludności semickiej enklawę pięciu miast gabaońskich (Joz 9).
Kadesz-Barnea – zob. Pwt 1,19+.
Gaza – miasto kananejskie położone w południowo-zachodniej Palestynie ok. 5 km od brzegu Morza Śródziemnego, przy ważnym handlowym i wojskowym szlaku prowadzącym z Egiptu do Syrii. Była częścią tzw. pentapolu filistyńskiego, czyli związku pięciu miast, które odgrywały ogromną rolę w ówczesnym handlu. Podbita przez Aleksandra stała się jednym z ważniejszych miast hellenistycznych.
Kaftoryci – in. Filistyni, którzy przybyli na tereny Palestyny z Kaftor, czyli z Krety (Am 9,7).
król Cheszbonu – Sichon był amoryckim królem i panował w Cheszbonie. Do dziś nie udało się ustalić położenia tego miasta.
Seir – zob. Pwt 1,44+.
Ar – zob. Pwt 2,9+.
Bóg, sprawił, że… zaciął się w uporze – podobnie zachował się król Egiptu (np. Wj 4,21+).
Aroer – zob. Pwt 2,9+.
Gilead – górzysta kraina rozciągająca się od rzeki Jarmuk na północy po potok Arnon na południu (obecnie teren Jordanii).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).
MOAB, MOABICI - lud wywodzący się od Moaba, syna Lota (Rdz 19,30-33.37), zamieszkujący królestwo Moabu, którego terytorium obejmowało równinę położoną na południowy wschód od Morza Martwego. Granice Moabu wyznaczają rzeki: Arnon od północy i Zared od południa. Kraina ta ma charakter rozległego, dobrze nawodnionego płaskowyżu. Moabici byli ludem rolniczym. Zajmowali się uprawą zbóż i pasterstwem. Izraelici na jakiś czas podporządkowali sobie królestwo Moabu. Następnie stało się ono wasalem Asyrii. Kres politycznej historii Moabu położył prawdopodobnie w VI w. przed Chr. babiloński władca Nabuchodonozor.
AMMONICI (od hebr. ammon - ‘ludowy’, ‘mój lud’) - aramejski lud wywodzący się od Lota, bratanka Abrahama (Rdz 19,30-38). Zamieszkiwali tereny nad wschodnim dopływem Jordanu Jabbokiem, na wschód i na północ od Morza Martwego. Ich terytorium znajdowało się na terenie dzisiejszej Jordanii. Państwo Ammonitów powstało na przełomie epok brązu i żelaza (1500-1000 przed Chr.). Stolicą była Rabba położona w miejscu, gdzie znajduje się obecna stolica Jordanii - Amman. W Piśmie Świętym zostały opisane liczne wojny Izraelitów z Ammonitami, które rozpoczęły się niedługo po przybyciu Izraelitów do Kanaanu (np. Sdz 10,7-9). Zwycięską walkę z Ammonitami stoczył sędzia Jefte (Sdz 11). Pokonał ich również Saul pod Jabesz w Gileadzie (1Sm 11) oraz Dawid w bitwie pod Rabba (2Sm 11,14-21). Pomimo tych klęsk państwo Ammonitów przetrwało, a w okresie asyryjskim (VIII-VII w. przed Chr.) znacznie wzrosło jego znaczenie na Bliskim Wschodzie. Świadczą o tym liczne znaleziska archeologiczne z tego okresu, teksty asyryjskie oraz pisma proroków ST (np. Jr 49,1-6; Ez 25,1-7; Am 1,13-15; So 2,8). Państwo Ammonitów prawdopodobnie zostało wcielone do nowobabilońskiego imperium Nabuchodonozora i już nigdy się nie odrodziło. Niewiele można powiedzieć na temat religii Ammonitów. Wiadomo tylko, że ich najważniejszym bóstwem był, czczony także przez Fenicjan, Milkom. Zob.
KANAAN.
AMORYCI (hebr. emori, akad. ammuru - ‘zachodni’) - jedna z grup etnicznych zamieszkujących Kanaan w czasach poprzedzających przybycie tam Izraelitów. W Piśmie Świętym słowo to ma kilka znaczeń. Może odnosić się do mieszkańców Kanaanu w ogólności (np. Rdz 14,7.13; 48,22; Pwt 3,8; 4,48; Sdz 6,1-10; 1Krl 21,26), do mieszkańców terenów górzystych, dla odróżnienia od mieszkańców nizin (Lb 13,29) lub może oznaczać konkretny naród, posiadający swoje państwo, rządzone przez króla (Lb 21,21-31; Pwt 2,26-35). Początek królestwa Amorytów należy łączyć z plemionami semickich nomadów, którzy w trzecim tysiącleciu przed Chr. utworzyli własne państwo, obejmujące znaczną część Mezopotamii i Syrii. W tekstach klinowych i egipskich znajdują się świadectwa o Amorytach, posługujących się językiem semickim. Przedstawieni są w nich jako lud politycznie dominujący nad Mezopotamią w początkach II tysiąclecia przed Chr. Dla Izraelitów Amoryci byli bałwochwalcami, których Bóg usunął z Kanaanu za popełniane niegodziwości (Joz 24,15; Sdz 6,10). Zob.
KANAAN.
JORDAN - najdłuższa i największa rzeka Palestyny, a także najniżej położona rzeka świata. Znaczna część koryta Jordanu znajduje się poniżej poziomu morza. Swój początek bierze z czterech Źródeł znajdujących się u stóp Hermonu, których wody łączą się ze sobą w północnej części doliny Hule. Jordan wpada do Jeziora Galilejskiego, a następnie meandrycznymi zakolami płynie na południe, by znaleŹć swoje ujście w Morzu Martwym (np. Rdz 14,3). Na odcinku , który w linii prostej łączy Jezioro Galilejskie i Morze Martwe, Jordan ma długości. Rzeka ta stanowi główne Źródło życiodajnej wody i centralny element palestyńskiego krajobrazu. Nad Jordanem rozegrało się wiele wydarzeń istotnych dla historii zbawienia, z których najważniejsze to wejście do Ziemi Obiecanej Izraelitów wracających z niewoli egipskiej (Joz 3 - 4) oraz chrzest Jezusa, który oznaczał rozpoczęcie przez Niego publicznej działalności (np. Mt 3,13-17).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
MOAB, MOABICI - lud wywodzący się od Moaba, syna Lota (Rdz 19,30-33.37), zamieszkujący królestwo Moabu, którego terytorium obejmowało równinę położoną na południowy wschód od Morza Martwego. Granice Moabu wyznaczają rzeki: Arnon od północy i Zared od południa. Kraina ta ma charakter rozległego, dobrze nawodnionego płaskowyżu. Moabici byli ludem rolniczym. Zajmowali się uprawą zbóż i pasterstwem. Izraelici na jakiś czas podporządkowali sobie królestwo Moabu. Następnie stało się ono wasalem Asyrii. Kres politycznej historii Moabu położył prawdopodobnie w VI w. przed Chr. babiloński władca Nabuchodonozor.
KLĄTWA - w Piśmie Świętym określenie ”obłożyć klątwą” oznacza m.in. wykluczenie ze świeckiego użytku osób, zwierząt i przedmiotów, by oddać je na własność Bogu (np. Kpł 27,28). Badania archeologiczne potwierdzają, że wśród ludów starożytnego Bliskiego Wschodu stosowano w czasie wojen tzw. prawo klątwy, polegające na eksterminacji przeciwnika i na zniszczeniu jego majętności (np. 1Mch 5,4n). Klątwa oznaczała wówczas ofiarę dla bogów, którym zawdzięczano powodzenie i zwycięstwo. W ST pojęcie klątwy służy głównie do ukazania sądu Bożego nad Kananejczykami, którego wykonawcami byli Izraelici. Przejęcie przez nich Kanaanu zostało przedstawione jako kara wymierzona zamieszkującym go ludom za ich przestępstwa (Kpł 18,24-25; Pwt 9,4n; 18,12). Opis postawy, do której Izraelici byli zobowiązani (Pwt 7,16), nawiązuje do sformułowań ukazujących zadanie sędziego, który nie może układać się z przestępcą, ale ma skrupulatnie wypełnić ciążący na nim obowiązek przywrócenia sprawiedliwości. Biblijne opisy nakładania klątwy przez Izraelitów na poszczególne ludy czy miejscowości nie mają charakteru historycznego, ale służą do przekazania prawdy o tym, że Bóg nie toleruje zła (Joz 24,19) i oczekuje od wszystkich ludzi wierności Jego prawu i zachowywania Jego nakazów. Zob.
GNIEW BOŻY,
KARA BOŻA,
POŚWIĘCENIE.
AMMONICI (od hebr. ammon - ‘ludowy’, ‘mój lud’) - aramejski lud wywodzący się od Lota, bratanka Abrahama (Rdz 19,30-38). Zamieszkiwali tereny nad wschodnim dopływem Jordanu Jabbokiem, na wschód i na północ od Morza Martwego. Ich terytorium znajdowało się na terenie dzisiejszej Jordanii. Państwo Ammonitów powstało na przełomie epok brązu i żelaza (1500-1000 przed Chr.). Stolicą była Rabba położona w miejscu, gdzie znajduje się obecna stolica Jordanii - Amman. W Piśmie Świętym zostały opisane liczne wojny Izraelitów z Ammonitami, które rozpoczęły się niedługo po przybyciu Izraelitów do Kanaanu (np. Sdz 10,7-9). Zwycięską walkę z Ammonitami stoczył sędzia Jefte (Sdz 11). Pokonał ich również Saul pod Jabesz w Gileadzie (1Sm 11) oraz Dawid w bitwie pod Rabba (2Sm 11,14-21). Pomimo tych klęsk państwo Ammonitów przetrwało, a w okresie asyryjskim (VIII-VII w. przed Chr.) znacznie wzrosło jego znaczenie na Bliskim Wschodzie. Świadczą o tym liczne znaleziska archeologiczne z tego okresu, teksty asyryjskie oraz pisma proroków ST (np. Jr 49,1-6; Ez 25,1-7; Am 1,13-15; So 2,8). Państwo Ammonitów prawdopodobnie zostało wcielone do nowobabilońskiego imperium Nabuchodonozora i już nigdy się nie odrodziło. Niewiele można powiedzieć na temat religii Ammonitów. Wiadomo tylko, że ich najważniejszym bóstwem był, czczony także przez Fenicjan, Milkom. Zob.
KANAAN.
Wędrówka przez kraj Edomitów, Moabitów i Ammonitów
Dalszy ciąg mowy Mojżesza to wspomnienie wędrówki pełnej trudów i cierpienia. Napotykamy tu zadziwiające odniesienie do wrogów Izraela: Edomitów, Moabitów i Ammonitów, których Mojżesz nazywa braćmi. Czyni to, odwołując się do pokrewieństwa, jakie łączy Izraelitów z Edomitami przez Ezawa (Rdz 36; Pwt 23,8), a z Moabitami i Ammonitami przez Lota (Rdz 19,30-38). Izrael, przechodząc przez ich terytoria, nie może wszczynać wojny i musi płacić za wodę oraz żywność. Taka postawa Izraelitów wobec tych ludów kontrastuje z opisami zawartymi w Księdze Liczb (Lb 20,14-21; 22-24), a także w samej Księdze Powtórzonego Prawa (Pwt 23,4-7). Również późniejsza historia Izraela świadczy o nieustannych zatargach i wojnach z tymi sąsiadami. Z wypowiedzi Mojżesza wynika jednak, że Bóg pragnie, aby Izraelici uszanowali swoich braci i budowali z nimi dobrosąsiedzkie relacje.
Pokonanie królów: Sichona i Oga
Zwycięstwo nad Sichonem i Ogiem należy do najstarszych elementów tradycji Izraela. Wspomina się o nim m.in. w psalmach (np. Ps 135,10n; 136,17-20). Pokonanie przeciwnika potężniejszego od Izraelitów było dla nich widomym znakiem mocy Boga, który ujął się za swoim ludem. Mogli się też przekonać, że Bóg panuje nad wszystkimi potęgami i ma moc obdarzyć zwycięstwem lud, który jest Mu wierny i pełni Jego wolę. Przypisany Bogu nakaz bezlitosnego wyniszczenia wroga może bulwersować i wydawać się sprzeczny z nauczaniem proroków i Jezusa Chrystusa, przez których Bóg wzywa do miłości nieprzyjaciół i do przebaczenia. Pismo Święte jest jednak księgą napisaną przez ludzi, którzy Bożą nauką żyli w różnych czasach i starali się przekazać treści objawione, nawiązując do swoich doświadczeń i wyobrażeń. Mowa o całkowitym zniszczeniu przeciwnika jest tutaj przede wszystkim symbolem absolutnego zwycięstwa, a więc znakiem mocy Boga, który pozwala pokonać wszelkie siły stojące na przeszkodzie Jego panowaniu w życiu swojego ludu. Nakaz całkowitego zniszczenia zawiera też wskazanie, aby Izrael nie przyjmował zwyczajów pogańskich i ze względu na wierność Bogu unikał asymilacji z poganami.
Księga Powtórzonego Prawa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Zbiór zwany Pięcioksięgiem zamyka Księga Powtórzonego Prawa. Jej hebrajska nazwa – Debarim – pochodzi od wyrazów, którymi się zaczyna: Oto słowa. W kręgu kultury zachodniej tytuł księgi wywodzi się od greckiej nazwy Deuteronomion, czyli: ‘drugie prawo’ lub ‘powtórzone prawo’. Grecka nazwa wzięła początek od niezbyt poprawnego tłumaczenia wersetu Pwt 17,18, ale mimo to dobrze opisuje tę księgę. Jest ona bowiem zredagowana jako długa mowa Mojżesza, który na równinie Moabu powtarza i wyjaśnia prawa otrzymane od Boga na górze Horeb (tak nazywana jest w tej księdze góra Synaj).
W samej księdze brak informacji o jej autorze. Przez wiele wieków przyjmowano, że był nim Mojżesz. Niewykluczone, że wiele zawartych w niej myśli i nauk sięga czasów Mojżesza, jednakże obecny tekst księgi powstał kilka wieków później, w innych warunkach społecznych, gdy Izraelici przebywali już na terenie Kanaanu.
Prawie wszyscy zgadzają się dziś, że historia powstania Księgi Powtórzonego Prawa może być związana z odnalezieniem ok. 622 r. przed Chr., podczas remontu świątyni, księgi prawa, która dla króla Jozjasza stała się impulsem do działań na rzecz oczyszczenia i centralizacji kultu (2Krl 22,8-20). Wydaje się, że Księga Powtórzonego Prawa powstała w Królestwie Północnym (Izraelu), przed rokiem 722 przed Chr., w środowisku lewickim, na które wywarła wpływ tradycja wielkich proroków. Po upadku Królestwa Północnego księga została przewieziona do Jerozolimy i tam zredagowana w duchu reform króla Ezechiasza. W czasie panowania jego syna Manassesa, który zasłynął jako propagator pogaństwa (2Krl 21,1-18), została ukryta w świątyni, a jej wskazania zaczął wprowadzać w życie dopiero Jozjasz. Po upadku Jerozolimy w 586 r. przed Chr. teologia księgi miała istotny wpływ na ocenę wydarzeń związanych z utratą niepodległego bytu państwowego przez królestwa Izraela i Judy. Pod wpływem Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 28) opis wydarzeń historycznych zawarty w Joz, Sdz, 1-2Sm i 1-2Krl został zredagowany według schematu: za dobro – nagroda, za zło – kara. Według tej zasady dokonano oceny historii narodu wybranego, co miało na celu przede wszystkim uzmysłowienie czytelnikom, że Bóg nie jest obojętny na to, jak postępuje Jego lud. Przy okazji redakcji ksiąg opisujących historię narodu wybranego mógł też powstać dzisiejszy początek i koniec Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 1 – 3; 31 – 34), który można czytać jako oddzielny dokument, powiązany występującą tylko w tych rozdziałach postacią Jozuego.
W Księdze Powtórzonego Prawa zaktualizowano wiele przepisów zawartych w tzw. Kodeksie Przymierza (Wj 20,22 – 23,33) w perspektywie przeobrażeń społecznych i politycznych, o których dowiadujemy się od proroków Amosa, Ozeasza czy Micheasza. Księga ta odzwierciedla przejście od warunków ekonomicznych charakterystycznych dla małej wiejskiej wspólnoty do wymiany handlowej opartej na pieniądzu. Zostają w niej poruszone problemy związane z narastającym rozwarstwieniem społecznym, komasacją gruntów przez wielkich obszarników i utratą dziedzicznych praw do ziemi przez drobnych rolników. Osłabienie tradycyjnej roli klanu wymagało sprecyzowania przepisów chroniących rodzinę (np. Pwt 21,18-21; 25,5-10) i ubogich (Pwt 15,12-18; 24,17-22; 26,12n; 27,19). Należało też chronić system prawny przed korupcją i nadużyciami wobec najsłabszych (Pwt 16,18-20). W Księdze Powtórzonego Prawa zajęto się instytucjami państwa i poruszono zagadnienia związane z władzą królewską, armią zawodową i międzynarodowymi związkami monarchy (np. Pwt 17,16n). Niektóre zalecenia wyraźnie nawiązują do sytuacji powstałej w wyniku asyryjskiej polityki przesiedleń ludności. W sytuacji nowych zagrożeń i wyzwań Księga Powtórzonego Prawa zawiera propozycję odnowy społecznej wokół idei posłuszeństwa Bogu i Jego prawu.
Treść i teologia
Akcja Księgi Powtórzonego Prawa rozgrywa się w Moabie, naprzeciw Jerycha, w przeddzień przekroczenia przez Izraelitów Jordanu i rozpoczęcia podboju Kanaanu. Mojżesz otrzymał od Boga objawienie, że nie wejdzie do Ziemi Obiecanej (Pwt 3,25-27; 31,2), dlatego księga utrzymana jest w formie długiej mowy pożegnalnej, jaką wygłasza Mojżesz. Jego przemówienie można podzielić na trzy części: Pwt 1,6 – 4,43; 4,44 – 26,19; 29 – 30. Zasadniczą część księgi stanowi druga mowa Mojżesza (Pwt 4,44 – 26,19). Znajduje się w niej Dekalog (Pwt 5,6-21) oraz tzw. Kodeks deuteronomiczny (Pwt 12 – 26) zawierający prawo kultowe, cywilne oraz karne. Wszystkie mowy cechuje bardzo podniosły i kaznodziejski styl. Jest w nich zachęta do wierności Bogu, przymierzu i przykazaniom. Mojżesz często odwołuje się do przeszłości związanej z czterdziestoletnią wędrówką przez pustynię, by przypomnieć Izraelitom nieustanną bliskość Boga, przymierze na Horebie (Synaju), Boże obietnice oraz łaskę wybraństwa. To obdarowanie zobowiązuje Izraelitów do udzielania wspaniałomyślnej i natychmiastowej odpowiedzi (stąd częste użycie słowa „dziś”, np. Pwt 5,1; 6,1-6). Od tej odpowiedzi zależy byt narodu i posiadanie Ziemi Obiecanej.
Myśl religijna Księgi Powtórzonego Prawa jest bardzo bogata i zawiera istotę całej teologii starotestamentowej. Najważniejsze przesłanie księgi koncentruje się na przypomnieniu o tym, że Izraelici, jako naród wybrany (Pwt 7,6; 14,2; 26,18), mają czcić tylko jedynego Boga i kochać Go całym sercem. Muszą pamiętać o przymierzu z Bogiem i podczas świąt wspominać Bożą miłość objawioną w czasie Wyjścia z Egiptu. Zobowiązani są także do gorliwego wypełniania woli Bożej wyrażonej w nakazach Prawa (Tory). Ziemia Kanaan jest darem dla Izraela, lecz posiadanie jej zależeć będzie od wierności Izraelitów jedynemu Bogu.
Wszyscy Izraelici powinni uznać Boga za swojego Pana, a siebie nawzajem za braci i siostry. Podobnie jak u proroków, w centrum nauczania księgi znajduje się wezwanie do miłości, sprawiedliwości, wierności, a także troski o ubogich. Relacja między Bogiem a Izraelem powinna określać stosunek Izraelitów zarówno do siebie nawzajem, jak i do obcych. Izraelici, jako wyzwoleni z niewoli przez Boga, zobowiązani zostają do naśladowania Go w Jego postawie wobec sieroty, wdowy i cudzoziemca (Pwt 10,16-19).
W NT często (ok. 80 razy) występują odwołania do Księgi Powtórzonego Prawa (np. Mt 4,4.7; 5,31; 18,16; 22,37; Mk 12,29n; Łk 10,27; 4,4.12; Dz 3,22n; 7,37). Kościół często sięga po tę księgę w liturgii i nauczaniu, by zachęcić wiernych do żarliwej miłości Boga i bliźniego oraz do wypełniania Bożego prawa. W księdze tej znajduje się także zapowiedź pojawienia się nowego proroka (Pwt 18,15nn), którym dla chrześcijan jest Jezus Chrystus, prowadzący lud Boży do nowej ziemi obiecanej, czyli do jedności z Bogiem Ojcem.
Dalszy ciąg mowy Mojżesza to wspomnienie wędrówki pełnej trudów i cierpienia. Napotykamy tu zadziwiające odniesienie do wrogów Izraela: Edomitów, Moabitów i Ammonitów, których Mojżesz nazywa braćmi. Czyni to, odwołując się do pokrewieństwa, jakie łączy Izraelitów z Edomitami przez Ezawa (Rdz 36; Pwt 23,8), a z Moabitami i Ammonitami przez Lota (Rdz 19,30-38). Izrael, przechodząc przez ich terytoria, nie może wszczynać wojny i musi płacić za wodę oraz żywność. Taka postawa Izraelitów wobec tych ludów kontrastuje z opisami zawartymi w Księdze Liczb (Lb 20,14-21; 22-24), a także w samej Księdze Powtórzonego Prawa (Pwt 23,4-7). Również późniejsza historia Izraela świadczy o nieustannych zatargach i wojnach z tymi sąsiadami. Z wypowiedzi Mojżesza wynika jednak, że Bóg pragnie, aby Izraelici uszanowali swoich braci i budowali z nimi dobrosąsiedzkie relacje.