Nakazy Boże prawdziwą mądrością

4¹A teraz, Izraelu, słuchaj ustaw i nakazów, których uczę was wypełniać, byście mogli żyć i wziąć w posiadanie kraj, który wam daje Pan , Bóg waszych ojców.²Nic wam nie wolno dodawać do słów, które nakazuję, ani nic z nich ujmować, lecz będziecie przestrzegać przykazańPana, waszego Boga, które wam zlecam.³Widzieliście na własne oczy, co Pan uczynił w Baal-Peor: jak Pan, twój Bóg, wytracił wszystkich, którzy poszli za Baal-Peorem.⁴Wy zaś, którzy przylgnęliście do Pana, waszego Boga, wszyscy dziś żyjecie.⁵Spójrzcie, nauczam was ustaw i nakazów, jak mi polecił Pan, mój Bóg, abyście je wypełniali w kraju, który idziecie wziąć w posiadanie.⁶Przestrzegajcie ich więc i zachowujcie. W tym bowiem wyrazi się wasza mądrość i rozsądek wobec innych narodów, które – gdy usłyszą o tych ustawach – powiedzą: «Ten wielki naród naprawdę jest ludem mądrym i rozsądnym». ⁷Bo czy jest jakiś wielki naród, który by miał bogów tak bliskich, jak Pan, nasz Bóg, ilekroć Go wzywamy?⁸Czy jest jakiś wielki naród, który by miał ustawy i nakazy tak sprawiedliwe, jak całe to Prawo, które dziś wam daję?

Objawienie na górze Horeb i zakaz bałwochwalstwa

⁹Tylko się strzeż i bardzo się pilnuj, abyś nie zapomniał o tych rzeczach, które widziałeś na własne oczy, i abyś był im wierny do końca swojego życia. Przekaż je swoim dzieciom i wnukom.

¹⁰Tego dnia, kiedy stanąłeś przed Panem , twoim Bogiem, przy górze Horeb, Pan powiedział do mnie: «Zgromadź Mi lud! Chcę mu oznajmić moje słowa, których ma się nauczyć, aby odczuwał bojaźń przede Mną przez wszystkie dni życia na ziemi i by tego nauczał także swoje dzieci».¹¹Wtedy zbliżyliście się i stanęliście u stóp góry, która płonęła ogniem unoszącym się aż do nieba, cała spowita w ciemną, mroczną chmurę. ¹²Pan mówił do was z ognia, a wy słyszeliście dźwięk słów, lecz kształtu postaci nie widzieliście, słyszeliście jedynie głos.¹³Oznajmił wam swoje przymierze, które nakazał zachowywać. Było to Dziesięć przykazań, które napisał na dwóch kamiennych tablicach. ¹⁴Wtedy Pan polecił mi nauczyć was tych ustaw i nakazów, byście je wypełniali w kraju, który idziecie wziąć w posiadanie.¹⁵Strzeżcie się jednak bardzo! Skoro bowiem nie widzieliście żadnego kształtu postaci w dniu, w którym na Horebie Pan mówił do was z ognia,¹⁶nie dopuścicie się takiej obrzydliwości, by uczynić sobie jakąś rzeźbę lub jakikolwiek obraz bóstwa przedstawiający mężczyznę lub kobietę, ¹⁷zwierzę żyjące na ziemi lub ptaka fruwającego w przestworzach, ¹⁸płaza pełzającego po ziemi lub rybę pływającą w morzu pod ziemią. ¹⁹Także wtedy, gdy podniesiesz swoje oczy ku niebu i ujrzysz słońce, księżyc i gwiazdy – czyli wszystkie zastępy niebieskie – nie daj się zwieść i nie kłaniaj się im ani czci im nie oddawaj. Pan, twój Bóg, dał je wszystkim narodom, które są pod niebem.²⁰Jednak to was Pan zabrał i wyprowadził z Egiptu, jakby z hutniczego pieca, abyście byli Jego własnym ludem, jak dziś nim jesteście.

²¹Z waszego powodu Pan rozgniewał się na mnie i przysiągł, że nie przejdę Jordanu i nie wejdę do tego pięknego kraju, który Pan, twój Bóg, daje ci jako dziedzictwo.²²Ja umrę na tej ziemi i nie przejdę Jordanu, lecz wy go przejdziecie i weźmiecie w posiadanie ten piękny kraj. ²³Strzeżcie się więc, abyście nie zapomnieli o przymierzu, które zawarł z wami Pan, wasz Bóg, i nie uczynili sobie żadnej podobizny, bo tego wam zabronił Pan, wasz Bóg.²⁴Ponieważ Pan, twój Bóg, jest ogniem pożerającym – On jest Bogiem zazdrosnym.

Groźba kary i wezwanie do nawrócenia

²⁵Gdy już dochowacie się dzieci i wnuków i zadomowicie się w tym kraju, lecz dopuścicie się takiej nieprawości, że zrobicie sobie rzeźbionego bożka, przedstawiającego cokolwiek, i będziecie czynić to, co Pan , wasz Bóg, uważa za złe, pobudzając Go do gniewu,²⁶to zaświadczam wam dzisiaj wobec nieba i ziemi, że na pewno prędko zostaniecie zgładzeni z tej ziemi, do której pójdziecie przez Jordan, aby ją posiąść. Niedługo będziecie w niej mieszkać, gdyż zostaniecie zupełnie wytępieni. ²⁷Pan rozproszy was pomiędzy ludami i niewielu z was zostanie wśród narodów, do których Pan was zapędzi.²⁸Tam będziecie służyć bogom, których człowiek wykonał z drewna lub kamienia, którzy nie widzą, nie słyszą, nie jedzą ani nie czują zapachu. ²⁹Wtedy będziesz poszukiwał Pana, twojego Boga, i znajdziesz Go, gdyż będziesz szukał Jego woli z całego serca i z całej duszy.³⁰Podczas ucisku, gdy cię to wszystko spotka, w końcu nawrócisz się do Pana, twojego Boga, i będziesz słuchał Jego głosu,³¹gdyż Pan, twój Bóg, jest Bogiem miłosiernym. On cię nie opuści, nie zniszczy ani nie zapomni o przymierzu, które przysiągł twoim przodkom.

Wielkość Bożego wybraństwa

³²Zapytaj dawnych czasów, które były przed tobą: Czy od dnia, w którym Bóg stworzył człowieka na ziemi, od jednego krańca nieba aż po drugi kraniec, zdarzyła się gdzieś rzecz tak wielka lub czy słyszano o podobnej? ³³Czy jakiś naród słyszał w ogniu głos Boga, tak jak ty słyszałeś, i żyje nadal?³⁴Albo czy jakiś bóg próbował kiedyś przyjść, by przez doświadczenia, znaki, cuda i wojnę wybrać sobie naród spośród innych narodów, mocną ręką i wzniesionym ramieniem, wśród tych wszystkich strasznych zdarzeń, które na waszych oczach uczynił dla was w Egipcie Pan , wasz Bóg?³⁵Zostało ci to ukazane, abyś wiedział, że tylko Pan jest Bogiem, a oprócz Niego nie ma innego.³⁶Z nieba dał ci usłyszeć swój głos, aby cię napomnieć, a na ziemi ukazał ci wielki ogień, w którym słyszałeś Jego słowa. ³⁷A ponieważ umiłował twoich przodków, po nich wybrał także ich potomstwo. On sam wyprowadził cię z Egiptu z wielką mocą, ³⁸by wypędzić przed tobą narody większe i silniejsze od ciebie, wprowadzić cię do ich ziemi i obdarować ich własnością, jak to dziś się dzieje. ³⁹Wiedz zatem dzisiaj i weź to sobie do serca: Pan jest Bogiem, a na niebie wysoko i na ziemi nisko nie ma innego.⁴⁰Przestrzegaj więc Jego ustaw i nakazów, które ci dzisiaj polecam, aby się dobrze powodziło tobie i twojemu potomstwu; żebyś mógł długo przebywać w kraju, który ci na zawsze daje Pan, twój Bóg”.

Miasta azylu

⁴¹Wtedy Mojżesz wyznaczył trzy miasta za Jordanem na wschodzie, ⁴²aby mógł się w nich schronić ten, kto nieumyślnie zabił bliźniego, do którego wcześniej nie żywił nienawiści. Gdy ucieknie do jednego z tych miast, ocali swoje życie. ⁴³Oto one: Beser na pustynnym płaskowyżu dla plemienia Rubena, Ramot w Gileadzie dla plemienia Gada i Golan w Baszanie dla plemienia Manassesa.

Druga mowa Mojżesza

Miejsce przekazania prawa

⁴⁴Oto Prawo, które Mojżesz przedstawił Izraelitom. ⁴⁵Kiedy wyszli z Egiptu, Mojżesz przekazał Izraelitom te przykazania, ustawy i nakazy, ⁴⁶za Jordanem, w dolinie naprzeciw Bet-Peor, w kraju Sichona, który mieszkał w Cheszbonie. Mojżesz i Izraelici pokonali go, gdy wyszli z Egiptu. ⁴⁷Wtedy zawładnęli jego krajem i krajem Oga, króla Baszanu. Pobili więc dwóch królów amoryckich, którzy panowali za Jordanem na wschodzie,⁴⁸od Aroeru na brzegu potoku Arnon, aż do góry Sirion, to znaczy Hermonu. ⁴⁹Zajęli całą dolinę Araby za Jordanem na wschodzie, aż do morza Araby u stóp Pisga.

Izraelu, słuchaj – chodzi nie tylko o przyjęcie czegoś do wiadomości, ale przede wszystkim o posłuszeństwo Bogu. Wezwanie do słuchania często stanowi wstęp do mów liturgicznych (Pwt 5,1; 6,3n; 9,1).

Chodzi o grzech nierządu z Moabitkami, które skłoniły niektórych Izraelitów do kultu płodności (Lb 25).

Monoteizm Izraela oraz prawa, którymi się kierował, budziły zainteresowanie innych narodów (1Krl 10,4-9).

Horeb – zob. Pwt 1,19+.

Stwierdzenie, że Bóg był niewidzialny, służy ukazaniu prawdy, że jest On istotą duchową.

napisał na… kamiennych tablicach – sformułowanie to wyraża przede wszystkim myśl, że przykazania pochodzą z nadania Bożego, a nie ludzkiego. W tradycji utarło się przekonanie, że dwie tablice były zapisane różnymi przykazaniami. Zdaniem niektórych biblistów użycie dwóch tablic świadczy o tym, że Mojżesz otrzymał te same przykazania napisane dwukrotnie. Kamienne tabliczki, choć większe od glinianych, zazwyczaj mieściły się w ludzkiej dłoni; mogły pomieścić ok. 15-20 wersetów.

własny lud – zwrot ten nawiązuje do wyrażenia z Wj 19,5, gdzie jest mowa o tym, że Izrael stanie się szczególną własnością Boga. Wybór Izraela oraz konsekwencje moralne tego wyboru to temat przewodni całej Księgi Powtórzonego Prawa. Zob. Słownik (lud Boży).

rozgniewał się – zob. Słownik (gniew Boży).

zazdrosny – wyrażenie to służy do ukazania nieskończonej miłości Boga wobec swojego ludu. Zawiera też nakaz wyłącznego kultu Boga Jahwe.

tylko Pan jest Bogiem – przykład bardzo dojrzałej myśli teologicznej (Pwt 4,35.39; 6,4); stwierdzenie najczęściej spotykane u proroka Izajasza (Iz 43,11;44,6; 45,5n).

trzy miasta… na wschodzie – Mojżesz nakaże, aby po zdobyciu Kanaanu wyznaczyć jeszcze trzy kolejne miasta azylu (Pwt 19,1-13; por. Lb 35,9-15). Jozue wypełnił nakaz Mojżesza (Joz 20).

Baszan – zob. Pwt 3,1+.

Hermon – zob. Pwt 3,8+.

Pisga – zob. Pwt 3,17+.

IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).

PRZYKAZANIE - żądanie wyrażone przez słowo mówione lub na piśmie. Termin ten odnosi się niekiedy w Piśmie σwiętym do relacji międzyludzkich, np. może wyrażać żądanie rodzica względem dziecka (Jr 35,14; Prz 6,20) lub króla wobec poddanych (2Krl 18,36). Zasadniczo ma jednak znaczenie teologiczne i określa wymagania wynikające z przymierza zawartego na Synaju między Bogiem a Jego ludem. Terminem przykazanie określa się przede wszystkim polecenia zawarte w Dekalogu (Wj 20,1-17; Pwt 5,6-21). W sensie szerszym odnosi się on do różnego rodzaju regulacji prawnych, etycznych i kultycznych, wynikających z Dekalogu, które zawarte są w Pięcioksięgu (Wj 20,22n; 25 - 31; 35 - 40; Kpł 17 - 26; Pwt 12 - 26). Przykazania nie są narzuconym przez Boga bezdusznym prawem, lecz stanowią konsekwencję zbawczych dzieł Boga dokonanych w historii Izraela (wybranie, wyzwolenie z Egiptu, zawarcie przymierza). Są również przejawem odpowiedzialności Boga za swój lud, do którego ma On wyłączne prawo. Odp owiedzią człowieka na Boże przykazania ma być ich przestrzeganie (Kpł 26,3), ponieważ są one dla człowieka rozkoszą i przedmiotem miłości (Ps 119,47.127.143), a także w skuteczny sposób przygotowują go na przyjęcie zbawienia. Sankcją za lekceważenie przykazań jest przekleństwo ( Kpł 26,14nn; Pwt 27,15-26). Jezus nie odrzucił przykazań ST, lecz je zaktualizował i uczynił jeszcze bardziej radykalnymi, przez postawienie na pierwszym miejscu przykazania miłości Boga i bliŹniego (np. Mt 22,35-40). Zob. PRZEKLE┴STWO.

PRAWO (hebr. Tora - dosł. ‘nauka’, ‘pouczenie’) - termin mający wiele znaczeń, dlatego trzeba uważać, aby przez przekład na język polski nie zawęzić jego rozumienia. Tora jest nazwą pięciu pierwszych ksiąg w Biblii hebrajskiej (Pięcioksiąg) i odnosi się do przykazań, przepisów oraz pouczeń tam zapisanych. Termin ten obejmuje także wszelkie pouczenia, przekazane za pomocą narracji. Kodeks Prawa zawierający nakazy i zakazy jest przypisywany Mojżeszowi, ale kształtował się on dosyć długo i w wielu kwestiach podobny jest do ówczesnego starożytnego prawodawstwa innych narodów Bliskiego Wschodu. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu obejmują i regulują różne dziedziny życia: kult, moralność oraz zasady życia społecznego. Prawo jest rozumiane także jako mądrość, wyraz woli Bożej ( Ps 19,8-11) wobec narodu wybranego, a jego przestrzeganie było warunkiem zachowania przymierza (Pwt 28,1nn). W tradycji żydowskiej istniała także Tora ustna jako interpretacja Tory pisanej. Została ona spisana w dziełach judaizmu rabinicznego, zwanych Miszną i Talmudem. Zob.

PRZYMIERZE.

LUD BOŻY - w ST wyrażenie to odnosi się do ludu Izraela, który Bóg wybrał sobie na własność (np. Wj 19,5n) i z którym zawarł przymierze. Przynależność do Boga miała być Źródłem świętości ludu i podstawą do świadczenia przez członków ludu o Jego dobroci i miłości. Pismo σwięte ukazuje historię realizacji powołania do świętości przez naród wybrany. Była ona naznaczona ciągłym łamaniem przez lud przymierza z Bogiem, bałwochwalstwem i grzechami, które Go obrażały. Mimo to Bóg nigdy nie odrzucił swojego ludu, ale darzył go przebaczającą miłością, porównywaną do miłości ojca do syna (np. Wj 4,22n; Pwt 32,6) lub małżonka do niewiernej żony (Jr 3,6nn; Oz 1 - 3). Prorocy ST zapowiadali nowe przymierze, na podstawie którego Bóg ustanowi nowy lud Boży spośród tych, którzy są Mu wierni. Miało się to łączyć z przyjściem na świat Mesjasza i zapoczątkowaniem na ziemi królestwa Bożego. Chrześcijanie wierzą, że nastąpiło to w chwili Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa, przez które Bóg ustanowił Nowe Przymierze (np. Łk 22,20), otwarte dla wszystkich, którzy uwierzą (np. Mk 16,16). W ten sposób podstawą ludu Bożego nie jest przynależność etniczna, lecz wiara w Jezusa Chrystusa. Wspólnoty chrześcijańskie od początku postrzegały siebie jako nowy lud Boży (np. Ga 6,16), otwarty na wszystkich, którzy przyjmą wiarę w Jezusa Chrystusa (Ef 2,11-22). Zob. KRÓLESTWO BOŻE.

BOJAŻŃ BOŻA, BOJAŻŃ PANA - wyraża się ona w głębokim szacunku, jaki człowiek nieustannie powinien okazywać Bogu (Koh 12,13). W istocie oznacza ona głęboką więź łączącą stworzenie ze swoim Stwórcą. W księgach ST bojaźń Boża często przejawia się w postawie lęku, jaki człowiek odczuwa, doświadczając własnej małości i grzeszności wobec majestatu i potęgi Boga. Wyrazem bojaźni może być też obawa przed karą za popełnione grzechy, które obrażają świętość Boga. Zasadniczo jednak tradycja żydowska wyra źnie odróżnia bojaźń od poczucia strachu i obawy, zaznaczając, że wypływa ona przede wszystkim z miłości oraz troski człowieka o jego relację z Bogiem. Stąd w tradycji mądrościowej ST bojaźń Boża jest początkiem wiary i charakteryzuje postawę człowieka pobożnego (Syr 1,11-20), a zarazem mądrego (Prz 1,7). Człowiek bojący się Boga jest synonimem człowieka sprawiedliwego (Ps 1), który całe swoje życie zwraca ku Stwórcy i zawsze pragnie postępować zgodnie z Jego wskazaniami. Bojący się Boga to ten, kto ma świadomość Jego nieustannej obecności i opieki. Ta świadomość daje poczucie bezpieczeństwa we wszystkich okolicznościach życia. Taka boja źń nie jest więc nieuzasadnionym strachem przed karzącym bóstwem, ale jednym z darów Ducha Świętego, który prowadzi do pełnej zaufania adoracji Boga przez człowieka (Iz 11,2; Rz 8,15; 1J 3,20n). Postawie tej towarzyszy poczucie szczęścia i posiadania Bożego błogosławieństwa, co skłania do dawania świadectwa o wielkości i dobroci Stwórcy.

PRZYMIERZE - rodzaj umowy, gwarantującej porządek i ustalającej prawa i obowiązki stron zawierających układ. Termin ten odnosi się nie tylko do relacji międzyludzkich czy międzynarodowych, ale także używa się go w odniesieniu do relacji między Bogiem a ludźmi. Jest to kluczowe pojęcie dla teologii ST i historii narodu wybranego. ST wymienia kilka przymierzy, które Bóg zawierał z ludźmi: z Noem (Rdz 9), z Abrahamem (Rdz 15 i 17), z ludem izraelskim na Synaju (Wj 19nn), z Dawidem (2Sm 7) oraz przymierze nazwane kapłańskim (Lb 18,19). Na Synaju zostało zawarte najważniejsze z nich, na mocy którego Izrael otrzymał prawa i zobowiązał się do wierności Bogu. Inicjatorem każdego przymierza był Bóg, który w ten sposób wyraził swoją miłość i łaskę wobec ludzi. Zewnętrznym znakiem przymierza Izraela z Bogiem było obrzezanie. Obchodzono także Święto Odnowienia Przymierza. Nagminne łamanie przymierza przez członków ludu Bożego doprowadziło do konieczności zawarcia Nowego Przymierza (Jr 31,31-33). To ostateczne przymierze Bóg zawarł z wszystkimi ludŹmi przez swojego Syna Jezusa Chrystusa. Nowe Przymierze nie opiera się już na przepisach prawa, ale ma swoje Źródło w Duchu (2Kor 3,6; por. J 4,23n). Wierność temu przymierzu jest możliwa dzięki ofierze Chrystusa i Jego żywej obecności pośród tych, którzy w Niego uwierzyli. Zob.

OBRZEZANIE,

PRZYKAZANIE.

JORDAN - najdłuższa i największa rzeka Palestyny, a także najniżej położona rzeka świata. Znaczna część koryta Jordanu znajduje się poniżej poziomu morza. Swój początek bierze z czterech Źródeł znajdujących się u stóp Hermonu, których wody łączą się ze sobą w północnej części doliny Hule. Jordan wpada do Jeziora Galilejskiego, a następnie meandrycznymi zakolami płynie na południe, by znaleŹć swoje ujście w Morzu Martwym (np. Rdz 14,3). Na odcinku , który w linii prostej łączy Jezioro Galilejskie i Morze Martwe, Jordan ma długości. Rzeka ta stanowi główne Źródło życiodajnej wody i centralny element palestyńskiego krajobrazu. Nad Jordanem rozegrało się wiele wydarzeń istotnych dla historii zbawienia, z których najważniejsze to wejście do Ziemi Obiecanej Izraelitów wracających z niewoli egipskiej (Joz 3 - 4) oraz chrzest Jezusa, który oznaczał rozpoczęcie przez Niego publicznej działalności (np. Mt 3,13-17).

GNIEW BOŻY - zwrot wskazujący na to, że Bóg, będąc doskonale sprawiedliwy i święty, odrzuca wszystko, co sprzeciwia się świętości. Autorzy biblijni, opowiadając różne wydarzenia, używają zwrotu gniew Boga, aby uzmysłowić ludziom, jak wielkim złem jest grzech i nieposłuszeństwo wobec Bożego prawa. Zwrot ten ukazuje więc nie tyle dosłowną reakcję Boga na ludzkie działanie, ile ma być bodźcem do opamiętania się człowieka. W tym kontekście gniewu Boga nie można porównywać do ludzkiej reakcji gniewu, w której człowiek pod wpływem doznanego zła lub krzywdy przeżywa wzburzenie, a nawet pojawia się w nim chęć odwetu lub zemsty. Już w ST, w równym stopniu co gniew Boga, podkreślone jest Jego miłosierdzie (np. Ps 103,8nn). Idea ta jest także wyraźnie obecna w NT. Jezus, spotykając się z zatwardziałością ludzi, okazywał wzburzenie i gniew, które miały prowadzić do opamiętania się grzeszników (np. Mk 3,5; J 2,13-17). Istotą misji Jezusa było jednak bezgraniczne miłosierdzie, w którym wyraziła się miłość Boga do całego stworzenia (np. J 3,16; 12,47). Gniew Boży, szczególnie w nauczaniu Pawła Apostoła, odnosi się do końca czasów, kiedy Bóg sprawiedliwie osądzi każdego człowieka. Apostoł przestrzega, że nieposłuszeństwo Bogu ściąga na człowieka Jego gniew (np. Rz 1,18). Nadzieja ludzka polega na tym, że mocniejsza od Bożego gniewu jest Jego miłość, gdyż On sam jest miłością (1J 4,8). Rola Jezusa polega na wzięciu gniewu Bożego na siebie (np. Kol 1,20; 2,14), dlatego obawiać się gniewu Boga mogą jedynie ci, którzy nie chcą uwierzyć w Chrystusa i odrzucają Jego miłość. Zob.

KARA BOŻA.

SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.

NERKI.

DUSZA - hebr. termin nefesz może być tłumaczony na różne sposoby. W ST oznaczał pierwotnie ‘gardło’, ‘oddech’, w konsekwencji więc ‘życie’ i ‘osobę’. Termin dusza odnosił się także do tego, co duchowe w człowieku (do myśli, pragnień, uczuć), ale nie był rozumiany jako przeciwieństwo ciała. Dla autorów biblijnych dusza jest tym, co odróżnia człowieka żyjącego od umarłego. Nigdy nie oddzielali oni duszy od ciała. Mówiąc o duszy, mogli mieć na myśli życie (Joz 9,24), całego człowieka (Rdz 2,7), a także tożsamość konkretnego człowieka (Ps 103,1). Człowiek stał się istotą (duszą) żyjącą (1Kor 15,45), ponieważ Bóg, Pan życia, tchnął w jego nozdrza tchnienie życia (Rdz 2,7). W NT zasadniczo zostało zachowane starotestamentowe rozumienie duszy. Oznacza ona życie (Mt 2,20) lub odnosi się do całej osoby ( Dz 2,41). Choć w NT brakuje rozróżnienia między śmiertelnym ciałem i nieśmiertelną duszą, obecnego w filozofii greckiej, to dusza oznacza także istnienie osoby po śmierci. Zob.

KREW.

GŁOS BOGA - wyrażenie wskazujące na realne objawianie się Boga człowiekowi. Głos Boga przybiera różne formy i często wyraża się np. przez zjawiska przyrodnicze (Wj 19,19; Ps 18,4). Najbardziej wyraźnie przejawia się w słowach, które Bóg kieruje do swojego ludu poprzez wybranych przez siebie ludzi, np. charyzmatycznych przywódców, proroków. W sposób szczególny głos Boga objawiającego się człowiekowi zawarty jest w Bożych przykazaniach. Najważniejszym zadaniem wszystkich członków ludu Bożego jest słuchanie Boga. Potwierdza to uroczysta formuła: Słuchaj Izraelu (Pwt 6,4). W świetle świadectw zawartych w NT Bóg przemówił podczas chrztu Jezusa w Jordanie (np. Mk 1,11), aby potwierdzić, że Jezus jest Jego umiłowanym Synem, którego wszyscy powinni słuchać. Nauczanie Jezusa Chrystusa jest więc rzeczywistym głosem samego Boga. Jezus głosi prawdę, dzięki której każdy człowiek otrzymuje pełnię życia (np. J 1,17; 8,32; 14,6; 17,19).

OBRZEZANIE,

PRZYKAZANIE.

CUD - specjalne działanie Boga, podejmowane ze względu na dobro człowieka. Cud ma charakter niezwykłego zjawiska, przez które Bóg objawia siebie, swoją moc i miłość oraz daje ludziom konkretny znak. Cuda dokonywane przez Jezusa były potwierdzeniem Jego jedności z Ojcem (J 11,41), uwierzytelniały Jego posłannictwo jako Chrystusa, symbolizowały tryumf nad szatanem oraz budziły i umacniały wiarę. Właściwy sens cudów i zawarte w nich objawienie Boże można zrozumieć i odczytać tylko w świetle wiary (Mk 6,54). Cuda czynione przez Jezusa i Jego uczniów są wyraźnymi znakami potwierdzającymi nadejście królestwa Bożego. Zob. KRÓLESTWO BOŻE.

NERKI.

BLIŹNI - hebrajski termin rea, oddawany zazwyczaj w tłumaczeniach słowem ‘bliźni’, posiada w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może określać znajomego lub sąsiada (np. Wj 11,2; Prz 27,10), przyjaciela (np. Hi 2,11), ukochanego (Pnp 5,16). Termin ten nie obejmuje jednak bliskich krewnych, których określano mianem brat i siostra, ani wrogów. Ogólnie słowo to w ST określa rodaka, członka ludu zjednoczonego przymierzem z Bogiem. Za bliźnich uważano także prozelitów. W czasach Jezusa w różnych nurtach judaizmu istniały spory co do tego, kogo należy uważać za bliźniego. Jezus dał na to odpowiedź w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,29-37). Według nauczania Jezusa bliźnim jest każdy człowiek, dlatego wszystkich należy traktować z miłością, współczuciem i udzielać im koniecznej pomocy. W okazywaniu dobra nie można ograniczać się tylko do osób, które przynależą do tej samej wspólnoty społecznej lub religijnej. Jezus ukazał także ścisłą współzależność dwóch starotestamentowych przykazań (np. Mt 22,34-40) - miłości Boga ( Pwt 6,5) i bliźniego (Kpł 19,18). Miłość bliźniego będzie kryterium osądu człowieka na Sądzie Ostatecznym (Mt 25,31-46). Apostoł Paweł w praktykowaniu przykazania miłości bliźniego widzi wypełnienie prawa, pierwszy owoc Ducha oraz jedyny sposób realizacji wiary (np. Ga 5). Według autora 1 Listu św. Jana miłość braterska jest miarą bycia chrześcijaninem i sprawdzianem autentyczności miłości człowieka do Boga (1J 2,8-11; 3,11-24; 4,7-21).

PRZYMIERZE.

AMORYCI (hebr. emori, akad. ammuru - ‘zachodni’) - jedna z grup etnicznych zamieszkujących Kanaan w czasach poprzedzających przybycie tam Izraelitów. W Piśmie Świętym słowo to ma kilka znaczeń. Może odnosić się do mieszkańców Kanaanu w ogólności (np. Rdz 14,7.13; 48,22; Pwt 3,8; 4,48; Sdz 6,1-10; 1Krl 21,26), do mieszkańców terenów górzystych, dla odróżnienia od mieszkańców nizin (Lb 13,29) lub może oznaczać konkretny naród, posiadający swoje państwo, rządzone przez króla (Lb 21,21-31; Pwt 2,26-35). Początek królestwa Amorytów należy łączyć z plemionami semickich nomadów, którzy w trzecim tysiącleciu przed Chr. utworzyli własne państwo, obejmujące znaczną część Mezopotamii i Syrii. W tekstach klinowych i egipskich znajdują się świadectwa o Amorytach, posługujących się językiem semickim. Przedstawieni są w nich jako lud politycznie dominujący nad Mezopotamią w początkach II tysiąclecia przed Chr. Dla Izraelitów Amoryci byli bałwochwalcami, których Bóg usunął z Kanaanu za popełniane niegodziwości (Joz 24,15; Sdz 6,10). Zob.

KANAAN.

Nakazy Boże prawdziwą mądrością
Rozdział 4 stanowi charakterystyczną całość, która w istocie streszcza naukę na temat przymierza między Bogiem a Izraelem, jaką zawiera Księga Powtórzonego Prawa. Mojżesz wzywa wszystkich Izraelitów, aby w kraju, do którego wkrótce wejdą, nie poddali się pogańskim obyczajom. Przed takim błędem powinno ich uchronić prawo, które zawiera w sobie Bożą mądrość. Kierowanie się tą mądrością pozwoli Izraelitom zachować dar Ziemi Obiecanej i zapewni im szczęśliwą przyszłość. Przypomnienie zdarzenia z Baal‑Peor ma uświadomić Izraelitom, że ciągle muszą umacniać swoją wiarę w Jedynego Boga i strzec jej przed zagrożeniami ze strony obcych kultów. Odstępstwa Izraelitów były prawdopodobnie podyktowane m.in. chęcią asymilacji z miejscową ludnością, lecz mogły również wynikać z tego, że dla niektórych prawo przekazane przez Mojżesza wydawało się zbyt wymagające.

Objawienie na górze Horeb i zakaz bałwochwalstwa
Pod górą Horeb miały miejsce najważniejsze wydarzenia w dziejach Izraela: objawienie się Boga, zawarcie przymierza między Bogiem i Izraelem oraz przekazanie Dekalogu. Do tych wydarzeń dołącza się jeszcze jeden istotny fakt, a mianowicie zjednoczenie Izraelitów w spójną całość. Bóg bowiem nakazuje Mojżeszowi, aby zgromadził lud (w. 10), który przybył pod Horeb jako grupa uciekinierów, ale ma stamtąd odejść jako wspólnota religijna. Elementem jednoczącym Izraela ma być wiara w Boga i wierność prawu. Izrael nie potrzebuje widzialnych wyobrażeń Boga, którego transcendencji i świętości nie zdoła wyrazić żadne ludzkie przedstawienie (Pwt 5,8n). Jedynym widzialnym znakiem troski Boga o swój lud są kamienne tablice, zawierające moralny drogowskaz dla nowo powstałej wspólnoty i dla jej przyszłego potomstwa (w. 10).

Groźba kary i wezwanie do nawrócenia. Zakaz sporządzania jakiejkolwiek podobizny Boga, wyrażony już poprzednio w Pwt 4,15-19, jest echem przykazania zawartego w Dekalogu (Wj 20,4n; Pwt 5,8n), który został dany Izraelitom na górze Synaj (Pwt 1,19+). Nie chodzi tu o sporządzanie wizerunków bóstw pogańskich, gdyż ci bogowie nie istnieją (Pwt 4,39), lecz o próby tworzenia wyobrażeń Boga Izraela. W przeciwieństwie do pogańskich podobizn, które poprzez różnorodne wizerunki Boga starały się podkreślić Jego siłę, Izrael ma za zadanie odkryć, że cały świat został stworzony słowem Boga, a najdoskonalszym Jego obrazem w stworzonym świecie jest człowiek (Rdz 1,27). Izrael zostaje więc wezwany do szukania Boga z całego serca i z całej duszy (w. 29) w posłuszeństwie Jego słowu (np. Pwt 5,1; 6,4; zob. J 1,1nn). Próby tworzenia innych podobizn Boga prowadzą do grzechu i do utraty otrzymanych od Boga darów (ww. 27n; por. Pwt 28,62-64).

Wielkość Bożego wybraństwa
Fragment ten nie zawiera refleksji nad znaczeniem wyboru Izraela w perspektywie historii całego świata. To jednak, co dotyczy Izraela, ma znaczenie uniwersalne i ponadczasowe. Relacja między Bogiem a Izraelem jest obrazem miłości i troski Boga wobec całego stworzenia. W takim duchu należy odczytywać wszystkie dary i napomnienia Boże dotyczące Izraela. Zarówno dar ziemi, jak i prawa mają pomóc Izraelitom w rzeczywistym zbliżeniu się do Boga, w zawiązaniu z Nim prawdziwej relacji i w konsekwencji w zjednoczeniu się z Nim na zawsze (Hbr 12,18-24). Objawienie się Boga Izraelowi zapowiada takie samo objawienie się wszystkim ludziom (np. Iz 45,23; Rz 14,11). Prawda ta w sposób jednoznaczny została ukazana w misji Jezusa Chrystusa. Jezus wyjaśnił znaczenie wydarzeń starotestamentowych, nadał im ostateczny sens i swoją Męką, Śmiercią i Zmartwychwstaniem zapewnił wszystkim ludziom możliwość zbawienia wiecznego (np. J 12,32).

Księga Powtórzonego Prawa

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

Zbiór zwany Pięcioksięgiem zamyka Księga Powtórzonego Prawa. Jej hebrajska nazwa – Debarim – pochodzi od wyrazów, którymi się zaczyna: Oto słowa. W kręgu kultury zachodniej tytuł księgi wywodzi się od greckiej nazwy Deuteronomion, czyli: ‘drugie prawo’ lub ‘powtórzone prawo’. Grecka nazwa wzięła początek od niezbyt poprawnego tłumaczenia wersetu Pwt 17,18, ale mimo to dobrze opisuje tę księgę. Jest ona bowiem zredagowana jako długa mowa Mojżesza, który na równinie Moabu powtarza i wyjaśnia prawa otrzymane od Boga na górze Horeb (tak nazywana jest w tej księdze góra Synaj).

W samej księdze brak informacji o jej autorze. Przez wiele wieków przyjmowano, że był nim Mojżesz. Niewykluczone, że wiele zawartych w niej myśli i nauk sięga czasów Mojżesza, jednakże obecny tekst księgi powstał kilka wieków później, w innych warunkach społecznych, gdy Izraelici przebywali już na terenie Kanaanu.

Prawie wszyscy zgadzają się dziś, że historia powstania Księgi Powtórzonego Prawa może być związana z odnalezieniem ok. 622 r. przed Chr., podczas remontu świątyni, księgi prawa, która dla króla Jozjasza stała się impulsem do działań na rzecz oczyszczenia i centralizacji kultu (2Krl 22,8-20). Wydaje się, że Księga Powtórzonego Prawa powstała w Królestwie Północnym (Izraelu), przed rokiem 722 przed Chr., w środowisku lewickim, na które wywarła wpływ tradycja wielkich proroków. Po upadku Królestwa Północnego księga została przewieziona do Jerozolimy i tam zredagowana w duchu reform króla Ezechiasza. W czasie panowania jego syna Manassesa, który zasłynął jako propagator pogaństwa (2Krl 21,1-18), została ukryta w świątyni, a jej wskazania zaczął wprowadzać w życie dopiero Jozjasz. Po upadku Jerozolimy w 586 r. przed Chr. teologia księgi miała istotny wpływ na ocenę wydarzeń związanych z utratą niepodległego bytu państwowego przez królestwa Izraela i Judy. Pod wpływem Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 28) opis wydarzeń historycznych zawarty w Joz, Sdz, 1-2Sm i 1-2Krl został zredagowany według schematu: za dobro – nagroda, za zło – kara. Według tej zasady dokonano oceny historii narodu wybranego, co miało na celu przede wszystkim uzmysłowienie czytelnikom, że Bóg nie jest obojętny na to, jak postępuje Jego lud. Przy okazji redakcji ksiąg opisujących historię narodu wybranego mógł też powstać dzisiejszy początek i koniec Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 1 – 3; 31 – 34), który można czytać jako oddzielny dokument, powiązany występującą tylko w tych rozdziałach postacią Jozuego.

W Księdze Powtórzonego Prawa zaktualizowano wiele przepisów zawartych w tzw. Kodeksie Przymierza (Wj 20,22 – 23,33) w perspektywie przeobrażeń społecznych i politycznych, o których dowiadujemy się od proroków Amosa, Ozeasza czy Micheasza. Księga ta odzwierciedla przejście od warunków ekonomicznych charakterystycznych dla małej wiejskiej wspólnoty do wymiany handlowej opartej na pieniądzu. Zostają w niej poruszone problemy związane z narastającym rozwarstwieniem społecznym, komasacją gruntów przez wielkich obszarników i utratą dziedzicznych praw do ziemi przez drobnych rolników. Osłabienie tradycyjnej roli klanu wymagało sprecyzowania przepisów chroniących rodzinę (np. Pwt 21,18-21; 25,5-10) i ubogich (Pwt 15,12-18; 24,17-22; 26,12n; 27,19). Należało też chronić system prawny przed korupcją i nadużyciami wobec najsłabszych (Pwt 16,18-20). W Księdze Powtórzonego Prawa zajęto się instytucjami państwa i poruszono zagadnienia związane z władzą królewską, armią zawodową i międzynarodowymi związkami monarchy (np. Pwt 17,16n). Niektóre zalecenia wyraźnie nawiązują do sytuacji powstałej w wyniku asyryjskiej polityki przesiedleń ludności. W sytuacji nowych zagrożeń i wyzwań Księga Powtórzonego Prawa zawiera propozycję odnowy społecznej wokół idei posłuszeństwa Bogu i Jego prawu.

Treść i teologia

Akcja Księgi Powtórzonego Prawa rozgrywa się w Moabie, naprzeciw Jerycha, w przeddzień przekroczenia przez Izraelitów Jordanu i rozpoczęcia podboju Kanaanu. Mojżesz otrzymał od Boga objawienie, że nie wejdzie do Ziemi Obiecanej (Pwt 3,25-27; 31,2), dlatego księga utrzymana jest w formie długiej mowy pożegnalnej, jaką wygłasza Mojżesz. Jego przemówienie można podzielić na trzy części: Pwt 1,6 – 4,43; 4,44 – 26,19; 29 – 30. Zasadniczą część księgi stanowi druga mowa Mojżesza (Pwt 4,44 – 26,19). Znajduje się w niej Dekalog (Pwt 5,6-21) oraz tzw. Kodeks deuteronomiczny (Pwt 12 – 26) zawierający prawo kultowe, cywilne oraz karne. Wszystkie mowy cechuje bardzo podniosły i kaznodziejski styl. Jest w nich zachęta do wierności Bogu, przymierzu i przykazaniom. Mojżesz często odwołuje się do przeszłości związanej z czterdziestoletnią wędrówką przez pustynię, by przypomnieć Izraelitom nieustanną bliskość Boga, przymierze na Horebie (Synaju), Boże obietnice oraz łaskę wybraństwa. To obdarowanie zobowiązuje Izraelitów do udzielania wspaniałomyślnej i natychmiastowej odpowiedzi (stąd częste użycie słowa „dziś”, np. Pwt 5,1; 6,1-6). Od tej odpowiedzi zależy byt narodu i posiadanie Ziemi Obiecanej.

Myśl religijna Księgi Powtórzonego Prawa jest bardzo bogata i zawiera istotę całej teologii starotestamentowej. Najważniejsze przesłanie księgi koncentruje się na przypomnieniu o tym, że Izraelici, jako naród wybrany (Pwt 7,6; 14,2; 26,18), mają czcić tylko jedynego Boga i kochać Go całym sercem. Muszą pamiętać o przymierzu z Bogiem i podczas świąt wspominać Bożą miłość objawioną w czasie Wyjścia z Egiptu. Zobowiązani są także do gorliwego wypełniania woli Bożej wyrażonej w nakazach Prawa (Tory). Ziemia Kanaan jest darem dla Izraela, lecz posiadanie jej zależeć będzie od wierności Izraelitów jedynemu Bogu.

Wszyscy Izraelici powinni uznać Boga za swojego Pana, a siebie nawzajem za braci i siostry. Podobnie jak u proroków, w centrum nauczania księgi znajduje się wezwanie do miłości, sprawiedliwości, wierności, a także troski o ubogich. Relacja między Bogiem a Izraelem powinna określać stosunek Izraelitów zarówno do siebie nawzajem, jak i do obcych. Izraelici, jako wyzwoleni z niewoli przez Boga, zobowiązani zostają do naśladowania Go w Jego postawie wobec sieroty, wdowy i cudzoziemca (Pwt 10,16-19).

W NT często (ok. 80 razy) występują odwołania do Księgi Powtórzonego Prawa (np. Mt 4,4.7; 5,31; 18,16; 22,37; Mk 12,29n; Łk 10,27; 4,4.12; Dz 3,22n; 7,37). Kościół często sięga po tę księgę w liturgii i nauczaniu, by zachęcić wiernych do żarliwej miłości Boga i bliźniego oraz do wypełniania Bożego prawa. W księdze tej znajduje się także zapowiedź pojawienia się nowego proroka (Pwt 18,15nn), którym dla chrześcijan jest Jezus Chrystus, prowadzący lud Boży do nowej ziemi obiecanej, czyli do jedności z Bogiem Ojcem.