221Jeżeli zobaczysz zabłąkanego wołu twojego brata albo jego owcę, nie odmówisz im pomocy, lecz odprowadzisz je do twojego brata. 2Gdyby jednak twój brat nie mieszkał blisko ciebie lub gdybyś go nie znał, wtedy zabierzesz je do swojego domu. Pozostaną u ciebie, aż twój brat będzie ich szukał, a wtedy mu je zwrócisz. 3Tak samo postąpisz z jego osłem, z płaszczem i każdą rzeczą zgubioną przez twojego brata. Jeżeli on coś zgubił, a ty to znalazłeś, to nie możesz udawać, że tego nie widziałeś. 4Gdybyś zobaczył, że na drodze upadł osioł albo wół twojego brata, to nie odmówisz mu pomocy, tylko pomożesz mu je podnieść.
5Kobieta nie może wkładać na siebie ubrania mężczyzny ani mężczyzna ubierać się w strój kobiety, bo kto by czynił podobne rzeczy, będzie wstrętny dla Pana, twojego Boga.
6Jeżeli spotkasz na drodze, na drzewie lub gdzieś na ziemi ptasie gniazdo, w którym będą pisklęta lub jaja, matka okrywająca pisklęta albo siedząca na jajach, to nie zabierzesz matki razem z młodymi. 7Możesz zabrać pisklęta, ale matkę masz puścić wolno, aby ci się dobrze powodziło i abyś długo żył.
8Gdy wybudujesz sobie nowy dom, masz na brzegach dachu zrobić balustradę, abyś nie uczynił swojego domu winnym krwi, gdyby ktoś z niego spadł.
9Nie posiejesz w swojej winnicy dwóch rodzajów nasion, gdyż wtedy zostałoby skażone wszystko, co posiałeś, i to, co urodzi się w winnicy.
10Nie będziesz orał, mając w jednym zaprzęgu wołu i osła.
11Nie będziesz nosił odzieży z wełny połączonej z lnem.
12Zrobisz sobie frędzle na czterech rogach płaszcza, którym się będziesz okrywał.
Prawo małżeńskie
13Jeśli mężczyzna poślubi kobietę, będzie z nią współżył, a potem ją znienawidzi 14i posądzi o złe rzeczy oraz zniesławi jej imię, rozgłaszając: «Poślubiłem tę kobietę, lecz współżyjąc z nią, nie stwierdziłem u niej oznak dziewictwa», 15wtedy ojciec i matka młodej kobiety wezmą dowody jej dziewictwa i przyniosą je do starszych, którzy są w bramie miasta. 16Tam ojciec młodej kobiety powie do starszych: «Dałem moją córkę za żonę temu mężczyźnie, a on ją znienawidził. 17Na dodatek posądził ją o złe rzeczy i mówi: Nie znalazłem u twojej córki znaku dziewictwa. Oto są znaki dziewictwa mojej córki» – i rozłożą prześcieradło przed starszymi miasta. 18Wtedy starsi tego miasta każą tego mężczyznę pojmać i wychłostać. 19Nałożą na niego również grzywnę wynoszącą sto syklów srebra, którą przekażą ojcu młodej kobiety za to, że zniesławił dziewicę izraelską. Ona nadal pozostanie jego żoną, a on nie będzie mógł jej oddalić przez całe swoje życie.
20Jeżeli jednak oskarżenie okaże się słuszne, bo nie znaleziono dowodów dziewictwa tej młodej kobiety, 21wtedy ludność tego miasta zaprowadzi ją przed drzwi ojcowskiego domu i będzie ją kamienować, aż umrze, gdyż dopuściła się rzeczy haniebnej w Izraelu, uprawiając rozpustę w domu swojego ojca. W ten sposób usuniecie zło spośród was.
22Gdyby przyłapano mężczyznę współżyjącego z kobietą zamężną, oboje poniosą śmierć: zarówno mężczyzna, który współżył z kobietą, jak i ta kobieta. W ten sposób usuniesz zło z Izraela.
23Gdyby się zdarzyło, że jakiś mężczyzna spotkał w mieście już zaręczoną dziewicę i współżył z nią, 24wtedy zaprowadzicie oboje do bramy tego miasta i tam będziecie ich kamienować, aż umrą. Dziewczynę za to, że będąc w mieście, nie wzywała pomocy, a mężczyznę za to, że zhańbił żonę bliźniego. W ten spośród usuniesz zło spośród siebie.
25Jeżeli zaś mężczyzna spotka w polu zaręczoną dziewczynę i będzie z nią współżył, zadając jej gwałt, to śmierć poniesie tylko ów mężczyzna, który z nią współżył, 26dziewczynie natomiast nic nie zrobisz. Ona nie uczyniła nic zasługującego na śmierć. Ów przypadek należy traktować tak samo jak ten, gdy ktoś napada i morduje bliźniego. 27Gdy mężczyzna spotkał w polu zaręczoną dziewczynę, ona mogła krzyczeć, lecz nie było nikogo, kto by jej przyszedł z pomocą.
28Jeżeli mężczyzna spotka dziewczynę, dziewicę jeszcze niezaręczoną, weźmie ją przemocą i będzie z nią współżył, to gdy zostaną przyłapani, 29ów mężczyzna, który z nią współżył, będzie musiał zapłacić ojcu dziewczyny pięćdziesiąt syklów srebra i wziąć ją za żonę, ponieważ ją zgwałcił. Nigdy też nie będzie mógł jej oddalić.
Izraelici mieli sobie pomagać, kierując się nie tylko sprawiedliwością, ale i wielkodusznością. W Pięcioksięgu jest również nakaz, aby w podobnych sytuacjach pomóc wrogowi (Wj 23,4n).
Prawo to miało chronić przed dewiacjami. Możliwe, że jest tu jakaś aluzja do niemoralnych praktyk stosowanych w kultach kananejskich.
Domy miały płaskie dachy, na których wieczorami chętnie wypoczywano. Balustrada chroniła przed wypadkami.
Zakazy zawarte w ww. 9-11 przypominają o tym, że nie należy zamazywać różnic, jakie Bóg ustanowił w naturze.
Frędzle miały przypominać Izraelicie o obowiązku przestrzegania prawa (Lb 15,37-39).
brama miasta – zob. Pwt 17,5+.
prześcieradło – na Bliskim Wschodzie do dziś tkanina ze śladami krwi z nocy poślubnej jest pokazywana jako dowód dziewictwa panny młodej.
kamienowanie – zob. Pwt 13,11+.
Gdy mężczyzna chciał poślubić kobietę, musiał zapłacić rodzicom narzeczonej 50 syklów srebra (tzw. mohar).
Jest to kara za krzywdę wyrządzoną kobiecie. Prawo dopuszczało możliwość oddalenia przez mężczyznę swojej żony (Pwt 24,1-4).
BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.
KREW - substancja uważana za siedlisko życia (Kpł 17,11), a nawet utożsamiana z życiem (Rdz 9,5). W myśl prawa starotestamentowego każdy, kto z premedytacją przelewa ludzką krew, musi ponieść karę śmierci (np. Lb 35,16-21; Pwt 19,11-13.21). Zabójstwo człowieka uważane było za sprzeciw wobec Boga, dawcy życia. Prawo zakazywało również spożywania krwi zwierząt (np. Kpł 17,12-14; Pwt 12,15n). Krew miała swoje zastosowanie w żydowskich obrzędach liturgicznych. Używano jej do skrapiania ołtarzy i przy obrzędzie ustanawiania kapłanów (Wj 29,15n.19-21). Jako symbol życia była darem ofiarnym składanym Bogu jako zadośćuczynienie za popełnione grzechy (Kpł 17,11). W pełni skuteczną ofiarą niweczącą ludzki grzech była krew Jezusa przelana na krzyżu. Jest to krew Nowego Przymierza, dzięki której dokonuje się ostateczne pojednanie człowieka z Bogiem (np. Mk 14,24). Od Ostatniej Wieczerzy, podczas której Jezus ustanowił sakrament Eucharystii, wierzący w Niego gromadzą się na ucztach eucharystycznych, na których spożywają chleb i wino, które po konsekracji stają się Ciałem i Krwią Chrystusa (np. 1Kor 10,16; 11,23-26). Zob.
DUSZA.
STARSI, STARSZY (gr. presbyteroi, presbyteros) - w Piśmie Świętym termin odnoszący się do mężczyzn, którzy sprawowali funkcję przełożonych wspólnoty. W NT słowo to określa kierujących wspólnotami chrześcijańskimi, ustanowionych przez apostołów lub ich następców (Dz 11,30; 14,23). Urząd ten nawiązuje bardzo wyraźnie do tradycji żydowskiej (Lb 11,16n). Każda wspólnota chrześcijan miała swoich starszych. Apostoł Paweł, mając na uwadze dobro wspólnot i potrzebę zachowania w nich określonego porządku, ustanawiał w tym celu starszych (Dz 14,23), którzy przewodzili wspólnotom, rozstrzygali sporne kwestie i byli duchowymi przewodnikami wiernych. Niekiedy mianem starszych określano biskupów ( Tt 1,5-9).
SYKL - miara wagi stosowana najczęściej w odniesieniu do metali szlachetnych i wynosząca ok. kruszcu (tzw. sykl lekki; niektórzy podają ) lub kruszcu (tzw. sykl ciężki, niektórzy podają ). Częściej posługiwano się syklem lekkim. Z czasem sykl stał się jednostką monetarną bitą przez Żydów.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
BLIŹNI - hebrajski termin rea, oddawany zazwyczaj w tłumaczeniach słowem ‘bliźni’, posiada w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może określać znajomego lub sąsiada (np. Wj 11,2; Prz 27,10), przyjaciela (np. Hi 2,11), ukochanego (Pnp 5,16). Termin ten nie obejmuje jednak bliskich krewnych, których określano mianem brat i siostra, ani wrogów. Ogólnie słowo to w ST określa rodaka, członka ludu zjednoczonego przymierzem z Bogiem. Za bliźnich uważano także prozelitów. W czasach Jezusa w różnych nurtach judaizmu istniały spory co do tego, kogo należy uważać za bliźniego. Jezus dał na to odpowiedź w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,29-37). Według nauczania Jezusa bliźnim jest każdy człowiek, dlatego wszystkich należy traktować z miłością, współczuciem i udzielać im koniecznej pomocy. W okazywaniu dobra nie można ograniczać się tylko do osób, które przynależą do tej samej wspólnoty społecznej lub religijnej. Jezus ukazał także ścisłą współzależność dwóch starotestamentowych przykazań (np. Mt 22,34-40) - miłości Boga ( Pwt 6,5) i bliźniego (Kpł 19,18). Miłość bliźniego będzie kryterium osądu człowieka na Sądzie Ostatecznym (Mt 25,31-46). Apostoł Paweł w praktykowaniu przykazania miłości bliźniego widzi wypełnienie prawa, pierwszy owoc Ducha oraz jedyny sposób realizacji wiary (np. Ga 5). Według autora 1 Listu św. Jana miłość braterska jest miarą bycia chrześcijaninem i sprawdzianem autentyczności miłości człowieka do Boga (1J 2,8-11; 3,11-24; 4,7-21).
Prawo małżeńskie
W starożytnym Izraelu małżeństwo traktowano nie tylko jako intymny związek między kobietą i mężczyzną, ale również, a nawet przede wszystkim, jako integralną część społecznej instytucji rodu, złożonego z większej liczby członków złączonych więzami pokrewieństwa i więzami ekonomicznymi. Także zachowania i działania jednostki w sferze seksualnej oceniano przede wszystkim z punktu widzenia ich znaczenia dla życia rodu, jego siły mierzonej liczbą potomstwa i dziedziczenia posiadanego przez niego majątku. Jak na całym starożytnym Wschodzie, również w Izraelu interes rodu i rodziny oceniany był głównie z perspektywy mężczyzn. Choć, zgodnie ze słowami Jezusa Chrystusa, izraelskie prawo małżeńskie nosiło ślady „zatwardziałości serca” (Mt 19,8), przewidywało ono pewną ochronę kobiety przed nadużyciami ze strony mężczyzny. Głębsze rozumienie małżeństwa jako nierozerwalnego związku dwojga małżonków, charakteryzującego się wiernością i miłością, rozwinięte zostało dzięki refleksji proroków, którzy posługiwali się obrazem małżeństwa dla opisania przymierza Boga z Izraelem (np. Iz 54; 62; Jr 2 – 3; 31; Ez 16; 23; Oz 1 – 3; Ml 2,13-16).
Księga Powtórzonego Prawa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Zbiór zwany Pięcioksięgiem zamyka Księga Powtórzonego Prawa. Jej hebrajska nazwa – Debarim – pochodzi od wyrazów, którymi się zaczyna: Oto słowa. W kręgu kultury zachodniej tytuł księgi wywodzi się od greckiej nazwy Deuteronomion, czyli: ‘drugie prawo’ lub ‘powtórzone prawo’. Grecka nazwa wzięła początek od niezbyt poprawnego tłumaczenia wersetu Pwt 17,18, ale mimo to dobrze opisuje tę księgę. Jest ona bowiem zredagowana jako długa mowa Mojżesza, który na równinie Moabu powtarza i wyjaśnia prawa otrzymane od Boga na górze Horeb (tak nazywana jest w tej księdze góra Synaj).
W samej księdze brak informacji o jej autorze. Przez wiele wieków przyjmowano, że był nim Mojżesz. Niewykluczone, że wiele zawartych w niej myśli i nauk sięga czasów Mojżesza, jednakże obecny tekst księgi powstał kilka wieków później, w innych warunkach społecznych, gdy Izraelici przebywali już na terenie Kanaanu.
Prawie wszyscy zgadzają się dziś, że historia powstania Księgi Powtórzonego Prawa może być związana z odnalezieniem ok. 622 r. przed Chr., podczas remontu świątyni, księgi prawa, która dla króla Jozjasza stała się impulsem do działań na rzecz oczyszczenia i centralizacji kultu (2Krl 22,8-20). Wydaje się, że Księga Powtórzonego Prawa powstała w Królestwie Północnym (Izraelu), przed rokiem 722 przed Chr., w środowisku lewickim, na które wywarła wpływ tradycja wielkich proroków. Po upadku Królestwa Północnego księga została przewieziona do Jerozolimy i tam zredagowana w duchu reform króla Ezechiasza. W czasie panowania jego syna Manassesa, który zasłynął jako propagator pogaństwa (2Krl 21,1-18), została ukryta w świątyni, a jej wskazania zaczął wprowadzać w życie dopiero Jozjasz. Po upadku Jerozolimy w 586 r. przed Chr. teologia księgi miała istotny wpływ na ocenę wydarzeń związanych z utratą niepodległego bytu państwowego przez królestwa Izraela i Judy. Pod wpływem Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 28) opis wydarzeń historycznych zawarty w Joz, Sdz, 1-2Sm i 1-2Krl został zredagowany według schematu: za dobro – nagroda, za zło – kara. Według tej zasady dokonano oceny historii narodu wybranego, co miało na celu przede wszystkim uzmysłowienie czytelnikom, że Bóg nie jest obojętny na to, jak postępuje Jego lud. Przy okazji redakcji ksiąg opisujących historię narodu wybranego mógł też powstać dzisiejszy początek i koniec Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 1 – 3; 31 – 34), który można czytać jako oddzielny dokument, powiązany występującą tylko w tych rozdziałach postacią Jozuego.
W Księdze Powtórzonego Prawa zaktualizowano wiele przepisów zawartych w tzw. Kodeksie Przymierza (Wj 20,22 – 23,33) w perspektywie przeobrażeń społecznych i politycznych, o których dowiadujemy się od proroków Amosa, Ozeasza czy Micheasza. Księga ta odzwierciedla przejście od warunków ekonomicznych charakterystycznych dla małej wiejskiej wspólnoty do wymiany handlowej opartej na pieniądzu. Zostają w niej poruszone problemy związane z narastającym rozwarstwieniem społecznym, komasacją gruntów przez wielkich obszarników i utratą dziedzicznych praw do ziemi przez drobnych rolników. Osłabienie tradycyjnej roli klanu wymagało sprecyzowania przepisów chroniących rodzinę (np. Pwt 21,18-21; 25,5-10) i ubogich (Pwt 15,12-18; 24,17-22; 26,12n; 27,19). Należało też chronić system prawny przed korupcją i nadużyciami wobec najsłabszych (Pwt 16,18-20). W Księdze Powtórzonego Prawa zajęto się instytucjami państwa i poruszono zagadnienia związane z władzą królewską, armią zawodową i międzynarodowymi związkami monarchy (np. Pwt 17,16n). Niektóre zalecenia wyraźnie nawiązują do sytuacji powstałej w wyniku asyryjskiej polityki przesiedleń ludności. W sytuacji nowych zagrożeń i wyzwań Księga Powtórzonego Prawa zawiera propozycję odnowy społecznej wokół idei posłuszeństwa Bogu i Jego prawu.
Treść i teologia
Akcja Księgi Powtórzonego Prawa rozgrywa się w Moabie, naprzeciw Jerycha, w przeddzień przekroczenia przez Izraelitów Jordanu i rozpoczęcia podboju Kanaanu. Mojżesz otrzymał od Boga objawienie, że nie wejdzie do Ziemi Obiecanej (Pwt 3,25-27; 31,2), dlatego księga utrzymana jest w formie długiej mowy pożegnalnej, jaką wygłasza Mojżesz. Jego przemówienie można podzielić na trzy części: Pwt 1,6 – 4,43; 4,44 – 26,19; 29 – 30. Zasadniczą część księgi stanowi druga mowa Mojżesza (Pwt 4,44 – 26,19). Znajduje się w niej Dekalog (Pwt 5,6-21) oraz tzw. Kodeks deuteronomiczny (Pwt 12 – 26) zawierający prawo kultowe, cywilne oraz karne. Wszystkie mowy cechuje bardzo podniosły i kaznodziejski styl. Jest w nich zachęta do wierności Bogu, przymierzu i przykazaniom. Mojżesz często odwołuje się do przeszłości związanej z czterdziestoletnią wędrówką przez pustynię, by przypomnieć Izraelitom nieustanną bliskość Boga, przymierze na Horebie (Synaju), Boże obietnice oraz łaskę wybraństwa. To obdarowanie zobowiązuje Izraelitów do udzielania wspaniałomyślnej i natychmiastowej odpowiedzi (stąd częste użycie słowa „dziś”, np. Pwt 5,1; 6,1-6). Od tej odpowiedzi zależy byt narodu i posiadanie Ziemi Obiecanej.
Myśl religijna Księgi Powtórzonego Prawa jest bardzo bogata i zawiera istotę całej teologii starotestamentowej. Najważniejsze przesłanie księgi koncentruje się na przypomnieniu o tym, że Izraelici, jako naród wybrany (Pwt 7,6; 14,2; 26,18), mają czcić tylko jedynego Boga i kochać Go całym sercem. Muszą pamiętać o przymierzu z Bogiem i podczas świąt wspominać Bożą miłość objawioną w czasie Wyjścia z Egiptu. Zobowiązani są także do gorliwego wypełniania woli Bożej wyrażonej w nakazach Prawa (Tory). Ziemia Kanaan jest darem dla Izraela, lecz posiadanie jej zależeć będzie od wierności Izraelitów jedynemu Bogu.
Wszyscy Izraelici powinni uznać Boga za swojego Pana, a siebie nawzajem za braci i siostry. Podobnie jak u proroków, w centrum nauczania księgi znajduje się wezwanie do miłości, sprawiedliwości, wierności, a także troski o ubogich. Relacja między Bogiem a Izraelem powinna określać stosunek Izraelitów zarówno do siebie nawzajem, jak i do obcych. Izraelici, jako wyzwoleni z niewoli przez Boga, zobowiązani zostają do naśladowania Go w Jego postawie wobec sieroty, wdowy i cudzoziemca (Pwt 10,16-19).
W NT często (ok. 80 razy) występują odwołania do Księgi Powtórzonego Prawa (np. Mt 4,4.7; 5,31; 18,16; 22,37; Mk 12,29n; Łk 10,27; 4,4.12; Dz 3,22n; 7,37). Kościół często sięga po tę księgę w liturgii i nauczaniu, by zachęcić wiernych do żarliwej miłości Boga i bliźniego oraz do wypełniania Bożego prawa. W księdze tej znajduje się także zapowiedź pojawienia się nowego proroka (Pwt 18,15nn), którym dla chrześcijan jest Jezus Chrystus, prowadzący lud Boży do nowej ziemi obiecanej, czyli do jedności z Bogiem Ojcem.
W starożytnym Izraelu małżeństwo traktowano nie tylko jako intymny związek między kobietą i mężczyzną, ale również, a nawet przede wszystkim, jako integralną część społecznej instytucji rodu, złożonego z większej liczby członków złączonych więzami pokrewieństwa i więzami ekonomicznymi. Także zachowania i działania jednostki w sferze seksualnej oceniano przede wszystkim z punktu widzenia ich znaczenia dla życia rodu, jego siły mierzonej liczbą potomstwa i dziedziczenia posiadanego przez niego majątku. Jak na całym starożytnym Wschodzie, również w Izraelu interes rodu i rodziny oceniany był głównie z perspektywy mężczyzn. Choć, zgodnie ze słowami Jezusa Chrystusa, izraelskie prawo małżeńskie nosiło ślady „zatwardziałości serca” (Mt 19,8), przewidywało ono pewną ochronę kobiety przed nadużyciami ze strony mężczyzny. Głębsze rozumienie małżeństwa jako nierozerwalnego związku dwojga małżonków, charakteryzującego się wiernością i miłością, rozwinięte zostało dzięki refleksji proroków, którzy posługiwali się obrazem małżeństwa dla opisania przymierza Boga z Izraelem (np. Iz 54; 62; Jr 2 – 3; 31; Ez 16; 23; Oz 1 – 3; Ml 2,13-16).