11Po śmierci Jozuego Izraelici radzili się Pana , pytając: „Kto z nas wyruszy pierwszy do walki z Kananejczykami?”.2Pan odpowiedział: „Wyruszy Juda. Ja daję tę ziemię w jego ręce”.3Juda powiedział do swojego brata Symeona: „Chodź ze mną na wyznaczoną mi losem ziemię, aby walczyć z Kananejczykami. Potem ja pójdę z tobą walczyć na przydzielonym tobie terenie”. Symeon więc wyruszył z nim. 4Gdy Juda przystąpił do walki, Pan wydał Kananejczyków i Peryzzytów w ich ręce, wskutek czego rozgromili w Bezek dziesięć tysięcy ludzi.5Tam też spotkali Adoni-Bezeka i walczyli z nim. Pokonali również Kananejczyków i Peryzzytów. 6Adoni-Bezek uciekł, lecz oni go ścigali, schwytali i obcięli mu duże palce u rąk i nóg. 7Wtedy Adoni-Bezek powiedział: „Siedemdziesięciu królów z odciętymi dużymi palcami u rąk i nóg zbierało okruchy pod moim stołem. Jak ja z nimi postąpiłem, tak mnie odpłacił Bóg”. Następnie zabrano go do Jerozolimy i tam umarł.
8Potomkowie Judy uderzyli także na Jerozolimę i zdobyli ją. Ludność pozabijali mieczem, a miasto spalili.9Następnie potomkowie Judy uderzyli na Kananejczyków mieszkających w górach, w Negebie i na równinie Szefeli. 10Potem Juda wyruszył do walki z Kananejczykami zamieszkałymi w Hebronie – nazwa Hebronu brzmiała przedtem Kiriat Arba – i pokonał Szeszaja, Achimana i Talmaja. 11Stamtąd wyruszył przeciwko mieszkańcom Debiru, który dawniej nazywał się Kiriat-Sefer. 12Wtedy Kaleb powiedział: „Temu, kto pokona Kiriat-Sefer i zdobędzie je, dam za żonę moją córkę Aksę”. 13Zdobył je Otniel, syn Kenaza, młodszego brata Kaleba, jemu więc Kaleb dał za żonę swoją córkę Aksę. 14Kiedy ona przybyła do swego męża, nakłaniała go, by prosił jej ojca o pole. Gdy zsiadła z osła, Kaleb zapytał ją: „Czego sobie życzysz?”. 15Odpowiedziała mu: „Proszę, okaż mi trochę życzliwości. Skoro osadziłeś mnie na pustynnej ziemi Negeb, przydziel mi jakieś źródła wody”. I dał jej Kaleb źródła w górach i na nizinie.
16Potomkowie Kenity Chobaba, teścia Mojżesza, wyruszyli z Miasta Palm wraz z synami Judy na Pustynię Judzką, leżącą w Negebie, w okolicy Arad. Gdy tam przybyli, zamieszkali wśród miejscowej ludności. 17Następnie Juda ze swoim bratem Symeonem podążyli na podbój Kananejczyków zamieszkujących Sefat i obłożyli je klątwą. Dlatego dano temu miastu nazwę Chorma. 18Juda nie zdobył jednak Gazy i jej okolic, Aszkelonu i jego okolic ani Ekronu i jego okolic. 19Pan był z Judą, dlatego zdobył on góry. Nie potrafił natomiast wypędzić mieszkańców równiny, ponieważ mieli żelazne wozy bojowe. 20Kalebowi zaś, jak to ustalił Mojżesz, dano w posiadanie Hebron. Wypędził on stamtąd trzech synów Anaka. 21Beniaminici natomiast nie zdołali wypędzić Jebusytów zamieszkujących Jerozolimę. Mieszkają więc oni w Jerozolimie obok potomków Beniamina do dzisiaj.
Plemię Józefa w Betel
22Ludzie z plemienia Józefa również poszli na wyprawę do Betel. A Pan był z nimi.23Plemię Józefa wysłało najpierw zwiadowców do Betel – miasta, które wcześniej nazywało się Luz. 24Zwiadowcy dostrzegli człowieka wychodzącego z miasta i powiedzieli mu: „Wskaż nam wejście do miasta, a okażemy ci miłosierdzie”.25On wskazał im wejście do miasta. Wtedy pozabijali mieszkańców mieczem. Tego zaś człowieka wraz z całą jego rodziną puścili wolno. 26Udał się on do ziemi Chetytów, gdzie zbudował miasto i nazwał je Luz. Tak też nazywa się ono aż do dziś.
Chwilowe niepowodzenia w zdobywczym marszu
27Manasses jednak nie wyparł Kananejczyków z Bet-Szean i przyległych osiedli, z Tanaku i przyległych osiedli ani mieszkańców Dor i przyległych osiedli, mieszkańców Jebleam i przyległych osiedli ani mieszkańców Megiddo i przyległych osiedli. Kananejczycy zdołali więc utrzymać się na tej ziemi.28Kiedy Izraelici umocnili się, narzucili Kananejczykom poddaństwo, lecz ich nie wypędzili.
29Efraim również nie wypędził Kananejczyków zamieszkujących Gezer, nadal mieszkali wśród nich.
30Zabulon nie wypędził mieszkańców Kitron ani mieszkańców Nahalol. Kananejczycy mieszkali pośród potomków Zabulona. Później jednak zostali ich poddanymi.
31Aser nie wypędził mieszkańców Akko ani zamieszkujących Sydon, Achlab, Akzib, Chelba, Afik i Rechob. 32Potomkowie Asera zamieszkali więc wśród Kananejczyków, zajmujących tę ziemię, gdyż ich nie wypędzili.
33Również Neftali nie wypędził ludzi z Bet-Szemesz ani mieszkańców Bet-Anat. Tak więc osiedlili się pośród Kananejczyków zamieszkujących tę ziemię. Jednakże mieszkańcy Bet-Szemesz i Bet-Anat stali się później ich poddanymi.
34Plemię Dana natomiast zostało wyparte w góry przez Amorytów, którzy nie pozwalali im zejść na równiny. 35Tak więc Amoryci utrzymali się w Har-Cheres, Ajjalonie i w Szaalbin, lecz kiedy plemię Józefa wzrosło w siłę, zmusili ich do robót publicznych.
36Kraina Amorytów rozciągała się od Wzgórza Skorpionów, od Skały w górę.
Juda… Symeon – nie chodzi tu o osoby Judy i Symeona, synów Jakuba, ale o plemiona, którym dali oni początek i które noszą ich imiona.
obcięli… palce – obcinanie jeńcom palców u rąk i nóg pozbawiało ich zdolności do walki i upokarzało; w starożytności powszechnie stosowane.
Siedemdziesiąt – liczba symboliczna używana na określenie wielkiej, choć dokładnie niepoliczonej ilości czegoś.
Jerozolima pozostała miastem niezależnym od Izraela i dopiero około 200 lat później została zdobyta przez Dawida.
Negeb – południowa część Judy. Mimo surowego, pustynnego klimatu, ze względu na szlaki handlowe, mieszkało tam wiele ludzi.
Szefela – urodzajna nizina położona pomiędzy górami Judy i równiną przybrzeżną Morza Śródziemnego.
Hebron – najważniejsze miasto na terytorium Judy, położone w górach (930 m n.p.m.) ok. 40 km na południowy zachód od Jerozolimy, jedno z najstarszych stale zamieszkałych miejsc Palestyny. Znajdowały się tam groby patriarchów izraelskich (Rdz 23,7-13). Hebron został zdobyty przez Jozuego (Joz 10,36-39), był miastem azylu.
Kaleb – chodzi o Kalebitów, odrębną grupę społeczną należącą do plemienia Judy. Po wejściu Izraelitów do Kanaanu otrzymali oni w posiadanie południowy obszar Judy z miastem Hebron (Joz 15,13).
Kenita – protoplasta Kenitów. Mieszkali oni w Kanaanie przed zajęciem go przez Izraelitów (Rdz 15,19). Mojżesz poślubił córkę Kenity (Lb 10,29+).
Miasto Palm – inna nazwa Jerycha, jednego z najstarszych miast świata. W okolicy Jerycha Izraelici weszli do Kanaanu.
Chorma – nazwa znaczy zniszczenie lub przekleństwo.
Gaza – miasto kananejskie położone w południowo-zachodniej Palestynie, przy ważnym handlowym i wojskowym szlaku prowadzącym z Egiptu do Syrii.
Aszkelon – ważne miasto listyńskie będące częścią tzw. pentapolu listyńskiego, położone 19 km na północ od Gazy.
Ekron – miasto listyńskie położone ok. 45 km na zachód od Jerozolimy.
Ludzie z plemienia Józefa – określenie członków plemion Efraima i Manassesa.
Luz – miasto kananejskie, któremu patriarcha Jakub zmienił nazwę na Betel (Rdz 28,19).
Manasses – określenie całego plemienia. To samo dotyczy Efraima, Zabulona, Asera itd. (Sdz 1,29-32).
Bet-Szean – miasto położone w dolinie Jordanu, na wschód od góry Gilboa. Później nosiło nazwę Scytopolis (2Mch 12,30; Jdt 3,10).
Megiddo – ważne miasto starożytne położone w północno-zachodniej Palestynie, ok. 33 km na północny wschód od Hajfy, utożsamiane z dzisiejszym Tell-el-Muteselim.
Gezer – miasto położone ok. 35 km na zachód od Jerozolimy.
Akko – ważne miasto portowe, położone na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, dzisiejsze Tell el-Fuchchar.
Bet-Szemesz – dosł. dom słońca, miasto w Judzie, graniczące z terytorium Filistynów. Miasto kapłańskie zamieszkałe przez Lewitów (Joz 21,16).
Amoryci – termin ten w Księdze Sędziów często stosuje się jako synonim Kananejczyków. Obu tych słów autor używa zamiennie na określenie tubylczej ludności zamieszkującej Kanaan (zob. Słownik).
Ajjalon – miejscowość położona w noszącej tę samą nazwę dolinie znajdującej się na pograniczu Filistei, 23 km na północny zachód od Jerozolimy.
Wzgórze Skorpionów – chodzi o przejście położone na południowy wschód od Morza Martwego.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
KANAAN, KANANEJCZYCY - starożytna nazwa kraju położonego na obszarze dzisiejszego Izraela i Libanu. Dotychczas nie ustalono dokładnych granic starożytnego Kanaanu (Rdz 10,19). Zanim Izraelici pojawili się na tych terenach pod koniec XIII w. przed Chr., żyły tam różne plemiona (ok. 30) skupione wokół większych miast (Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj 3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17; Joz 3,10). Każde plemię miało swojego władcę i rywalizowało z sąsiadami. Ludność zamieszkująca Kanaan zajmowała się głównie rolnictwem, a także żeglarstwem i kupiectwem. Religia Kananejczyków była ściśle związana z codziennym rytmem życia. Koncentrowała się wokół kultu płodności. W Biblii mieszkańcy Kanaanu zasadniczo są ukazywani w negatywnym świetle (np. Rdz 9,18-27; Dn 13,56nn). Chociaż Izraelici gardzili nimi jako ludnością podbitą (Sdz 1,28), to jednak pod względem rozwoju cywilizacyjnego wiele zawdzięczają kulturze kananejskiej.
PERYZZYCI - jedna z najstarszych grup etnicznych zamieszkujących Kanaan, która zasiedlała centralną wyżynę Palestyny ( Joz 17,15). Znana jedynie ze ST (np. Wj 3,8; 23,23; Joz 3,10; Sdz 3,5). Niekiedy w Biblii zestawia się ich z Kananejczykami i przedstawia jako dwa ludy pierwotnie zamieszkujące te ziemie (Rdz 13,7; Sdz 1,4n). Zostali podbici przez Izraelitów (Joz 17,14-18; Sdz 1,4), ale zachowali swoją odrębność. Teksty biblijne potwierdzają ich istnienie jeszcze w czasach Salomona i Ezdrasza (1Krl 9,20n; Ezd 9,1).
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
KLĄTWA - w Piśmie Świętym określenie ”obłożyć klątwą” oznacza m.in. wykluczenie ze świeckiego użytku osób, zwierząt i przedmiotów, by oddać je na własność Bogu (np. Kpł 27,28). Badania archeologiczne potwierdzają, że wśród ludów starożytnego Bliskiego Wschodu stosowano w czasie wojen tzw. prawo klątwy, polegające na eksterminacji przeciwnika i na zniszczeniu jego majętności (np. 1Mch 5,4n). Klątwa oznaczała wówczas ofiarę dla bogów, którym zawdzięczano powodzenie i zwycięstwo. W ST pojęcie klątwy służy głównie do ukazania sądu Bożego nad Kananejczykami, którego wykonawcami byli Izraelici. Przejęcie przez nich Kanaanu zostało przedstawione jako kara wymierzona zamieszkującym go ludom za ich przestępstwa (Kpł 18,24-25; Pwt 9,4n; 18,12). Opis postawy, do której Izraelici byli zobowiązani (Pwt 7,16), nawiązuje do sformułowań ukazujących zadanie sędziego, który nie może układać się z przestępcą, ale ma skrupulatnie wypełnić ciążący na nim obowiązek przywrócenia sprawiedliwości. Biblijne opisy nakładania klątwy przez Izraelitów na poszczególne ludy czy miejscowości nie mają charakteru historycznego, ale służą do przekazania prawdy o tym, że Bóg nie toleruje zła (Joz 24,19) i oczekuje od wszystkich ludzi wierności Jego prawu i zachowywania Jego nakazów. Zob.
GNIEW BOŻY,
KARA BOŻA,
POŚWIĘCENIE.
JEBUSYCI - jedna z grup etnicznych zamieszkujących Palestynę przed przybyciem Izraelitów do Kanaanu (np. Rdz 15,21; Lb 13,29). Niektórzy autorzy ksiąg ST twierdzą, że byli oni spokrewnieni z Kananejczykami (Rdz 10,15n; 1Krn 1,14), inni natomiast te dwa ludy zdecydowanie odróżniają ( Wj 33,2; 34,11; Joz 11,3; 12,6). Najważniejszym ich miastem było Jebus (Sdz 19,10; 1Krn 11,4) - późniejsza Jerozolima. Po podboju Kanaanu przez plemiona Izraelskie, Jebusyci długo zachowywali niezależność. Dopiero król Dawid zdobył ich twierdzę Syjon, którą uczynił swoją rezydencją, a Jerozolimę stolicą swojego królestwa (2Sm 5,6n; 1Krn 11,4-7). Dawid prawdopodobnie pozwolił im pozostać w mieście, o czym może świadczyć zakup terenu pod przyszłą świątynię, którego król dokonał u niejakiego Arauny Jebusyty (2Sm 24,18-24). Według proroka Zachariasza Jebusyci zostali zasymilowani przez ludność Judy (Za 9,7). Zob.
JEROZOLIMA.
BETEL (hebr. ‘dom Boży’) - starożytne miasto, dzisiejsze Bejtin, usytuowane ok. na północ od Jerozolimy. Leżało na skrzyżowaniu dwóch szlaków, z których jeden prowadził z północy na południe Palestyny, drugi natomiast łączył Jerycho z Morzem Śródziemnym. Z racji swojego położenia, a także licznych Źródeł słodkiej wody, Betel miało duże znaczenie strategiczne. Już w czasach patriarchów było ważnym ośrodkiem kultu. Według Rdz 28,10-19 pierwotnie miejscowość ta nosiła nazwę Luz, a nazwę Betel nadał jej Jakub. Pod koniec XIII w. przed Chr. Betel zostało zdobyte przez Izraelitów i przypadło w udziale plemieniu Efraima. Ważną funkcję pełniło w okresie sędziów (1200-1000 przed Chr.), kiedy było miejscem spotkań wszystkich plemion Izraela. Przez pewien czas w tym mieście przechowywano Arkę Przymierza (Sdz 20,18-28). Centralizacja kultu w Jerozolimie, jaka dokonała się na początku okresu monarchii izraelskiej, sprawiła, że miejscowe sanktuarium, a zarazem całe miasto, straciło na znaczeniu. Po podziale królestwa za czasów Jeroboama (922 r. przed Chr.) sanktuarium w Betel wraz z umieszczonym w nim złotym cielcem stało się głównym ośrodkiem kultu w Królestwie Północnym (Izraelu). Miasto zostało zniszczone podczas inwazji asyryjskiej w 722/721 r. przed Chr. W dobie reform w VII w. przed Chr. król Judy Jozjasz zniszczył sanktuarium w Betel i kazał zabić miejscowych kapłanów (2Krl 23,15-20). Miasto przetrwało najazd Nabuchodonozora i zostało prawdopodobnie zniszczone przez Persów. Po odbudowie rozwijało się pomyślnie w okresach: hellenistycznym, rzymskim i bizantyjskim. Zostało opuszczone dopiero pod naporem podbojów arabskich w VI w. po Chr. Zob.
DAN.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
MIŁOSIERDZIE BOŻE - przymiot Boga wyrażający się w Jego pełnej miłości postawie wobec człowieka, bez względu na jego zasługi. ST nie wypracował jednego pojęcia na określenie Bożego miłosierdzia, lecz używa kilku uzupełniających się terminów. W jęz. hebr. miłosierdzie Boże określane jest jako rachamim, które pochodzi od wyrazu oznaczającego ‘macicę’, ‘łono’. Bóg przyjmuje więc wobec człowieka postawę macierzyńską, jest kochającym rodzicem (np. Iz 49,14n). Ponadto używa się rzeczownika chesed, który wskazuje na takie cechy Boga, jak ‘życzliwość’, ‘miłość’, ‘lojalność’, ‘wierność’. Innym określeniem jest channun - ‘łagodność’, ‘litość’, ‘przebaczenie’. Według autorów NT najpełniejszym wyrazem miłosierdzia Bożego było Wcielenie Jezusa, który przyszedł na ziemię, aby zbawić wszystkich ludzi (np. J 12,47; Rz 11,30-32; Ef 2,4nn; 1Tm 1,15). Miłosierna miłość Chrystusa do ludzi cechowała całą Jego publiczną działalność i wyrażała się w niezliczonych gestach pomocy okazywanej ludziom (np. głoszenie Dobrej Nowiny o zbawieniu, przebaczanie grzechów, uzdrawianie z chorób, uwalnianie od złych duchów, wskrzeszanie z martwych). Przekazane przez Jezusa świadectwo o Bożym miłosierdziu pozwala ludziom wierzyć i mieć nadzieję, że na Sądzie Ostatecznym każdy człowiek doświadczy go od Boga w sposób pełny. Wszyscy ludzie powinni w całym swoim życiu naśladować ten przymiot Boga (np. Jk 2,13).
CHETYCI - indoeuropejski lud zamieszkujący wschodnią część środkowej Anatolii. Od XVII w. przed Chr. zaczęła się ekspansja Chetytów, którzy m.in. zdobyli Aleppo i złupili Babilon. W okresie rozkwitu, w XIV w. przed Chr. podporządkowali sobie ludy zamieszkujące północną Syrię i terytoria Libanu. Kres potędze Chetytów położyły tzw. Ludy Morza, które ok. XIII w. przed Chr. przybyły z rejonów Morza Egejskiego. Nie ma dowodów na to, że Chetyci kiedykolwiek zamieszkiwali Kanaan. Wymienia się ich wśród mieszkańców tego regionu być może dlatego, że Asyryjczycy i Babilończycy w taki sposób nazywali żyjące tam ludy.
KANAAN, KANANEJCZYCY - starożytna nazwa kraju położonego na obszarze dzisiejszego Izraela i Libanu. Dotychczas nie ustalono dokładnych granic starożytnego Kanaanu (Rdz 10,19). Zanim Izraelici pojawili się na tych terenach pod koniec XIII w. przed Chr., żyły tam różne plemiona (ok. 30) skupione wokół większych miast (Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj 3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17; Joz 3,10). Każde plemię miało swojego władcę i rywalizowało z sąsiadami. Ludność zamieszkująca Kanaan zajmowała się głównie rolnictwem, a także żeglarstwem i kupiectwem. Religia Kananejczyków była ściśle związana z codziennym rytmem życia. Koncentrowała się wokół kultu płodności. W Biblii mieszkańcy Kanaanu zasadniczo są ukazywani w negatywnym świetle (np. Rdz 9,18-27; Dn 13,56nn). Chociaż Izraelici gardzili nimi jako ludnością podbitą (Sdz 1,28), to jednak pod względem rozwoju cywilizacyjnego wiele zawdzięczają kulturze kananejskiej.
SYDON - starożytny fenicki port handlowy położony na wąskiej równinie pomiędzy górami Libanu a Morzem Śródziemnym, na północ od Tyru; dzisiejsze Saida na terenie Libanu. W Piśmie Świętym Sydon jest nazywany pierworodnym synem Kanaana (Rdz 10,15) oraz wielką metropolią ( Joz 11,8). Uchodził za najznamienitsze miasto Fenicji (wspomina o nim Homer, IX/VIII w. przed Chr.). Jego hegemonia wyrażała się również w tym, że wszystkich mieszkańców Fenicji nazywano niekiedy Sydończykami (np. 1Krl 5,20; 16,31). Z czasem królestwo Sydonu utraciło swoje znaczenie na rzecz sąsiedniego Tyru. Na nowo odzyskało swoją pozycję w czasach perskich. Jezus tylko jeden raz udał się w okolice Tyru i Sydonu, gdzie uwolnił od złego ducha córkę Syrofenicjanki (Mk 7,24-30). Również apostoł Paweł zatrzymał się w Sydonie podczas swojej podróży z Cezarei do Rzymu (Dz 27,3). Zob.
FENICJA,
TYR.
Pierwsze zwycięstwa i osiedlenie Księga Sędziów rozpoczyna się tzw. pierwszym wprowadzeniem historycznym (Sdz 1,1 – 2,5), które jest dość wiarygodnym i cennym źródłem wiedzy historycznej na temat zajmowania ziemi Kanaan przez plemiona izraelskie, jakie dokonało się ok. 1200 lat przed Chr. Zdobywanie Kanaanu było procesem trudnym i długotrwałym. Przyczyną takiego stanu był przede wszystkim brak centralnego ośrodka władzy państwowej, czego skutkiem był z kolei brak jedności pomiędzy poszczególnymi plemionami izraelskimi. Podejmowały one działania wojenne samodzielnie, co znacznie osłabiało ich militarną siłę. Opisywane przez autora okrucieństwa, jakich Izraelici dopuszczali się względem podbijanych ludów, wynikały z ówczesnych reguł prowadzenia wojen i nie mogą być wzorem do naśladowania; zwracają natomiast uwagę na konieczność radykalizmu w realizacji Bożych poleceń.
Plemię Józefa w Betel
Miasto Betel, dawne sanktuarium związane z działalnością Abrahama i Jakuba, to dla Izraelitów miejsce szczególne, dlatego jego odzyskanie było wielkim sukcesem plemienia Józefa. Autor akcentuje przede wszystkim fakt, że Bóg swoją obecnością wspierał działania Izraelitów przejmujących kananejskie miasta i Jemu należy przypisywać każde zwycięstwo. Brutalna śmierć, jaką ponieśli mieszkańcy Betel, była wynikiem ówczesnych zwyczajów wojennych, w których nie było miejsca na litość. Izraelici okazali jednak łaskę człowiekowi, który wskazał im wejście do miasta, ponieważ bardzo cenili dane przez siebie słowo.
Chwilowe niepowodzenia w zdobywczym marszu
Zdobywanie terytorium Kanaanu nie było łatwe i wiązało się ze zgodą na kompromisy zawierane z tubylczą ludnością. W rękach Kananejczyków pozostawało wiele miast, szczególnie tych, które położone były w dolinie Jezreel, co bardzo utrudniało komunikację pomiędzy plemionami zajmującymi północną i centralną część Palestyny. Na znaczne trudności napotkały również plemiona Dana, Zabulona, Neftalego i Asera, które miały przejąć kontrolę nad południową częścią kraju. Przez długi czas nie udawało im się tego dokonać i musieli żyć na terytorium zdominowanym i kontrolowanym przez Kananejczyków. Pomimo tych niepowodzeń, Izraelici nie zrezygnowali ze systematycznego umacniania swojej pozycji, którego celem było definitywne przejęcie Ziemi Obiecanej im przez Boga.
Księga Sędziów
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Działalność sędziów w Izraelu trwała około dwa wieki: od wejścia Izraelitów do Kanaanu (ok. 1230-1200 przed Chr.) do ustanowienia w Izraelu monarchii (ok. 1020-1004 przed Chr.). Sędziowie byli zazwyczaj przywódcami, a często wodzami wojska. Bóg powierzał im ten urząd, aby wyzwalali plemiona izraelskie z opresji i niebezpieczeństw, jakie groziły im ze strony ościennych narodów, które pragnęły przejąć kontrolę nad Kanaanem.
Księga Sędziów przeszła długi i złożony proces formowania, zanim uzyskała ostateczną, znaną dzisiaj wersję. Na początku, w okresie zbliżonym do czasu, w którym dzieją się opisywane w księdze wydarzenia, powstawały przekazywane ustnie w rodzinach izraelskich opowiadania o tzw. sędziach większych: Ehudzie, Deborze, Baraku, Gedeonie, Jeftem i Samsonie. Te pojedyncze historie zostały zebrane i spisane na początku XI w. przed Chr. Później reprezentanci tradycji deuteronomistycznej (zob. Wprowadzenie do Księgi Powtórzonego Prawa) na nowo opracowali ten materiał, dodając do niego wprowadzenie historyczno-teologiczne, poszerzając niektóre opowiadania i dostosowując wszystko do schematu: grzech – kara – pokuta – wyzwolenie. Wszystkie opowiadania zostały ułożone w porządku chronologicznym, co sprawia wrażenie, że każdy z sędziów sprawował władzę nad całym Izraelem. Tymczasem zazwyczaj działali oni na terytorium jednego z plemion wchodzących w skład Izraela. Druga redakcja deuteronomistyczna, dokonana już po zniszczeniu Jerozolimy w 587 r. przed Chr., dodała do księgi rozdziały 1 i 9, a także umieszczone na końcu dodatki oraz informacje dotyczące sędziów mniejszych: Toli, Jaira, Ibsana, Elona i Abdona. Księga Sędziów zarówno przez Żydów, jak i przez chrześcijan zawsze uważana była za natchnioną.
Treść i teologia
Księga Sędziów wyraźnie dzieli się na trzy części. Część pierwsza zawiera dwa wprowadzenia. Pierwsze z nich (Sdz 1,1 – 2,5) ukazuje sytuację plemion izraelskich po śmierci Jozuego, przy czym autor podkreśla dominującą rolę plemienia Judy. Drugie wprowadzenie (Sdz 2,6 – 3,6) posłużyło autorowi do przedstawienia koncepcji historii kierowanej przez Boga, która toczy się według wspomnianego już schematu: grzech – kara – pokuta – wybawienie. Autor podaje tu również trzy powody, dla których Bóg pozwolił, aby w Ziemi Obiecanej, pośród Izraelitów mieszkały grupy rdzennej ludności Kanaanu.
Druga, zasadnicza część księgi, przedstawia historię poszczególnych sędziów: Otniela, który uwolnił naród z niewoli narzuconej przez króla Aramu (Sdz 3,7-11); Ehuda, który wybawił Izraela od Moabitów (Sdz 3,12-30); Szamgara, który pokonał Filistynów (Sdz 3,31); Debory i Baraka, którzy obronili naród przed Kananejczykami (Sdz 4,1 – 5,31); Gedeona, który pokonał Madianitów (Sdz 6,1 – 8,35); Abimeleka (Sdz 9,1-57); Tolę (Sdz 10,1n); Jaira (Sdz 10,3-5); Jeftego (Sdz 10,6 – 12,7); Ibsana (Sdz 12,8-10); Elona (Sdz 12,11n); Abdona (Sdz 12,13-15), a także Samsona i jego walkę z Filistynami (Sdz 13 – 16).
Trzecia i ostatnia część księgi składa się z dwóch dodatków, z których jeden opowiada o przemieszczeniu się plemienia Danitów na północ Palestyny i wzniesieniu tam przez nich własnego sanktuarium (Sdz 17 – 18), drugi zaś przedstawia dramatyczną historię zbrodni, jakiej dopuścili się mieszkańcy Gibea, pochodzący z plemienia Beniamina.
Chociaż autor opisuje wydarzenia w sposób fragmentaryczny, często mocno ubarwiony, przenośny i podporządkowany ustalonemu przez niego schematowi chronologicznemu, to jednak Księga Sędziów dostarcza cennych informacji na temat jednego z najbardziej tajemniczych okresów historii Izraela. Zwyczaje wojenne i relacje społeczne przedstawione w księdze wskazują, że była to epoka barbarzyńska. Z tego powodu pojawiają się spore trudności w interpretacji tego tekstu. Dzieje się tak dlatego, że postępowanie opiewanych w księdze bohaterów izraelskich często pozostaje w sprzeczności z powszechnie dziś przyjmowanymi normami moralnymi: Ehud posługuje się zdradą, aby zabić wroga (Sdz 3,16-23); Debora wychwala podstęp Jael, która zabiła Siserę, łamiąc przy tym święte prawo gościnności (Sdz 4,18-22; 5,24-27); Abimelek, chcąc dojść do władzy, zabija siedemdziesięciu synów Jerubbaala (Sdz 9,5); Jefte doprowadza do śmierci córki, aby wypełnić złożony nierozważnie ślub (Sdz 11,34-40); Samson korzysta z usług prostytutki (Sdz 16,1); lewita ze spokojem zostawia swoją żonę w rękach gwałcicieli i zabójców (Sdz 19,1-30); połączone siły izraelskie mordują niemal całe plemię Beniamina (Sdz 19,22-25); Izraelici uprowadzają młode dziewczęta z Szilo, aby dać je za żony ocalałym Beniaminitom (Sdz 21,19-23).
Księga Sędziów ilustruje sytuację społeczno‑polityczną plemion izraelskich z czasu poprzedzającego ustanowienie monarchii. Poszczególne plemiona tworzą luźną federację i każde z nich działa na własną rękę. Zawiązują między sobą krótkotrwałe sojusze, mające na celu walkę ze wspólnym wrogiem, którym najczęściej były ludy pierwotnie zamieszkujące Kanaan, a także Edomici, Madianici, Moabici i Filistyni. Zagrożenia zewnętrzne, a także ciągła rywalizacja pomiędzy rodami i plemionami powodowały nieustanne napięcia i stan niepewności. Biorąc pod uwagę te okoliczności, łatwiej zrozumieć pojawiające się w Izraelu coraz silniejsze tendencje do ustanowienia jednego, silnego ośrodka władzy, który zagwarantuje porządek wewnętrzny i skutecznie przeciwstawi się zagrożeniom zewnętrznym. Pierwsza próba ustanowienia monarchii zakończyła się jednak klęską (Sdz 8,22-35).
Na podstawie Księgi Sędziów można stwierdzić, że w czasach poprzedzających ustanowienie monarchii Izraelici nie posiadali scentralizowanych form kultu religijnego. Każdy mógł założyć swoje prywatne sanktuarium, ojciec rodziny mógł pełnić funkcje kapłańskie albo ustanowić sobie kapłana. Wielkie sanktuaria służyły przede wszystkim jako miejsca zbiorowej modlitwy, do których w przypadku wydarzeń doniosłych dla całego narodu zwoływano uroczyste zgromadzenie.
Izraelici dochowywali wierności jedynemu Bogu, chociaż nieustannie byli narażeni na pokusę przyjmowania wierzeń kananejskich i praktykowanie bałwochwalczego kultu pogańskich bóstw płodności i urodzaju. Typowym przykładem popadnięcia w religijny synkretyzm jest historia Gedeona. W obliczu różnych zagrożeń Bóg nie pozostawia swojego narodu, ale ustanawia charyzmatycznych przywódców, sędziów, których zadaniem jest wybawienie Izraela od wszystkich zagrożeń, jakie mogłyby przeszkodzić w realizacji Bożej obietnicy dotyczącej przejęcia Ziemi Obiecanej.
Księga Sędziów rozpoczyna się tzw. pierwszym wprowadzeniem historycznym (Sdz 1,1 – 2,5), które jest dość wiarygodnym i cennym źródłem wiedzy historycznej na temat zajmowania ziemi Kanaan przez plemiona izraelskie, jakie dokonało się ok. 1200 lat przed Chr. Zdobywanie Kanaanu było procesem trudnym i długotrwałym. Przyczyną takiego stanu był przede wszystkim brak centralnego ośrodka władzy państwowej, czego skutkiem był z kolei brak jedności pomiędzy poszczególnymi plemionami izraelskimi. Podejmowały one działania wojenne samodzielnie, co znacznie osłabiało ich militarną siłę. Opisywane przez autora okrucieństwa, jakich Izraelici dopuszczali się względem podbijanych ludów, wynikały z ówczesnych reguł prowadzenia wojen i nie mogą być wzorem do naśladowania; zwracają natomiast uwagę na konieczność radykalizmu w realizacji Bożych poleceń.