191Kiedy Pan , twój Bóg, wytępi narody, których ziemie ci daje, a ty wypędzisz je z ich posiadłości i zamieszkasz w ich miastach i domach,2wtedy wyznaczysz sobie trzy miasta w kraju, który Pan, twój Bóg, daje ci w posiadanie.3Wytyczysz do nich drogi, a cały kraj, który Pan, twój Bóg, daje ci w dziedzictwo, podzielisz na trzy części, aby do tych miast mógł zbiec każdy zabójca.
4Oto w jakim przypadku zabójca będzie mógł tam uciec i w ten sposób ocalić swoje życie: Jeżeli ktoś nieumyślnie zabił bliźniego, do którego wcześniej nie żywił nienawiści. 5Kiedy na przykład pójdzie do lasu ze swoim bliźnim ścinać drzewo i tam zamachnie się siekierą, by ściąć to drzewo, a ostrze siekiery spadnie z trzonka i tak ugodzi bliźniego, że ten umrze, to zabójca będzie mógł uciec do jednego z tych miast. Tam ocali swoje życie. 6W przeciwnym wypadku, gdyby droga była zbyt daleka, wzburzony mściciel krwi mógłby go dopaść i zabić, choć nie zasłużył na karę śmierci, bo wcześniej nie żywił nienawiści do swojego bliźniego. 7Dlatego nakazuję ci: Wyznacz sobie trzy miasta.
8Kiedy zaś Pan, twój Bóg, powiększy obszar twojego kraju, jak przysiągł twoim przodkom, i odda ci cały kraj, który im obiecał,9to jeżeli będziesz starał się wypełniać wszystkie te przykazania, które dziś ci daję, jeżeli będziesz kochał Pana, twojego Boga, i chodził zawsze drogami, które On wskazuje, wtedy dodasz jeszcze trzy miasta do trzech poprzednich.10Dzięki temu nie będzie przelewania niewinnej krwi w twoim kraju, który Pan, twój Bóg, daje ci w dziedzictwo. W przeciwnym razie będziesz winny przelewu krwi.
11Jeżeli zaś jakiś człowiek znienawidzi bliźniego, zaczai się na niego, napadnie go i zada mu śmiertelny cios, a potem zbiegnie do jednego z tych miast, 12wtedy starsi tego miasta każą go tam pojmać i wydadzą w ręce mściciela krwi, aby poniósł śmierć. 13Nie będziesz miał dla niego litości, lecz aby ci się dobrze wiodło, usuniesz z Izraela winnego przelania niewinnej krwi.
Słupy graniczne
14Nie przesuniesz bezprawnie w głąb pola swojego bliźniego miedzy, którą ustalili przodkowie dla twojego dziedzictwa, jakie otrzymałeś w kraju, który Pan , twój Bóg, daje ci w posiadanie.
Świadkowie
15Dla orzeczenia czyjejś winy lub grzechu nie wystarczy tylko jeden świadek. Takie orzeczenie, w każdym przypadku dotyczącym popełnionego grzechu, musi się opierać na zeznaniu dwóch lub trzech świadków. 16Jeżeli przeciw komuś wystąpi fałszywy świadek, aby go oskarżyć o przestępstwo, 17wtedy obaj mężczyźni, między którymi powstał spór, stawią się przed Panem , wobec kapłanów i sędziów, którzy w tym czasie będą sprawować urząd.18Sędziowie pilnie zbadają sprawę, a gdy się okaże, że fałszywy świadek złożył kłamliwe świadectwo przeciwko bratu, 19wtedy uczynicie mu to samo, co on zamierzał uczynić swojemu bratu. W ten sposób usuniecie zło spośród was. 20Gdy inni dowiedzą się o tym, będą się bać i już nigdy więcej nie zostanie popełniona podobna niegodziwość wśród was. 21Nie okażesz litości: życie za życie, oko za oko, ząb za ząb, ręka za rękę, noga za nogę.
Bóg, wytępi narody – zob. Pwt 20,1-9+.
trzy miasta – chodzi tu o miasta azylu na terenie Kanaanu. Trzy pozostałe znajdowały się po wschodniej stronie Jordanu (Pwt 4,41-43; por. Joz 20).
mściciel krwi – najbliższy krewny ofiary, który miał prawo wymierzenia mordercy kary śmierci. Prawo azylu w wymienionych przypadkach chroniło przed zemstą rodową.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
BLIŹNI - hebrajski termin rea, oddawany zazwyczaj w tłumaczeniach słowem ‘bliźni’, posiada w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może określać znajomego lub sąsiada (np. Wj 11,2; Prz 27,10), przyjaciela (np. Hi 2,11), ukochanego (Pnp 5,16). Termin ten nie obejmuje jednak bliskich krewnych, których określano mianem brat i siostra, ani wrogów. Ogólnie słowo to w ST określa rodaka, członka ludu zjednoczonego przymierzem z Bogiem. Za bliźnich uważano także prozelitów. W czasach Jezusa w różnych nurtach judaizmu istniały spory co do tego, kogo należy uważać za bliźniego. Jezus dał na to odpowiedź w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,29-37). Według nauczania Jezusa bliźnim jest każdy człowiek, dlatego wszystkich należy traktować z miłością, współczuciem i udzielać im koniecznej pomocy. W okazywaniu dobra nie można ograniczać się tylko do osób, które przynależą do tej samej wspólnoty społecznej lub religijnej. Jezus ukazał także ścisłą współzależność dwóch starotestamentowych przykazań (np. Mt 22,34-40) - miłości Boga ( Pwt 6,5) i bliźniego (Kpł 19,18). Miłość bliźniego będzie kryterium osądu człowieka na Sądzie Ostatecznym (Mt 25,31-46). Apostoł Paweł w praktykowaniu przykazania miłości bliźniego widzi wypełnienie prawa, pierwszy owoc Ducha oraz jedyny sposób realizacji wiary (np. Ga 5). Według autora 1 Listu św. Jana miłość braterska jest miarą bycia chrześcijaninem i sprawdzianem autentyczności miłości człowieka do Boga (1J 2,8-11; 3,11-24; 4,7-21).
PRZYKAZANIE - żądanie wyrażone przez słowo mówione lub na piśmie. Termin ten odnosi się niekiedy w Piśmie σwiętym do relacji międzyludzkich, np. może wyrażać żądanie rodzica względem dziecka (Jr 35,14; Prz 6,20) lub króla wobec poddanych (2Krl 18,36). Zasadniczo ma jednak znaczenie teologiczne i określa wymagania wynikające z przymierza zawartego na Synaju między Bogiem a Jego ludem. Terminem przykazanie określa się przede wszystkim polecenia zawarte w Dekalogu (Wj 20,1-17; Pwt 5,6-21). W sensie szerszym odnosi się on do różnego rodzaju regulacji prawnych, etycznych i kultycznych, wynikających z Dekalogu, które zawarte są w Pięcioksięgu (Wj 20,22n; 25 - 31; 35 - 40; Kpł 17 - 26; Pwt 12 - 26). Przykazania nie są narzuconym przez Boga bezdusznym prawem, lecz stanowią konsekwencję zbawczych dzieł Boga dokonanych w historii Izraela (wybranie, wyzwolenie z Egiptu, zawarcie przymierza). Są również przejawem odpowiedzialności Boga za swój lud, do którego ma On wyłączne prawo. Odp owiedzią człowieka na Boże przykazania ma być ich przestrzeganie (Kpł 26,3), ponieważ są one dla człowieka rozkoszą i przedmiotem miłości (Ps 119,47.127.143), a także w skuteczny sposób przygotowują go na przyjęcie zbawienia. Sankcją za lekceważenie przykazań jest przekleństwo ( Kpł 26,14nn; Pwt 27,15-26). Jezus nie odrzucił przykazań ST, lecz je zaktualizował i uczynił jeszcze bardziej radykalnymi, przez postawienie na pierwszym miejscu przykazania miłości Boga i bliŹniego (np. Mt 22,35-40). Zob. PRZEKLE┴STWO.
DROGA - w Piśmie Świętym termin ten ma często znaczenie symboliczne. Zwykle oznacza wzorzec postępowania Boga (Iz 55,8n) i ludzi (Ps 1,6). Słowem tym posługuje się również biblijna literatura mądrościowa, której autorzy zachęcają do wyboru drogi, która prowadzi do życia i przestrzegają przed błędną drogą prowadzącą do śmierci (np. Pwt 30,15-20; Ps 119,1; Prz 4,19; Mt 7,13n). Lud Izraela, mający swoje korzenie w koczowniczych plemionach, rozumiał swoją historię jako wędrówkę, jako nieustanne bycie w ”drodze” zapoczątkowane przez Abrahama. W NT słowo to nabiera jeszcze bardziej specyficznego znaczenia. Jezus siebie samego nazywa drogą prowadzącą do Ojca (J 14,6). Każdy, kto łączy się z Chrystusem, otrzymuje nowe życie (Hbr 10,20). Jednym z pierwszych określeń tworzącej się wspólnoty chrześcijan był zwrot zwolennicy tej drogi (np. Dz 9,2).
KREW - substancja uważana za siedlisko życia (Kpł 17,11), a nawet utożsamiana z życiem (Rdz 9,5). W myśl prawa starotestamentowego każdy, kto z premedytacją przelewa ludzką krew, musi ponieść karę śmierci (np. Lb 35,16-21; Pwt 19,11-13.21). Zabójstwo człowieka uważane było za sprzeciw wobec Boga, dawcy życia. Prawo zakazywało również spożywania krwi zwierząt (np. Kpł 17,12-14; Pwt 12,15n). Krew miała swoje zastosowanie w żydowskich obrzędach liturgicznych. Używano jej do skrapiania ołtarzy i przy obrzędzie ustanawiania kapłanów (Wj 29,15n.19-21). Jako symbol życia była darem ofiarnym składanym Bogu jako zadośćuczynienie za popełnione grzechy (Kpł 17,11). W pełni skuteczną ofiarą niweczącą ludzki grzech była krew Jezusa przelana na krzyżu. Jest to krew Nowego Przymierza, dzięki której dokonuje się ostateczne pojednanie człowieka z Bogiem (np. Mk 14,24). Od Ostatniej Wieczerzy, podczas której Jezus ustanowił sakrament Eucharystii, wierzący w Niego gromadzą się na ucztach eucharystycznych, na których spożywają chleb i wino, które po konsekracji stają się Ciałem i Krwią Chrystusa (np. 1Kor 10,16; 11,23-26). Zob.
DUSZA.
STARSI, STARSZY (gr. presbyteroi, presbyteros) - w Piśmie Świętym termin odnoszący się do mężczyzn, którzy sprawowali funkcję przełożonych wspólnoty. W NT słowo to określa kierujących wspólnotami chrześcijańskimi, ustanowionych przez apostołów lub ich następców (Dz 11,30; 14,23). Urząd ten nawiązuje bardzo wyraźnie do tradycji żydowskiej (Lb 11,16n). Każda wspólnota chrześcijan miała swoich starszych. Apostoł Paweł, mając na uwadze dobro wspólnot i potrzebę zachowania w nich określonego porządku, ustanawiał w tym celu starszych (Dz 14,23), którzy przewodzili wspólnotom, rozstrzygali sporne kwestie i byli duchowymi przewodnikami wiernych. Niekiedy mianem starszych określano biskupów ( Tt 1,5-9).
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
BLIŹNI - hebrajski termin rea, oddawany zazwyczaj w tłumaczeniach słowem ‘bliźni’, posiada w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może określać znajomego lub sąsiada (np. Wj 11,2; Prz 27,10), przyjaciela (np. Hi 2,11), ukochanego (Pnp 5,16). Termin ten nie obejmuje jednak bliskich krewnych, których określano mianem brat i siostra, ani wrogów. Ogólnie słowo to w ST określa rodaka, członka ludu zjednoczonego przymierzem z Bogiem. Za bliźnich uważano także prozelitów. W czasach Jezusa w różnych nurtach judaizmu istniały spory co do tego, kogo należy uważać za bliźniego. Jezus dał na to odpowiedź w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,29-37). Według nauczania Jezusa bliźnim jest każdy człowiek, dlatego wszystkich należy traktować z miłością, współczuciem i udzielać im koniecznej pomocy. W okazywaniu dobra nie można ograniczać się tylko do osób, które przynależą do tej samej wspólnoty społecznej lub religijnej. Jezus ukazał także ścisłą współzależność dwóch starotestamentowych przykazań (np. Mt 22,34-40) - miłości Boga ( Pwt 6,5) i bliźniego (Kpł 19,18). Miłość bliźniego będzie kryterium osądu człowieka na Sądzie Ostatecznym (Mt 25,31-46). Apostoł Paweł w praktykowaniu przykazania miłości bliźniego widzi wypełnienie prawa, pierwszy owoc Ducha oraz jedyny sposób realizacji wiary (np. Ga 5). Według autora 1 Listu św. Jana miłość braterska jest miarą bycia chrześcijaninem i sprawdzianem autentyczności miłości człowieka do Boga (1J 2,8-11; 3,11-24; 4,7-21).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.
ADAM.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.
Miasta azylu. Prawo odwetu
Prawo karne starożytnych Izraelitów dotyczące zabójstwa człowieka opierało się na ogólnej zasadzie adekwatności kary do popełnionego przestępstwa (Kpł 24,10-23+). Prawodawca odróżnia zabójstwo umyślne od nieumyślnego. Za zabójstwo z premedytacją przewidywano karę śmierci, której wykonanie powierzano najbliższemu krewnemu ofiary (2Sm 14,11). W przypadku zabójstwa nieumyślnego zabójca mógł szukać schronienia w jednym z tzw. miast azylu, aby uniknąć ewentualnej zemsty członka rodziny zabitego (Lb 35,9-34). Trzy miasta azylu leżały po wschodniej stronie Jordanu (Pwt 4,41-43), a trzy kolejne po stronie zachodniej (Lb 35,9-34; Joz 20).
Świadkowie
Wyrok sądowy mógł zapaść tylko po wysłuchaniu dwóch albo trzech świadków. Przed wydaniem wyroku sędzia i towarzyszący mu kapłani mieli obowiązek dobrze zapoznać się z daną sprawą. Prawo nakładało na nich określoną procedurę: poznanie sprawy, wysłuchanie świadków i wydanie wyroku. Wyrok miał być sprawiedliwy i proporcjonalny do winy (w. 21; por. Kpł 24,10-23+). Prawodawca zaznacza, że proces rozgrywa się nie tylko przed ziemskim trybunałem, ale przede wszystkim przed Bogiem (w. 17), który jest pierwszym sędzią i sankcjonuje ludzkie wyroki.
Księga Powtórzonego Prawa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Zbiór zwany Pięcioksięgiem zamyka Księga Powtórzonego Prawa. Jej hebrajska nazwa – Debarim – pochodzi od wyrazów, którymi się zaczyna: Oto słowa. W kręgu kultury zachodniej tytuł księgi wywodzi się od greckiej nazwy Deuteronomion, czyli: ‘drugie prawo’ lub ‘powtórzone prawo’. Grecka nazwa wzięła początek od niezbyt poprawnego tłumaczenia wersetu Pwt 17,18, ale mimo to dobrze opisuje tę księgę. Jest ona bowiem zredagowana jako długa mowa Mojżesza, który na równinie Moabu powtarza i wyjaśnia prawa otrzymane od Boga na górze Horeb (tak nazywana jest w tej księdze góra Synaj).
W samej księdze brak informacji o jej autorze. Przez wiele wieków przyjmowano, że był nim Mojżesz. Niewykluczone, że wiele zawartych w niej myśli i nauk sięga czasów Mojżesza, jednakże obecny tekst księgi powstał kilka wieków później, w innych warunkach społecznych, gdy Izraelici przebywali już na terenie Kanaanu.
Prawie wszyscy zgadzają się dziś, że historia powstania Księgi Powtórzonego Prawa może być związana z odnalezieniem ok. 622 r. przed Chr., podczas remontu świątyni, księgi prawa, która dla króla Jozjasza stała się impulsem do działań na rzecz oczyszczenia i centralizacji kultu (2Krl 22,8-20). Wydaje się, że Księga Powtórzonego Prawa powstała w Królestwie Północnym (Izraelu), przed rokiem 722 przed Chr., w środowisku lewickim, na które wywarła wpływ tradycja wielkich proroków. Po upadku Królestwa Północnego księga została przewieziona do Jerozolimy i tam zredagowana w duchu reform króla Ezechiasza. W czasie panowania jego syna Manassesa, który zasłynął jako propagator pogaństwa (2Krl 21,1-18), została ukryta w świątyni, a jej wskazania zaczął wprowadzać w życie dopiero Jozjasz. Po upadku Jerozolimy w 586 r. przed Chr. teologia księgi miała istotny wpływ na ocenę wydarzeń związanych z utratą niepodległego bytu państwowego przez królestwa Izraela i Judy. Pod wpływem Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 28) opis wydarzeń historycznych zawarty w Joz, Sdz, 1-2Sm i 1-2Krl został zredagowany według schematu: za dobro – nagroda, za zło – kara. Według tej zasady dokonano oceny historii narodu wybranego, co miało na celu przede wszystkim uzmysłowienie czytelnikom, że Bóg nie jest obojętny na to, jak postępuje Jego lud. Przy okazji redakcji ksiąg opisujących historię narodu wybranego mógł też powstać dzisiejszy początek i koniec Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 1 – 3; 31 – 34), który można czytać jako oddzielny dokument, powiązany występującą tylko w tych rozdziałach postacią Jozuego.
W Księdze Powtórzonego Prawa zaktualizowano wiele przepisów zawartych w tzw. Kodeksie Przymierza (Wj 20,22 – 23,33) w perspektywie przeobrażeń społecznych i politycznych, o których dowiadujemy się od proroków Amosa, Ozeasza czy Micheasza. Księga ta odzwierciedla przejście od warunków ekonomicznych charakterystycznych dla małej wiejskiej wspólnoty do wymiany handlowej opartej na pieniądzu. Zostają w niej poruszone problemy związane z narastającym rozwarstwieniem społecznym, komasacją gruntów przez wielkich obszarników i utratą dziedzicznych praw do ziemi przez drobnych rolników. Osłabienie tradycyjnej roli klanu wymagało sprecyzowania przepisów chroniących rodzinę (np. Pwt 21,18-21; 25,5-10) i ubogich (Pwt 15,12-18; 24,17-22; 26,12n; 27,19). Należało też chronić system prawny przed korupcją i nadużyciami wobec najsłabszych (Pwt 16,18-20). W Księdze Powtórzonego Prawa zajęto się instytucjami państwa i poruszono zagadnienia związane z władzą królewską, armią zawodową i międzynarodowymi związkami monarchy (np. Pwt 17,16n). Niektóre zalecenia wyraźnie nawiązują do sytuacji powstałej w wyniku asyryjskiej polityki przesiedleń ludności. W sytuacji nowych zagrożeń i wyzwań Księga Powtórzonego Prawa zawiera propozycję odnowy społecznej wokół idei posłuszeństwa Bogu i Jego prawu.
Treść i teologia
Akcja Księgi Powtórzonego Prawa rozgrywa się w Moabie, naprzeciw Jerycha, w przeddzień przekroczenia przez Izraelitów Jordanu i rozpoczęcia podboju Kanaanu. Mojżesz otrzymał od Boga objawienie, że nie wejdzie do Ziemi Obiecanej (Pwt 3,25-27; 31,2), dlatego księga utrzymana jest w formie długiej mowy pożegnalnej, jaką wygłasza Mojżesz. Jego przemówienie można podzielić na trzy części: Pwt 1,6 – 4,43; 4,44 – 26,19; 29 – 30. Zasadniczą część księgi stanowi druga mowa Mojżesza (Pwt 4,44 – 26,19). Znajduje się w niej Dekalog (Pwt 5,6-21) oraz tzw. Kodeks deuteronomiczny (Pwt 12 – 26) zawierający prawo kultowe, cywilne oraz karne. Wszystkie mowy cechuje bardzo podniosły i kaznodziejski styl. Jest w nich zachęta do wierności Bogu, przymierzu i przykazaniom. Mojżesz często odwołuje się do przeszłości związanej z czterdziestoletnią wędrówką przez pustynię, by przypomnieć Izraelitom nieustanną bliskość Boga, przymierze na Horebie (Synaju), Boże obietnice oraz łaskę wybraństwa. To obdarowanie zobowiązuje Izraelitów do udzielania wspaniałomyślnej i natychmiastowej odpowiedzi (stąd częste użycie słowa „dziś”, np. Pwt 5,1; 6,1-6). Od tej odpowiedzi zależy byt narodu i posiadanie Ziemi Obiecanej.
Myśl religijna Księgi Powtórzonego Prawa jest bardzo bogata i zawiera istotę całej teologii starotestamentowej. Najważniejsze przesłanie księgi koncentruje się na przypomnieniu o tym, że Izraelici, jako naród wybrany (Pwt 7,6; 14,2; 26,18), mają czcić tylko jedynego Boga i kochać Go całym sercem. Muszą pamiętać o przymierzu z Bogiem i podczas świąt wspominać Bożą miłość objawioną w czasie Wyjścia z Egiptu. Zobowiązani są także do gorliwego wypełniania woli Bożej wyrażonej w nakazach Prawa (Tory). Ziemia Kanaan jest darem dla Izraela, lecz posiadanie jej zależeć będzie od wierności Izraelitów jedynemu Bogu.
Wszyscy Izraelici powinni uznać Boga za swojego Pana, a siebie nawzajem za braci i siostry. Podobnie jak u proroków, w centrum nauczania księgi znajduje się wezwanie do miłości, sprawiedliwości, wierności, a także troski o ubogich. Relacja między Bogiem a Izraelem powinna określać stosunek Izraelitów zarówno do siebie nawzajem, jak i do obcych. Izraelici, jako wyzwoleni z niewoli przez Boga, zobowiązani zostają do naśladowania Go w Jego postawie wobec sieroty, wdowy i cudzoziemca (Pwt 10,16-19).
W NT często (ok. 80 razy) występują odwołania do Księgi Powtórzonego Prawa (np. Mt 4,4.7; 5,31; 18,16; 22,37; Mk 12,29n; Łk 10,27; 4,4.12; Dz 3,22n; 7,37). Kościół często sięga po tę księgę w liturgii i nauczaniu, by zachęcić wiernych do żarliwej miłości Boga i bliźniego oraz do wypełniania Bożego prawa. W księdze tej znajduje się także zapowiedź pojawienia się nowego proroka (Pwt 18,15nn), którym dla chrześcijan jest Jezus Chrystus, prowadzący lud Boży do nowej ziemi obiecanej, czyli do jedności z Bogiem Ojcem.
Prawo karne starożytnych Izraelitów dotyczące zabójstwa człowieka opierało się na ogólnej zasadzie adekwatności kary do popełnionego przestępstwa (Kpł 24,10-23+). Prawodawca odróżnia zabójstwo umyślne od nieumyślnego. Za zabójstwo z premedytacją przewidywano karę śmierci, której wykonanie powierzano najbliższemu krewnemu ofiary (2Sm 14,11). W przypadku zabójstwa nieumyślnego zabójca mógł szukać schronienia w jednym z tzw. miast azylu, aby uniknąć ewentualnej zemsty członka rodziny zabitego (Lb 35,9-34). Trzy miasta azylu leżały po wschodniej stronie Jordanu (Pwt 4,41-43), a trzy kolejne po stronie zachodniej (Lb 35,9-34; Joz 20).