41Po śmierci Ehuda Izraelici nadal czynili to, co nie podoba się Panu .2Dlatego Pan wydał ich w ręce Jabina, króla kananejskiego, który panował w Chasor. Dowódcą jego wojsk był Sisera. Mieszkał on w Charoszet-Goim.3Izraelici błagali Pana o ratunek, Jabin miał bowiem dziewięćset żelaznych wozów bojowych i z całą surowością gnębił Izraelitów przez dwadzieścia lat.
4W tym czasie sądy w Izraelu sprawowała prorokini Debora, żona Lappidota.5Zasiadała ona pod Palmą Debory, między Rama a Betel w górach Efraima. Przybywali do niej Izraelici, aby rozsądzała ich sprawy. 6Poleciła ona wezwać Baraka, syna Abinoama z Kedesz-Neftali, i powiedziała do niego: „Oto, co nakazał Pan, Bóg Izraela: «Wybierz się w drogę i idź na górę Tabor. Weź ze sobą dziesięć tysięcy mężczyzn z plemienia Neftalego i plemienia Zabulona.7Ja przyprowadzę do ciebie nad potok Kiszon Siserę, dowódcę wojsk Jabina, jego wozy bojowe i oddziały jego wojska i oddam go w twoje ręce»”. 8Barak jej odpowiedział: „Jeżeli ty pójdziesz ze mną, pójdę i ja. Lecz jeśli ty nie pójdziesz ze mną, i ja nie pójdę”. 9„Pójdę więc z tobą – odpowiedziała – ale chwała z wyprawy, na którą podążysz, nie okryje ciebie, bo Pan wyda Siserę w ręce kobiety”. Debora wstała i wraz z Barakiem udała się do Kedesz.10Barak wezwał tam plemiona Zabulona i Neftalego. I poszło za nim dziesięć tysięcy mężczyzn; poszła z nim również Debora. 11Jednak Kenita Cheber odłączył się od Kenitów, od potomków Chobaba, teścia Mojżesza, i rozłożył swój namiot koło dębu w Saannaim w pobliżu Kedesz.
12Kiedy powiadomiono Siserę, że Barak, syn Abinoama, wyruszył na górę Tabor, 13zgromadził on wszystkie swoje wozy bojowe, dziewięćset żelaznych wozów i wszystkie swoje oddziały, jakimi dysponował, od Charoszet-Goim do potoku Kiszon. 14Wtedy Debora powiedziała do Baraka: „Ruszaj, bo to jest dzień, w którym Pan wydaje Siserę w twoje ręce! Oto Pan idzie przed tobą!”. Barak zszedł z góry Tabor, a za nim dziesięć tysięcy ludzi.15Pan poraził Siserę lękiem przed mieczem Baraka, wszystkie wozy bojowe i całe wojsko. Sisera zeskoczył z wozu bojowego i uciekł pieszo.16Barak zaś ścigał wozy bojowe i jego wojsko aż do Charoszet-Goim. Całe wojsko Sisery padło od miecza. Nikt nie ocalał. 17Sisera uciekał pieszo w kierunku namiotu Jaeli, żony Kenity Chebera, ponieważ pokój panował pomiędzy Jabinem, królem Chasoru, a Kenitą Cheberem. 18Jael, wychodząc naprzeciw Sisery, rzekła do niego: „Wejdź panie, wejdź do mnie! Nie bój się!”. Zatrzymał się więc w jej namiocie. A ona okryła go narzutą. 19Wtedy powiedział do niej: „Proszę cię, daj mi trochę wody, gdyż chce mi się pić”. Ona otworzyła pojemnik z mlekiem, dała mu pić i przykryła go ponownie. 20Rzekł do niej: „Stań przy wejściu do namiotu, a jeśli ktoś nadejdzie i zapyta: «Czy jest tu kto?» – odpowiedz: «Nie ma nikogo»”. 21Lecz Jael, żona Chebera, wzięła kołek od namiotu, chwyciła do ręki młotek, podeszła cicho i wbiła kołek w jego skroń, tak że utkwił w ziemi. On zaś pogrążony ze zmęczenia w głębokim śnie, drgnął tylko i umarł. 22Wtedy właśnie nadbiegł Barak ścigający Siserę. Jael wyszła mu naprzeciw i powiedziała: „Wejdź, a pokażę ci człowieka, którego szukasz!”. Wszedł więc do niej. Sisera leżał martwy z kołkiem w skroni. 23W ten sposób Bóg upokorzył króla Kanaanu Jabina wobec Izraelitów. 24Odtąd Izraelici coraz bardziej uciskali króla Kanaanu Jabina, aż do całkowitej jego zagłady.
Chasor – ufortykowane miasto położone 18 km na północ od Jeziora Galilejskiego.
Charoszet-Goim – miejscowość położona w dolinie Jezreel.
Palma Debory – drzewa palmowe stanowiły wzór dla izraelskich kolumn w kształcie stylizowanej palmy. Być może Debora sprawowała urząd sędziego pod taką kolumną.
między Rama a Betel – czyli na terytorium plemienia Beniamina. Oba te miasta położone są na północ od Jerozolimy.
góry Efraima – zob. Sdz 2,9+.
góra Tabor – znajduje się w północno-wschodniej części doliny Jezreel. Ma wysokość zaledwie 553 m n.p.m., ale ponieważ podejście pod nią jest bardzo strome i nie jest ona częścią żadnego pasma górskiego, sprawia wrażenie bardzo wysokiej. Dlatego często porównywana była do Karmelu i Hermonu (Ps 89,13; Jr 46,18).
Kiszon – potok płynący na zachód przez równinę Jezreel. Tworzy wąski przesmyk pomiędzy górą Karmel a wzgórzami Galilei.
Kenita – zob. Sdz 1,16+.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
PROROK (hebr. nawi - ‘nawoływać’, ‘zwiastować’) - człowiek przemawiający w imieniu Boga i z Jego polecenia. Profetyzm był praktyką znaną także w innych religiach starożytnego Wschodu. Proroków izraelskich wyróżnia jednak fakt odejścia przez nich od praktyk zmierzających do uzyskania stanów ekstatycznych przy pomocy muzyki, tańca lub środków odurzających. W czasach ST zjawisko profetyzmu było bardzo rozpowszechnione, a nawet zinstytucjonalizowane. Władcy mieli swoich urzędowych proroków, istniały też całe grupy proroków (np. uczniowie Eliasza), a nawet szkoły prorockie. Największe znaczenie dla Izraela mieli prorocy charyzmatyczni, niezwiązani z żadną instytucją, niezależni od królów i od miejsc kultu. Ich charakterystyczną cechą był fakt powołania przez Boga i świadomość powierzonej im misji (np. Wj 7,1n, Jr 15,19). Zadaniem proroków było przekazywanie słów, które otrzymali od Boga. Głoszenie woli Bożej odbywało się ustnie, a księgi prorockie ST są późniejszym, w stosunku do działalności proroków, zapisem danego im objawienia. W okresie przesiedlenia babilońskiego teksty zapisanych objawień zaczęto łączyć w jeden zbiór nazwany Prorocy. W NT tytuł proroka odnoszony jest do Jana Chrzciciela i do samego Jezusa (np. J 6,14). Dar proroctwa jest również jednym z darów Ducha świętego, wyrażającym się w objawianiu tajemnic, napominaniu, pocieszaniu i budowaniu wspólnoty (1Kor 12,28n).
KANAAN, KANANEJCZYCY - starożytna nazwa kraju położonego na obszarze dzisiejszego Izraela i Libanu. Dotychczas nie ustalono dokładnych granic starożytnego Kanaanu (Rdz 10,19). Zanim Izraelici pojawili się na tych terenach pod koniec XIII w. przed Chr., żyły tam różne plemiona (ok. 30) skupione wokół większych miast (Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj 3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17; Joz 3,10). Każde plemię miało swojego władcę i rywalizowało z sąsiadami. Ludność zamieszkująca Kanaan zajmowała się głównie rolnictwem, a także żeglarstwem i kupiectwem. Religia Kananejczyków była ściśle związana z codziennym rytmem życia. Koncentrowała się wokół kultu płodności. W Biblii mieszkańcy Kanaanu zasadniczo są ukazywani w negatywnym świetle (np. Rdz 9,18-27; Dn 13,56nn). Chociaż Izraelici gardzili nimi jako ludnością podbitą (Sdz 1,28), to jednak pod względem rozwoju cywilizacyjnego wiele zawdzięczają kulturze kananejskiej.
Debora i Barak
Rozdziały 4 i 5 opisują to samo wydarzenie: plemiona z północy, aby skutecznie walczyć z Kananejczykami, zawiązują koalicję skupioną wokół osoby Debory. Dwa rozdziały opisują to samo wydarzenie w zupełnie odmienny sposób, ponieważ opierają się na dwóch różnych dokumentach. Rozdział 4 pisany jest prozą, a rozdział 5 ma formę pieśni. Prorokini Debora, która pełniła funkcję sędziego, powierzyła Barakowi dowództwo nad armią, mającą podjąć walkę ze świetnie uzbrojonym wojskiem królestwa kananejskiego. Izraelici dominowali już na terenach górzystych, ale kontrolę nad nizinami ciągle mieli Kananejczycy. Dlatego właśnie gnębione przez nich plemiona zamieszkujące północ i centrum Palestyny musiały podjąć z nimi walkę. W wojnie tej nie wzięli wprawdzie udziału mieszkający na południu potomkowie Judy i Symeona (nie wzywano ich nawet) oraz plemiona Dana i Asera (nie odpowiedzieli na wezwanie), jednak mimo to koalicja plemion izraelskich miała niespotykanie duży zasięg. Podjęte działania przyniosły Izraelitom wielki sukces. Odniesione zwycięstwo nie było jednak skutkiem ich wysiłków, lecz wynikało z mocy Boga (w. 15). To Jahwe poraził potężne wojsko dowodzone przez Siserę, który został zabity przez kobietę. Udział w walce z Kananejczykami i decydująca o jej przebiegu rola dwóch kobiet, Debory i Jael, pokazuje, że Bóg w realizacji swoich planów nie posługuje się siłą człowieka, ale wybiera to, co z natury słabe, aby tym bardziej ukazać swoją potęgę.
Księga Sędziów
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Działalność sędziów w Izraelu trwała około dwa wieki: od wejścia Izraelitów do Kanaanu (ok. 1230-1200 przed Chr.) do ustanowienia w Izraelu monarchii (ok. 1020-1004 przed Chr.). Sędziowie byli zazwyczaj przywódcami, a często wodzami wojska. Bóg powierzał im ten urząd, aby wyzwalali plemiona izraelskie z opresji i niebezpieczeństw, jakie groziły im ze strony ościennych narodów, które pragnęły przejąć kontrolę nad Kanaanem.
Księga Sędziów przeszła długi i złożony proces formowania, zanim uzyskała ostateczną, znaną dzisiaj wersję. Na początku, w okresie zbliżonym do czasu, w którym dzieją się opisywane w księdze wydarzenia, powstawały przekazywane ustnie w rodzinach izraelskich opowiadania o tzw. sędziach większych: Ehudzie, Deborze, Baraku, Gedeonie, Jeftem i Samsonie. Te pojedyncze historie zostały zebrane i spisane na początku XI w. przed Chr. Później reprezentanci tradycji deuteronomistycznej (zob. Wprowadzenie do Księgi Powtórzonego Prawa) na nowo opracowali ten materiał, dodając do niego wprowadzenie historyczno-teologiczne, poszerzając niektóre opowiadania i dostosowując wszystko do schematu: grzech – kara – pokuta – wyzwolenie. Wszystkie opowiadania zostały ułożone w porządku chronologicznym, co sprawia wrażenie, że każdy z sędziów sprawował władzę nad całym Izraelem. Tymczasem zazwyczaj działali oni na terytorium jednego z plemion wchodzących w skład Izraela. Druga redakcja deuteronomistyczna, dokonana już po zniszczeniu Jerozolimy w 587 r. przed Chr., dodała do księgi rozdziały 1 i 9, a także umieszczone na końcu dodatki oraz informacje dotyczące sędziów mniejszych: Toli, Jaira, Ibsana, Elona i Abdona. Księga Sędziów zarówno przez Żydów, jak i przez chrześcijan zawsze uważana była za natchnioną.
Treść i teologia
Księga Sędziów wyraźnie dzieli się na trzy części. Część pierwsza zawiera dwa wprowadzenia. Pierwsze z nich (Sdz 1,1 – 2,5) ukazuje sytuację plemion izraelskich po śmierci Jozuego, przy czym autor podkreśla dominującą rolę plemienia Judy. Drugie wprowadzenie (Sdz 2,6 – 3,6) posłużyło autorowi do przedstawienia koncepcji historii kierowanej przez Boga, która toczy się według wspomnianego już schematu: grzech – kara – pokuta – wybawienie. Autor podaje tu również trzy powody, dla których Bóg pozwolił, aby w Ziemi Obiecanej, pośród Izraelitów mieszkały grupy rdzennej ludności Kanaanu.
Druga, zasadnicza część księgi, przedstawia historię poszczególnych sędziów: Otniela, który uwolnił naród z niewoli narzuconej przez króla Aramu (Sdz 3,7-11); Ehuda, który wybawił Izraela od Moabitów (Sdz 3,12-30); Szamgara, który pokonał Filistynów (Sdz 3,31); Debory i Baraka, którzy obronili naród przed Kananejczykami (Sdz 4,1 – 5,31); Gedeona, który pokonał Madianitów (Sdz 6,1 – 8,35); Abimeleka (Sdz 9,1-57); Tolę (Sdz 10,1n); Jaira (Sdz 10,3-5); Jeftego (Sdz 10,6 – 12,7); Ibsana (Sdz 12,8-10); Elona (Sdz 12,11n); Abdona (Sdz 12,13-15), a także Samsona i jego walkę z Filistynami (Sdz 13 – 16).
Trzecia i ostatnia część księgi składa się z dwóch dodatków, z których jeden opowiada o przemieszczeniu się plemienia Danitów na północ Palestyny i wzniesieniu tam przez nich własnego sanktuarium (Sdz 17 – 18), drugi zaś przedstawia dramatyczną historię zbrodni, jakiej dopuścili się mieszkańcy Gibea, pochodzący z plemienia Beniamina.
Chociaż autor opisuje wydarzenia w sposób fragmentaryczny, często mocno ubarwiony, przenośny i podporządkowany ustalonemu przez niego schematowi chronologicznemu, to jednak Księga Sędziów dostarcza cennych informacji na temat jednego z najbardziej tajemniczych okresów historii Izraela. Zwyczaje wojenne i relacje społeczne przedstawione w księdze wskazują, że była to epoka barbarzyńska. Z tego powodu pojawiają się spore trudności w interpretacji tego tekstu. Dzieje się tak dlatego, że postępowanie opiewanych w księdze bohaterów izraelskich często pozostaje w sprzeczności z powszechnie dziś przyjmowanymi normami moralnymi: Ehud posługuje się zdradą, aby zabić wroga (Sdz 3,16-23); Debora wychwala podstęp Jael, która zabiła Siserę, łamiąc przy tym święte prawo gościnności (Sdz 4,18-22; 5,24-27); Abimelek, chcąc dojść do władzy, zabija siedemdziesięciu synów Jerubbaala (Sdz 9,5); Jefte doprowadza do śmierci córki, aby wypełnić złożony nierozważnie ślub (Sdz 11,34-40); Samson korzysta z usług prostytutki (Sdz 16,1); lewita ze spokojem zostawia swoją żonę w rękach gwałcicieli i zabójców (Sdz 19,1-30); połączone siły izraelskie mordują niemal całe plemię Beniamina (Sdz 19,22-25); Izraelici uprowadzają młode dziewczęta z Szilo, aby dać je za żony ocalałym Beniaminitom (Sdz 21,19-23).
Księga Sędziów ilustruje sytuację społeczno‑polityczną plemion izraelskich z czasu poprzedzającego ustanowienie monarchii. Poszczególne plemiona tworzą luźną federację i każde z nich działa na własną rękę. Zawiązują między sobą krótkotrwałe sojusze, mające na celu walkę ze wspólnym wrogiem, którym najczęściej były ludy pierwotnie zamieszkujące Kanaan, a także Edomici, Madianici, Moabici i Filistyni. Zagrożenia zewnętrzne, a także ciągła rywalizacja pomiędzy rodami i plemionami powodowały nieustanne napięcia i stan niepewności. Biorąc pod uwagę te okoliczności, łatwiej zrozumieć pojawiające się w Izraelu coraz silniejsze tendencje do ustanowienia jednego, silnego ośrodka władzy, który zagwarantuje porządek wewnętrzny i skutecznie przeciwstawi się zagrożeniom zewnętrznym. Pierwsza próba ustanowienia monarchii zakończyła się jednak klęską (Sdz 8,22-35).
Na podstawie Księgi Sędziów można stwierdzić, że w czasach poprzedzających ustanowienie monarchii Izraelici nie posiadali scentralizowanych form kultu religijnego. Każdy mógł założyć swoje prywatne sanktuarium, ojciec rodziny mógł pełnić funkcje kapłańskie albo ustanowić sobie kapłana. Wielkie sanktuaria służyły przede wszystkim jako miejsca zbiorowej modlitwy, do których w przypadku wydarzeń doniosłych dla całego narodu zwoływano uroczyste zgromadzenie.
Izraelici dochowywali wierności jedynemu Bogu, chociaż nieustannie byli narażeni na pokusę przyjmowania wierzeń kananejskich i praktykowanie bałwochwalczego kultu pogańskich bóstw płodności i urodzaju. Typowym przykładem popadnięcia w religijny synkretyzm jest historia Gedeona. W obliczu różnych zagrożeń Bóg nie pozostawia swojego narodu, ale ustanawia charyzmatycznych przywódców, sędziów, których zadaniem jest wybawienie Izraela od wszystkich zagrożeń, jakie mogłyby przeszkodzić w realizacji Bożej obietnicy dotyczącej przejęcia Ziemi Obiecanej.
Rozdziały 4 i 5 opisują to samo wydarzenie: plemiona z północy, aby skutecznie walczyć z Kananejczykami, zawiązują koalicję skupioną wokół osoby Debory. Dwa rozdziały opisują to samo wydarzenie w zupełnie odmienny sposób, ponieważ opierają się na dwóch różnych dokumentach. Rozdział 4 pisany jest prozą, a rozdział 5 ma formę pieśni. Prorokini Debora, która pełniła funkcję sędziego, powierzyła Barakowi dowództwo nad armią, mającą podjąć walkę ze świetnie uzbrojonym wojskiem królestwa kananejskiego. Izraelici dominowali już na terenach górzystych, ale kontrolę nad nizinami ciągle mieli Kananejczycy. Dlatego właśnie gnębione przez nich plemiona zamieszkujące północ i centrum Palestyny musiały podjąć z nimi walkę. W wojnie tej nie wzięli wprawdzie udziału mieszkający na południu potomkowie Judy i Symeona (nie wzywano ich nawet) oraz plemiona Dana i Asera (nie odpowiedzieli na wezwanie), jednak mimo to koalicja plemion izraelskich miała niespotykanie duży zasięg. Podjęte działania przyniosły Izraelitom wielki sukces. Odniesione zwycięstwo nie było jednak skutkiem ich wysiłków, lecz wynikało z mocy Boga (w. 15). To Jahwe poraził potężne wojsko dowodzone przez Siserę, który został zabity przez kobietę. Udział w walce z Kananejczykami i decydująca o jej przebiegu rola dwóch kobiet, Debory i Jael, pokazuje, że Bóg w realizacji swoich planów nie posługuje się siłą człowieka, ale wybiera to, co z natury słabe, aby tym bardziej ukazać swoją potęgę.