201Kiedy wyruszysz na wojnę przeciw swoim wrogom i zobaczysz konie, rydwany i lud potężniejszy od ciebie, nie lękaj się go, gdyż z tobą jest Pan , twój Bóg, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej.2Zanim rozpoczniecie walkę, wystąpi kapłan i powie do ludu:3«Słuchaj, Izraelu! Oto wyruszacie dziś do walki z waszymi wrogami. Nie upadajcie na duchu, nie bójcie się, nie drżyjcie i nie lękajcie się ich! 4Z wami bowiem pójdzie Pan, wasz Bóg, który będzie walczył za was z waszymi wrogami i da wam zwycięstwo».
5Dowódcy natomiast powiedzą do żołnierzy: «Czy jest ktoś, kto wybudował sobie nowy dom, a jeszcze go nie poświęcił? Jeżeli jest, to niech wraca do domu, bo gdyby poległ w walce, wtedy kto inny go poświęci. 6Czy jest ktoś, kto zasadził winnicę, a jeszcze nie cieszył się jej owocami? Jeżeli jest, niech wraca do domu, bo gdyby poległ w walce, wtedy kto inny będzie się cieszył z jej owoców. 7Czy jest ktoś, kto się zaręczył z kobietą, ale jeszcze jej nie poślubił? Jeżeli jest, niech wraca do domu, bo gdyby poległ w walce, wtedy kto inny ją poślubi». 8Dowódcy powiedzą do żołnierzy jeszcze i to: «Czy jest ktoś, kto się boi i stracił odwagę? Jeżeli jest, niech wraca do domu, aby nie napełniał strachem pozostałych wojowników». 9Gdy przywódcy skończą przemawiać, wyznaczą dowódców dla oddziałów, aby przewodzili wojsku.
Zdobywanie miast
10Gdy zbliżysz się do jakiegoś miasta, aby walczyć z jego mieszkańcami, najpierw zaproponuj im pokój. 11Jeżeli przyjmą pokój i otworzą ci bramy, wtedy cały lud, który tam się znajduje, stanie się dla ciebie siłą roboczą i będzie ci służył. 12Jeżeli jednak mieszkańcy miasta nie będą chcieli zawrzeć pokoju i rozpoczną z tobą wojnę, będziesz oblegał to miasto. 13A gdy Pan , twój Bóg, wyda je w twoje ręce, wszystkich mężczyzn wytniesz mieczem.14Kobiety natomiast, niemowlęta, bydło i to wszystko, co będzie się znajdować w tym mieście, cały łup weźmiesz sobie jako zdobycz. Będziesz mógł korzystać ze zdobytego na twoich wrogach łupu, którym cię obdarzył Pan, twój Bóg.15W ten sposób postąpisz ze wszystkimi miastami, które leżą bardzo daleko od ciebie, a które nie należą do miast pobliskich narodów.
16Tylko w miastach należących do narodów, które Pan, twój Bóg, daje ci w dziedzictwo, nikogo nie zostawisz przy życiu.17Rzucisz klątwę na Chetytów, Amorytów, Kananejczyków, Peryzzytów, Chiwwitów i Jebusytów – jak ci nakazał Pan, twój Bóg,18aby te narody nie nauczyły was popełniać tych wszystkich obrzydliwości, które one czynią dla swoich bogów, a wy, abyście nie zgrzeszyli przeciwko Panu, waszemu Bogu.
19Gdy przez wiele dni będziesz oblegał jakieś miasto, aby je pokonać i zająć, nie zniszczysz jego drzew, ścinając je siekierą. Będziesz z nich przecież jadł owoce, dlatego ich nie ścinaj. Czy drzewa polne są ludźmi, byś szedł je oblegać? 20Jedynie te drzewa, o których wiesz, że nie rodzą jadalnych owoców, możesz niszczyć i ścinać, aby zbudować z nich machiny oblężnicze przeciwko miastu, które prowadzi z tobą wojnę, aż upadnie.
Słuchaj – zob. Pwt 4,1+.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
LUD BOŻY - w ST wyrażenie to odnosi się do ludu Izraela, który Bóg wybrał sobie na własność (np. Wj 19,5n) i z którym zawarł przymierze. Przynależność do Boga miała być Źródłem świętości ludu i podstawą do świadczenia przez członków ludu o Jego dobroci i miłości. Pismo σwięte ukazuje historię realizacji powołania do świętości przez naród wybrany. Była ona naznaczona ciągłym łamaniem przez lud przymierza z Bogiem, bałwochwalstwem i grzechami, które Go obrażały. Mimo to Bóg nigdy nie odrzucił swojego ludu, ale darzył go przebaczającą miłością, porównywaną do miłości ojca do syna (np. Wj 4,22n; Pwt 32,6) lub małżonka do niewiernej żony (Jr 3,6nn; Oz 1 - 3). Prorocy ST zapowiadali nowe przymierze, na podstawie którego Bóg ustanowi nowy lud Boży spośród tych, którzy są Mu wierni. Miało się to łączyć z przyjściem na świat Mesjasza i zapoczątkowaniem na ziemi królestwa Bożego. Chrześcijanie wierzą, że nastąpiło to w chwili Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa, przez które Bóg ustanowił Nowe Przymierze (np. Łk 22,20), otwarte dla wszystkich, którzy uwierzą (np. Mk 16,16). W ten sposób podstawą ludu Bożego nie jest przynależność etniczna, lecz wiara w Jezusa Chrystusa. Wspólnoty chrześcijańskie od początku postrzegały siebie jako nowy lud Boży (np. Ga 6,16), otwarty na wszystkich, którzy przyjmą wiarę w Jezusa Chrystusa (Ef 2,11-22). Zob. KRÓLESTWO BOŻE.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
KLĄTWA - w Piśmie Świętym określenie ”obłożyć klątwą” oznacza m.in. wykluczenie ze świeckiego użytku osób, zwierząt i przedmiotów, by oddać je na własność Bogu (np. Kpł 27,28). Badania archeologiczne potwierdzają, że wśród ludów starożytnego Bliskiego Wschodu stosowano w czasie wojen tzw. prawo klątwy, polegające na eksterminacji przeciwnika i na zniszczeniu jego majętności (np. 1Mch 5,4n). Klątwa oznaczała wówczas ofiarę dla bogów, którym zawdzięczano powodzenie i zwycięstwo. W ST pojęcie klątwy służy głównie do ukazania sądu Bożego nad Kananejczykami, którego wykonawcami byli Izraelici. Przejęcie przez nich Kanaanu zostało przedstawione jako kara wymierzona zamieszkującym go ludom za ich przestępstwa (Kpł 18,24-25; Pwt 9,4n; 18,12). Opis postawy, do której Izraelici byli zobowiązani (Pwt 7,16), nawiązuje do sformułowań ukazujących zadanie sędziego, który nie może układać się z przestępcą, ale ma skrupulatnie wypełnić ciążący na nim obowiązek przywrócenia sprawiedliwości. Biblijne opisy nakładania klątwy przez Izraelitów na poszczególne ludy czy miejscowości nie mają charakteru historycznego, ale służą do przekazania prawdy o tym, że Bóg nie toleruje zła (Joz 24,19) i oczekuje od wszystkich ludzi wierności Jego prawu i zachowywania Jego nakazów. Zob.
GNIEW BOŻY,
KARA BOŻA,
POŚWIĘCENIE.
CHETYCI - indoeuropejski lud zamieszkujący wschodnią część środkowej Anatolii. Od XVII w. przed Chr. zaczęła się ekspansja Chetytów, którzy m.in. zdobyli Aleppo i złupili Babilon. W okresie rozkwitu, w XIV w. przed Chr. podporządkowali sobie ludy zamieszkujące północną Syrię i terytoria Libanu. Kres potędze Chetytów położyły tzw. Ludy Morza, które ok. XIII w. przed Chr. przybyły z rejonów Morza Egejskiego. Nie ma dowodów na to, że Chetyci kiedykolwiek zamieszkiwali Kanaan. Wymienia się ich wśród mieszkańców tego regionu być może dlatego, że Asyryjczycy i Babilończycy w taki sposób nazywali żyjące tam ludy.
AMORYCI (hebr. emori, akad. ammuru - ‘zachodni’) - jedna z grup etnicznych zamieszkujących Kanaan w czasach poprzedzających przybycie tam Izraelitów. W Piśmie Świętym słowo to ma kilka znaczeń. Może odnosić się do mieszkańców Kanaanu w ogólności (np. Rdz 14,7.13; 48,22; Pwt 3,8; 4,48; Sdz 6,1-10; 1Krl 21,26), do mieszkańców terenów górzystych, dla odróżnienia od mieszkańców nizin (Lb 13,29) lub może oznaczać konkretny naród, posiadający swoje państwo, rządzone przez króla (Lb 21,21-31; Pwt 2,26-35). Początek królestwa Amorytów należy łączyć z plemionami semickich nomadów, którzy w trzecim tysiącleciu przed Chr. utworzyli własne państwo, obejmujące znaczną część Mezopotamii i Syrii. W tekstach klinowych i egipskich znajdują się świadectwa o Amorytach, posługujących się językiem semickim. Przedstawieni są w nich jako lud politycznie dominujący nad Mezopotamią w początkach II tysiąclecia przed Chr. Dla Izraelitów Amoryci byli bałwochwalcami, których Bóg usunął z Kanaanu za popełniane niegodziwości (Joz 24,15; Sdz 6,10). Zob.
KANAAN.
KANAAN, KANANEJCZYCY - starożytna nazwa kraju położonego na obszarze dzisiejszego Izraela i Libanu. Dotychczas nie ustalono dokładnych granic starożytnego Kanaanu (Rdz 10,19). Zanim Izraelici pojawili się na tych terenach pod koniec XIII w. przed Chr., żyły tam różne plemiona (ok. 30) skupione wokół większych miast (Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj 3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17; Joz 3,10). Każde plemię miało swojego władcę i rywalizowało z sąsiadami. Ludność zamieszkująca Kanaan zajmowała się głównie rolnictwem, a także żeglarstwem i kupiectwem. Religia Kananejczyków była ściśle związana z codziennym rytmem życia. Koncentrowała się wokół kultu płodności. W Biblii mieszkańcy Kanaanu zasadniczo są ukazywani w negatywnym świetle (np. Rdz 9,18-27; Dn 13,56nn). Chociaż Izraelici gardzili nimi jako ludnością podbitą (Sdz 1,28), to jednak pod względem rozwoju cywilizacyjnego wiele zawdzięczają kulturze kananejskiej.
PERYZZYCI - jedna z najstarszych grup etnicznych zamieszkujących Kanaan, która zasiedlała centralną wyżynę Palestyny ( Joz 17,15). Znana jedynie ze ST (np. Wj 3,8; 23,23; Joz 3,10; Sdz 3,5). Niekiedy w Biblii zestawia się ich z Kananejczykami i przedstawia jako dwa ludy pierwotnie zamieszkujące te ziemie (Rdz 13,7; Sdz 1,4n). Zostali podbici przez Izraelitów (Joz 17,14-18; Sdz 1,4), ale zachowali swoją odrębność. Teksty biblijne potwierdzają ich istnienie jeszcze w czasach Salomona i Ezdrasza (1Krl 9,20n; Ezd 9,1).
CHIWWICI - lud zamieszkujący Sychem (Rdz 33,18nn), Gabaon (Joz 9,3nn), podnóże Hermonu (Joz 11,3) oraz góry Libanu (Sdz 3,3). Niektórzy utożsamiają ich z Chorytami, inni twierdzą, że nazwy tej używano na określenie Hurytów z rejonu Zajordanii.
JEBUSYCI - jedna z grup etnicznych zamieszkujących Palestynę przed przybyciem Izraelitów do Kanaanu (np. Rdz 15,21; Lb 13,29). Niektórzy autorzy ksiąg ST twierdzą, że byli oni spokrewnieni z Kananejczykami (Rdz 10,15n; 1Krn 1,14), inni natomiast te dwa ludy zdecydowanie odróżniają ( Wj 33,2; 34,11; Joz 11,3; 12,6). Najważniejszym ich miastem było Jebus (Sdz 19,10; 1Krn 11,4) - późniejsza Jerozolima. Po podboju Kanaanu przez plemiona Izraelskie, Jebusyci długo zachowywali niezależność. Dopiero król Dawid zdobył ich twierdzę Syjon, którą uczynił swoją rezydencją, a Jerozolimę stolicą swojego królestwa (2Sm 5,6n; 1Krn 11,4-7). Dawid prawdopodobnie pozwolił im pozostać w mieście, o czym może świadczyć zakup terenu pod przyszłą świątynię, którego król dokonał u niejakiego Arauny Jebusyty (2Sm 24,18-24). Według proroka Zachariasza Jebusyci zostali zasymilowani przez ludność Judy (Za 9,7). Zob.
JEROZOLIMA.
Wojna
W rozdziale 20 podane zostały zasady dotyczące prowadzenia wojen. Zanim wojsko ruszyło do boju, kapłan miał zapewnić wojowników, że ich głównym dowódcą jest Bóg. To On gwarantował im zwycięstwo, dlatego powinni wyzbyć się strachu. Także wśród pogan ich kapłani zapewniali o pomocy boga, którego wizerunek niesiono na czele wojska. W przypadku Izraelitów była to Arka Przymierza, którą nieśli kapłani (Joz 6,4n; 1Sm 4,4). W wypowiedzi Mojżesza pojawia się istotny element, który będzie obecny w całej historii narodu wybranego, czyli cudowne interwencje Boga widoczne szczególnie w walce z wrogami Izraelitów (w. 4; por. np. Pwt 1,30; 3,22; Joz 10,14; 2Krn 20,29; Ne 4,14). Opisy takich wydarzeń należy jednak właściwie odczytać w kontekście biblijnym. Nie chodzi bowiem o to, że Bóg jednym sprzyja, innych zaś niszczy. Sens sformułowania zawartego w w. 4 jest następujący: najważniejsze w postawie człowieka jest bezgraniczne zaufanie Bogu i pozostawienie Stwórcy ostatecznej decyzji zakończenia danej sprawy (np. Ps 28,7; 31,15n; 56,5). Z taką postawą można przystąpić do realizacji tego, co narzuca się w sposób oczywisty i jest podyktowane rozumem (np. Wj 14,15; Sdz 7,16-23). Hojność Boga wobec tych, którzy Mu ufają, jest tak wielka, że człowiek odnosi wrażenie, jakby uczestniczył w jakimś cudownym splocie wydarzeń, którego nawet nie jest w stanie wyjaśnić (np. Ps 138,7). Ów splot wydarzeń można nazwać Boską interwencją. Ci natomiast, którzy odrzucają Boga (np. wrogowie Izraela), postrzegają tę samą sytuację tak, jakby sprzęgły się przeciwko nim nadprzyrodzone siły. Nie potrafią bowiem zrozumieć, dlaczego ominęło ich zwycięstwo lub powodzenie, skoro niemal wszystkie uwarunkowania na nie wskazywały. Stwierdzają więc, że pokonała ich nadziemska moc. Bóg jednak, który z miłości stworzył ludzi, nikogo nie zabija ani nie zamierza wprowadzać antagonizmów między ludźmi (np. Mdr 1,13; Rz 10,12n; Ef 2,14). W Biblii działania Boga ukazywane są przede wszystkim z perspektywy człowieka, czyli tak, jak rozumie je człowiek. Dlatego zwrot: „Bóg z kimś walczy” (np. Wj 14,14) wskazuje na interpretację danej sytuacji przez człowieka, który prosi Boga o pomoc i ją uzyskuje. To, że człowiek dostąpił ocalenia, wcale nie oznacza, iż Bóg posłużył się siłą czy przemocą w ludzkim rozumieniu. Takie traktowanie interwencji Boga mijałoby się z prawdą objawioną (np. 1J 4,8). Pozostaje więc tajemnicą, w jaki sposób Bóg wpływa na dzieje człowieka i świata. Możemy jedynie stwierdzić, że ten wpływ jest faktem. Człowiek, który sprzeciwiając się Bogu, doświadcza np. klęski lub nieszczęścia, może odnieść wrażenie, że Bóg, podobnie jak to bywa w relacjach międzyludzkich, odpowiada mu walką lub zemstą. Nieszczęście, które spotyka takiego człowieka, nie jest jednak wynikiem odwetu ze strony Boga, ale stanowi nieuniknioną konsekwencję ludzkiego wyboru.
Zdobywanie miast
W żadnym innym miejscu w Biblii prawo podboju nie zostało wyrażone tak radykalnie jak tutaj. W Księdze Jozuego ukazano natomiast różne sytuacje, w których to prawo stosowano (Joz 1 – 12). Prawodawca odróżnił miasta leżące poza ziemią Kanaan od położonych w Kanaanie. W pierwszym przypadku podbój miał być mniej okrutny i dopuszczał zagarnianie łupów. W drugim przypadku prawo nakazywało całkowite zniszczenie ludności i jej dóbr. Była to tzw. klątwa, którą nakładano na całe miasto (zob. komentarz do Joz 2,8-21+). Prawodawca uzasadnił to prawo potrzebą ochrony Izraelitów przed wpływem pogańskim. Chodziło szczególnie o wpływ pogańskich wierzeń związanych z kultem płodności, a także praktyki magiczne i kult zmarłych. Dziś na prawo klątwy trzeba patrzeć w kontekście historycznym. Nie może ono stanowić żadnej podstawy dla ideologii tzw. świętych wojen. Biblijne prawo dotyczące prowadzenia wojen jest ludzkim odczytaniem woli Bożej. To ludzkie odczytanie zamysłów Boga zostało skorygowane przez dalszy rozwój Objawienia. Nauka Jezusa Chrystusa nie dopuszcza mordowania kogokolwiek, gdyż wszyscy ludzie jako dzieci Boże mają tworzyć wspólnotę miłości i pokoju (np. Mt 5 – 7).
Księga Powtórzonego Prawa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Zbiór zwany Pięcioksięgiem zamyka Księga Powtórzonego Prawa. Jej hebrajska nazwa – Debarim – pochodzi od wyrazów, którymi się zaczyna: Oto słowa. W kręgu kultury zachodniej tytuł księgi wywodzi się od greckiej nazwy Deuteronomion, czyli: ‘drugie prawo’ lub ‘powtórzone prawo’. Grecka nazwa wzięła początek od niezbyt poprawnego tłumaczenia wersetu Pwt 17,18, ale mimo to dobrze opisuje tę księgę. Jest ona bowiem zredagowana jako długa mowa Mojżesza, który na równinie Moabu powtarza i wyjaśnia prawa otrzymane od Boga na górze Horeb (tak nazywana jest w tej księdze góra Synaj).
W samej księdze brak informacji o jej autorze. Przez wiele wieków przyjmowano, że był nim Mojżesz. Niewykluczone, że wiele zawartych w niej myśli i nauk sięga czasów Mojżesza, jednakże obecny tekst księgi powstał kilka wieków później, w innych warunkach społecznych, gdy Izraelici przebywali już na terenie Kanaanu.
Prawie wszyscy zgadzają się dziś, że historia powstania Księgi Powtórzonego Prawa może być związana z odnalezieniem ok. 622 r. przed Chr., podczas remontu świątyni, księgi prawa, która dla króla Jozjasza stała się impulsem do działań na rzecz oczyszczenia i centralizacji kultu (2Krl 22,8-20). Wydaje się, że Księga Powtórzonego Prawa powstała w Królestwie Północnym (Izraelu), przed rokiem 722 przed Chr., w środowisku lewickim, na które wywarła wpływ tradycja wielkich proroków. Po upadku Królestwa Północnego księga została przewieziona do Jerozolimy i tam zredagowana w duchu reform króla Ezechiasza. W czasie panowania jego syna Manassesa, który zasłynął jako propagator pogaństwa (2Krl 21,1-18), została ukryta w świątyni, a jej wskazania zaczął wprowadzać w życie dopiero Jozjasz. Po upadku Jerozolimy w 586 r. przed Chr. teologia księgi miała istotny wpływ na ocenę wydarzeń związanych z utratą niepodległego bytu państwowego przez królestwa Izraela i Judy. Pod wpływem Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 28) opis wydarzeń historycznych zawarty w Joz, Sdz, 1-2Sm i 1-2Krl został zredagowany według schematu: za dobro – nagroda, za zło – kara. Według tej zasady dokonano oceny historii narodu wybranego, co miało na celu przede wszystkim uzmysłowienie czytelnikom, że Bóg nie jest obojętny na to, jak postępuje Jego lud. Przy okazji redakcji ksiąg opisujących historię narodu wybranego mógł też powstać dzisiejszy początek i koniec Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 1 – 3; 31 – 34), który można czytać jako oddzielny dokument, powiązany występującą tylko w tych rozdziałach postacią Jozuego.
W Księdze Powtórzonego Prawa zaktualizowano wiele przepisów zawartych w tzw. Kodeksie Przymierza (Wj 20,22 – 23,33) w perspektywie przeobrażeń społecznych i politycznych, o których dowiadujemy się od proroków Amosa, Ozeasza czy Micheasza. Księga ta odzwierciedla przejście od warunków ekonomicznych charakterystycznych dla małej wiejskiej wspólnoty do wymiany handlowej opartej na pieniądzu. Zostają w niej poruszone problemy związane z narastającym rozwarstwieniem społecznym, komasacją gruntów przez wielkich obszarników i utratą dziedzicznych praw do ziemi przez drobnych rolników. Osłabienie tradycyjnej roli klanu wymagało sprecyzowania przepisów chroniących rodzinę (np. Pwt 21,18-21; 25,5-10) i ubogich (Pwt 15,12-18; 24,17-22; 26,12n; 27,19). Należało też chronić system prawny przed korupcją i nadużyciami wobec najsłabszych (Pwt 16,18-20). W Księdze Powtórzonego Prawa zajęto się instytucjami państwa i poruszono zagadnienia związane z władzą królewską, armią zawodową i międzynarodowymi związkami monarchy (np. Pwt 17,16n). Niektóre zalecenia wyraźnie nawiązują do sytuacji powstałej w wyniku asyryjskiej polityki przesiedleń ludności. W sytuacji nowych zagrożeń i wyzwań Księga Powtórzonego Prawa zawiera propozycję odnowy społecznej wokół idei posłuszeństwa Bogu i Jego prawu.
Treść i teologia
Akcja Księgi Powtórzonego Prawa rozgrywa się w Moabie, naprzeciw Jerycha, w przeddzień przekroczenia przez Izraelitów Jordanu i rozpoczęcia podboju Kanaanu. Mojżesz otrzymał od Boga objawienie, że nie wejdzie do Ziemi Obiecanej (Pwt 3,25-27; 31,2), dlatego księga utrzymana jest w formie długiej mowy pożegnalnej, jaką wygłasza Mojżesz. Jego przemówienie można podzielić na trzy części: Pwt 1,6 – 4,43; 4,44 – 26,19; 29 – 30. Zasadniczą część księgi stanowi druga mowa Mojżesza (Pwt 4,44 – 26,19). Znajduje się w niej Dekalog (Pwt 5,6-21) oraz tzw. Kodeks deuteronomiczny (Pwt 12 – 26) zawierający prawo kultowe, cywilne oraz karne. Wszystkie mowy cechuje bardzo podniosły i kaznodziejski styl. Jest w nich zachęta do wierności Bogu, przymierzu i przykazaniom. Mojżesz często odwołuje się do przeszłości związanej z czterdziestoletnią wędrówką przez pustynię, by przypomnieć Izraelitom nieustanną bliskość Boga, przymierze na Horebie (Synaju), Boże obietnice oraz łaskę wybraństwa. To obdarowanie zobowiązuje Izraelitów do udzielania wspaniałomyślnej i natychmiastowej odpowiedzi (stąd częste użycie słowa „dziś”, np. Pwt 5,1; 6,1-6). Od tej odpowiedzi zależy byt narodu i posiadanie Ziemi Obiecanej.
Myśl religijna Księgi Powtórzonego Prawa jest bardzo bogata i zawiera istotę całej teologii starotestamentowej. Najważniejsze przesłanie księgi koncentruje się na przypomnieniu o tym, że Izraelici, jako naród wybrany (Pwt 7,6; 14,2; 26,18), mają czcić tylko jedynego Boga i kochać Go całym sercem. Muszą pamiętać o przymierzu z Bogiem i podczas świąt wspominać Bożą miłość objawioną w czasie Wyjścia z Egiptu. Zobowiązani są także do gorliwego wypełniania woli Bożej wyrażonej w nakazach Prawa (Tory). Ziemia Kanaan jest darem dla Izraela, lecz posiadanie jej zależeć będzie od wierności Izraelitów jedynemu Bogu.
Wszyscy Izraelici powinni uznać Boga za swojego Pana, a siebie nawzajem za braci i siostry. Podobnie jak u proroków, w centrum nauczania księgi znajduje się wezwanie do miłości, sprawiedliwości, wierności, a także troski o ubogich. Relacja między Bogiem a Izraelem powinna określać stosunek Izraelitów zarówno do siebie nawzajem, jak i do obcych. Izraelici, jako wyzwoleni z niewoli przez Boga, zobowiązani zostają do naśladowania Go w Jego postawie wobec sieroty, wdowy i cudzoziemca (Pwt 10,16-19).
W NT często (ok. 80 razy) występują odwołania do Księgi Powtórzonego Prawa (np. Mt 4,4.7; 5,31; 18,16; 22,37; Mk 12,29n; Łk 10,27; 4,4.12; Dz 3,22n; 7,37). Kościół często sięga po tę księgę w liturgii i nauczaniu, by zachęcić wiernych do żarliwej miłości Boga i bliźniego oraz do wypełniania Bożego prawa. W księdze tej znajduje się także zapowiedź pojawienia się nowego proroka (Pwt 18,15nn), którym dla chrześcijan jest Jezus Chrystus, prowadzący lud Boży do nowej ziemi obiecanej, czyli do jedności z Bogiem Ojcem.
W rozdziale 20 podane zostały zasady dotyczące prowadzenia wojen. Zanim wojsko ruszyło do boju, kapłan miał zapewnić wojowników, że ich głównym dowódcą jest Bóg. To On gwarantował im zwycięstwo, dlatego powinni wyzbyć się strachu. Także wśród pogan ich kapłani zapewniali o pomocy boga, którego wizerunek niesiono na czele wojska. W przypadku Izraelitów była to Arka Przymierza, którą nieśli kapłani (Joz 6,4n; 1Sm 4,4). W wypowiedzi Mojżesza pojawia się istotny element, który będzie obecny w całej historii narodu wybranego, czyli cudowne interwencje Boga widoczne szczególnie w walce z wrogami Izraelitów (w. 4; por. np. Pwt 1,30; 3,22; Joz 10,14; 2Krn 20,29; Ne 4,14). Opisy takich wydarzeń należy jednak właściwie odczytać w kontekście biblijnym. Nie chodzi bowiem o to, że Bóg jednym sprzyja, innych zaś niszczy. Sens sformułowania zawartego w w. 4 jest następujący: najważniejsze w postawie człowieka jest bezgraniczne zaufanie Bogu i pozostawienie Stwórcy ostatecznej decyzji zakończenia danej sprawy (np. Ps 28,7; 31,15n; 56,5). Z taką postawą można przystąpić do realizacji tego, co narzuca się w sposób oczywisty i jest podyktowane rozumem (np. Wj 14,15; Sdz 7,16-23). Hojność Boga wobec tych, którzy Mu ufają, jest tak wielka, że człowiek odnosi wrażenie, jakby uczestniczył w jakimś cudownym splocie wydarzeń, którego nawet nie jest w stanie wyjaśnić (np. Ps 138,7). Ów splot wydarzeń można nazwać Boską interwencją. Ci natomiast, którzy odrzucają Boga (np. wrogowie Izraela), postrzegają tę samą sytuację tak, jakby sprzęgły się przeciwko nim nadprzyrodzone siły. Nie potrafią bowiem zrozumieć, dlaczego ominęło ich zwycięstwo lub powodzenie, skoro niemal wszystkie uwarunkowania na nie wskazywały. Stwierdzają więc, że pokonała ich nadziemska moc. Bóg jednak, który z miłości stworzył ludzi, nikogo nie zabija ani nie zamierza wprowadzać antagonizmów między ludźmi (np. Mdr 1,13; Rz 10,12n; Ef 2,14). W Biblii działania Boga ukazywane są przede wszystkim z perspektywy człowieka, czyli tak, jak rozumie je człowiek. Dlatego zwrot: „Bóg z kimś walczy” (np. Wj 14,14) wskazuje na interpretację danej sytuacji przez człowieka, który prosi Boga o pomoc i ją uzyskuje. To, że człowiek dostąpił ocalenia, wcale nie oznacza, iż Bóg posłużył się siłą czy przemocą w ludzkim rozumieniu. Takie traktowanie interwencji Boga mijałoby się z prawdą objawioną (np. 1J 4,8). Pozostaje więc tajemnicą, w jaki sposób Bóg wpływa na dzieje człowieka i świata. Możemy jedynie stwierdzić, że ten wpływ jest faktem. Człowiek, który sprzeciwiając się Bogu, doświadcza np. klęski lub nieszczęścia, może odnieść wrażenie, że Bóg, podobnie jak to bywa w relacjach międzyludzkich, odpowiada mu walką lub zemstą. Nieszczęście, które spotyka takiego człowieka, nie jest jednak wynikiem odwetu ze strony Boga, ale stanowi nieuniknioną konsekwencję ludzkiego wyboru.