Wyprawa Jonatana

14¹Pewnego dnia Jonatan, syn Saula, powiedział do giermka, który nosił jego zbroję: „Wyprawmy się na posterunek Filistynów, który znajduje się tuż naprzeciwko nas”. Ale ojcu swojemu nic o tym nie powiedział. ²Saul tymczasem przebywał u granic Gibea, siedząc pod granatowcem w Migron. Było przy nim około sześciuset żołnierzy. ³Kapłanem zaś, noszącym efod, był tam Achiasz, syn Achituba, bratanek Ikaboda. Ikabod był synem Pinchasa i wnukiem Helego, który był kapłanem Pana w Szilo. A nikt z żołnierzy nie wiedział o tym, że Jonatan wyprawił się na Filistynów.

⁴Aby się przedrzeć do Filistynów, Jonatan zapuścił się w przesmyk między dwoma szpicami skalnymi, z których jeden nazywał się Boses, a drugi Senne.⁵Jeden szpic wznosił się po stronie północnej, naprzeciw Mikmas, a drugi po stronie południowej, naprzeciw Geba.⁶Jonatan powiedział do giermka, który nosił jego zbroję: „Ruszajmy na posterunek tych oto nieobrzezańców! Może Pan będzie nam sprzyjał. Bo przecież dla Pana nie ma różnicy, czy zwycięstwo przychodzi za sprawą wielu ludzi, czy garstki”.⁷Na co jego giermek odpowiedział: „Rób to, co uważasz za słuszne! Ruszaj dokądkolwiek chcesz! Ja będę z tobą zgodnie z twoją wolą”. ⁸Wtedy Jonatan dorzucił: „Zbliżymy się do tych ludzi, niech nas zobaczą. ⁹Jeśli nam powiedzą: «Zaczekajcie, aż przybliżymy się do was!», to pozostaniemy na swoim miejscu i nie pójdziemy do nich. ¹⁰Ale jeśli powiedzą: «Podejdźcie do nas!» to ruszymy, bo Pan wydał ich w nasze ręce. To będzie dla nas znakiem”.

¹¹Pokazali się więc obaj filistyńskiej straży. Filistyni zaczęli mówić między sobą: „Patrz! Hebrajczycy wyłażą z dziur, w których się pochowali”. ¹²Po czym zawołali w stronę Jonatana i jego giermka: „Podejdźcie do nas, bo chcemy wam coś powiedzieć!”. Wtedy Jonatan rzekł do giermka: „Idź za mną, gdyż Pan wydał ich Izraelowi!”.¹³Jonatan wspinał się, pomagając sobie rękami i nogami, a jego giermek podążał za nim. Filistyni padali od ciosów Jonatana, a posuwający się za nim giermek ich dobijał. ¹⁴Był to pierwszy cios, jaki Jonatan i jego giermek zadali Filistynom. Zginęło ich około dwudziestu na bardzo małej przestrzeni. ¹⁵Zarówno Filistyni, którzy pozostali w obozie, jak i ci, którzy znajdowali się na polu, wpadli w przerażenie. Strach ogarnął nawet sam oddział niszczycielski. Na dodatek ziemia zaczęła się trząść, co spowodowało straszliwą trwogę.

¹⁶Trzymający straże u Saula w Beniaminowym Gibea zobaczyli, że nieprzyjacielski obóz wpadł w popłoch i tłum rozbiegał się na wszystkie strony. ¹⁷Wtedy Saul rozkazał swym żołnierzom: „Dokonajcie przeglądu i sprawdźcie, kto się od nas oddalił”. Zrobili więc przegląd i okazało się, że brakowało Jonatana i jego giermka. ¹⁸Saul polecił kapłanowi Achiaszowi: „Przynieś tu efod!”. Efod był bowiem w tym czasie w obozie izraelskim. ¹⁹Podczas gdy Saul mówił do kapłana, zamieszanie w obozie filistyńskim nieustannie się nasilało. Saul powiedział więc do kapłana: „Zabierz rękę!”.

²⁰Saul zebrał wszystkich swoich żołnierzy i ruszyli na miejsce bitwy. Gdy dopadli wrogów, skrzyżowały się ich miecze i powstało wielkie zamieszanie. ²¹Hebrajczycy, którzy poprzednio przystali do Filistynów i którzy zewsząd podążyli do ich obozu, teraz połączyli się z Izraelitami walczącymi u boku Saula i Jonatana. ²²Również ci Izraelici, którzy ukryli się w górzystych okolicach Efraima, dowiedzieli się, że Filistyni uciekają. Teraz i oni zaczęli ścigać i bić Filistynów.

²³Tak to Pan pozwolił w tym dniu Izraelowi odnieść zwycięstwo.

Nierozważny ślub

Bitwa przeniosła się aż poza Bet-Choron. ²⁴Wojownicy izraelscy byli tego dnia bardzo wyczerpani. Ale Saul zaprzysiągł ich słowami: „Niech będzie przeklęty każdy, kto weźmie coś do ust przed wieczorem, aż dokonam pomsty na moich wrogach!”. Dlatego nikt z żołnierzy nie brał niczego do ust.²⁵Tymczasem wojsko weszło do lasu, gdzie było pełno miodu. ²⁶Wchodząc do tego lasu, żołnierze zobaczyli, jak miód się leje z plastra. Ale nikt go nie skosztował, gdyż ludzie bali się złamać przysięgę.

²⁷Jednak Jonatan nie słyszał o zakazie, jaki jego ojciec wydał żołnierzom pod przysięgą. Wyciągnął więc laskę, którą miał w ręce, umoczył jej koniec w plastrze miodu i zbliżył do swych ust. Jego twarz natychmiast nabrała blasku. ²⁸Jeden z żołnierzy powiedział mu: „Twój ojciec uroczyście zaprzysiągł żołnierzy: «Przeklęty niech będzie każdy, kto weźmie coś do ust tego dnia». Oto dlaczego ludzie są wyczerpani”. ²⁹Jonatan odrzekł: „Mój ojciec wyrządził szkodę krajowi. Spójrzcie, proszę, jak nabrały blasku moje oczy, kiedy spróbowałem troszkę tego miodu. ³⁰O ileż większa byłaby klęska Filistynów, gdyby tak wszyscy żołnierze posilili się dzięki łupom, jakie zebrali u swych nieprzyjaciół”.

Dbałość Saula o rytualną poprawność

³¹Tego dnia Izraelici walczyli z Filistynami od Mikmas aż po Ajjalon. W końcu byli tak wyczerpani, ³²że rzucili się na łupy wrogów, biorąc owce, woły i cielęta. Następnie zabijali je na miejscu i jedli mięso razem z krwią. ³³Doniesiono więc Saulowi, że żołnierze grzeszą przeciw Panu , jedząc mięso zmieszane z krwią. Saul zawołał: „Co za niewierność! Zatoczcie mi tu natychmiast wielki kamień!”.³⁴Potem Saul rozkazał: „Rozejdźcie się między ludźmi i każcie im, aby każdy przyprowadził tu swojego wołu czy owcę. Tutaj będziecie zabijać wasze zwierzęta i następnie możecie je jeść. W ten sposób nie będziecie grzeszyć przeciw Panu, jedząc mięso w miejscu, gdzie odsączono jego krew”. Tego wieczoru każdy Izraelita przyprowadził tam swoje zwierzę i tam je zabił.³⁵W ten oto sposób Saul zbudował ołtarz dla Pana. Był to pierwszy ołtarz, jaki Saul zbudował Panu.

Jonatan ocalony przez lud

³⁶Potem Saul wydał następujący rozkaz: „Ścigajmy Filistynów tej nocy i rabujmy aż do poranka, aby żaden z nich się nie ostał!”. Odpowiedzieli mu żołnierze: „Rób wszystko, co uważasz za słuszne!”. Ale kapłan powiedział: „Poradźmy się najpierw Boga!”. ³⁷Saul więc zapytał Boga: „Czy mam ruszyć za Filistynami? Czy wydasz ich w ręce Izraela?”. Ale tego dnia Bóg nie odpowiedział.

³⁸Wtedy Saul powiedział: „Zbliżcie się do mnie wszyscy przywódcy Izraela i zbadajcie uważnie, jaki to grzech dzisiaj popełniono! ³⁹Bo przysięgam na życie Pana , Wybawiciela Izraela, że winowajca poniesie śmierć, choćby to był mój syn, Jonatan!”.

Ale nikt z żołnierzy nic mu nie odpowiedział.

⁴⁰Wówczas Saul rzekł do Izraelitów: „Wy wszyscy ustawcie się po jednej stronie, a ja i mój syn, Jonatan, staniemy po drugiej stronie”. Żołnierze mu odpowiedzieli: „Zrób, jak uważasz!”. ⁴¹Wtedy Saul modlił się do Pana, Boga Izraela: „Dlaczego nie odpowiedziałeś dzisiaj twojemu słudze? Panie, Boże Izraela, odpowiedz przez święte losy: jeśli winien jestem ja albo mój syn, Jonatan, odpowiedz przez urim; jeśli zaś winne jest całe wojsko Izraela, odpowiedz przez tummim!”. Los wskazał na Jonatana i Saula. Lud natomiast okazał się bez zarzutu.⁴²Saul rozkazał: „Niech rzucą losy między mną i moim synem, Jonatanem!”. I został wskazany Jonatan. ⁴³Wtedy Saul mu rzekł: „Powiedz mi, co zrobiłeś!”. Jonatan więc mu opowiedział: „Końcem laski, którą miałem w ręce, nabrałem troszeczkę miodu i zjadłem go. Oto jestem. Mogę umrzeć”. ⁴⁴Saul zawołał: „Niech mnie Bóg ciężko ukarze, jeśli nie poniesiesz śmierci, Jonatanie!”.⁴⁵Żołnierze jednak powiedzieli do Saula: „Ma umrzeć Jonatan, który przyczynił się do tak niesłychanego zwycięstwa Izraela? Przenigdy! Na życie Pana, nie pozwolimy, aby mu spadł choćby jeden włos z głowy! Bo z pomocą Bożą uczynił on dziś tak wielkie rzeczy!”. W taki sposób wojsko ocaliło Jonatana od kary śmierci.⁴⁶Saul zaś przestał ścigać Filistynów i ci powrócili do swoich miejscowości.

Podsumowanie rządów Saula

⁴⁷Odkąd Saul został królem, walczył ze wszystkimi wrogami Izraela: Moabitami, Ammonitami, Edomitami, królestwem Soby i Filistynami. Odnosił zwycięstwo w każdej wyprawie.⁴⁸Pewnego razu okazał całe swoje męstwo, pokonując Amalekitów i wybawiając Izraela od tych, którzy go łupili.

Rodzina Saula

⁴⁹Saul miał trzech synów: Jonatana, Jeszwiego i Malkiszuę oraz dwie córki: pierworodną Merab i młodszą Mikal. ⁵⁰Żoną Saula była Achinoam, córka Achimaasa. Wodzem jego wojska był Abner, syn Nera, wuja Saula. ⁵¹Kisz, ojciec Saula, i Ner, ojciec Abnera, byli synami Abiela.

⁵²Przez cały czas rządów Saula trwała zacięta wojna z Filistynami. Dlatego też, kiedy Saul zobaczył jakiegoś rosłego i dzielnego mężczyznę, natychmiast wcielał go do swojej armii.

Gibea – zob. 1Sm 10,5+.

Migron – okolica niezidentykowana, leżąca w pobliżu Mikmas (1Sm 13,2).

efod – zob. 1Sm 2,18+.

Szilo – zob. 1Sm 1,3+.

Mikmas – zob. 1Sm 13,2+.

Geba – miasto położone na północno-zachodnim brzegu Morza Martwego. W jego okolicy rozegrało się wiele bitew pomiędzy Izraelem i Filistynami.

nieobrzezańcy – powszechne i bardzo pogardliwe określenie, używane w odniesieniu do Filistynów, którzy wywodzili się z Europy i nie stosowali praktyki obrzezania. Obrzezanie – zob. Słownik.

Zabierz rękę! – wobec ewidentnego popłochu w obozie Filistynów Saul nakazuje kapłanowi wstrzymać ryt rzucania losów, przez który chciał najpierw poradzić się Boga co do kroków, jakie należało podjąć w związku z nieobecnością Jonatana, i postanawia natychmiast przystąpić do walki.

Hebrajczycy… połączyli się z Izraelitami – autor nazywa Hebrajczykami tych spośród Izraelitów, którzy nie uznali panowania Saula i przyłączyli się do Filistynów.

Bet-Choron – zob. 1Sm 13,18+.

Mikmas – zob. 1Sm 13,2+.

Ajjalon – miejscowość położona w noszącej tę samą nazwę dolinie, znajdującej się na pograniczu Filistei, ok. 23 km na północny zachód od Jerozolimy.

mięso razem z krwią – ponieważ krew uznawana była za symbol życia, które należy tylko i wyłącznie do Boga, mięso przeznaczone do zjedzenia musiało być pozbawione krwi (Rdz 9,3-6; Kpł 17,10-14; Pwt 12,23). Przekonanie to było tak mocne, że jeszcze po Zmartwychwstaniu Chrystusa, aby uniknąć zgorszenia wśród chrześcijan żydowskiego pochodzenia, Kościół musiał potwierdzić ten zakaz (Dz 15,20.21; 21,25). Krew – zob. Słownik.

święte losy – losy, którymi posługiwał się kapłan w celu otrzymania od Boga odpowiedzi „tak” lub „nie” na pytanie zadawane przez przywódcę ludu. Nie wiemy, jak wyglądały te losy, ani nie znamy rytuału związanego z ich używaniem. Przechowywano je w pektorale noszonym przez kapłana na sercu, na wierzchu efodu. Praktyka ta zanikła wraz z końcem panowania Dawida.

królestwo Soby – jedno z niezależnych, powstałych na początku I tysiąclecia przed Chr. miast-państw Aramejczyków. Soba położone było w dolinie Libanu. Od północy graniczyło z Chamat, a od południa z Damaszkiem. Państwo to kontrolowało wschodnią Syrię aż do doliny Eufratu. Potęga Soby zagrażała nie tylko Izraelowi, ale także imperium asyryjskiemu.

Cztery królestwa położone na wschód od Jordanu; Filistyni osiedlili się na południowo-zachodnich terenach Palestyny, nad brzegiem Morza Śródziemnego.

FILISTEA, FILISTYNI - terytorium położone nad brzegiem Morza Śródziemnego, rozciągające się od Nilu do gór Karmel, zamieszkałe przez Filistynów należących do tzw. Ludów Morza, którzy w XII w. przed Chr. przybyli do Palestyny z rejonów Morza Egejskiego, prawdopodobnie z Krety. Faraon Ramzes III zdołał odeprzeć ich atak i po zwycięskich bitwach osiedlił ich na południowym wybrzeżu Kanaanu. Największe miasta Filistei, skupione w konfederacji zwanej pentapolem filistyńskim, czyli: Aszdod, Ekron, Aszkelon, Gat, Gaza, były ważnymi ośrodkami międzynarodowego handlu. Wojowniczy charakter Filistynów sprawił, że stali się jednym z głównych wrogów Izraela. Ich ekspansję w głąb Kanaanu powstrzymał w X w. przed Chr. król Dawid, zadając im klęskę, która na zawsze złamała ich potęgę.

PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).

HEBRAJCZYCY, HEBRAJCZYK - określenie narodu izraelskiego. Hebr. iwri jest przymiotnikiem pochodzącym prawdopodobnie od czasownika awar - ‘przechodzić’. Hebrajczycy więc to ci, którzy przeszli z drugiej strony Eufratu (Joz 24,3) albo przez Jordan (Rdz 50,10) lub przez Morze Czerwone (Wj 14 - 15). Niektórzy pochodzenie tej nazwy wywodzą od sumeryjskiego słowa apiru - dosł. ‘wyrzutek’, którym określano odmienne grupy etniczne, żyjące na obrzeżach cywilizacji. Mówi o nich wiele Źródeł egipskich i mezopotamskich z II tysiąclecia przed Chr., określając ich jako wyrzutków i rabusiów. Autorzy ST używają terminu iwri tylko 33 razy, odnosząc go zawsze do etnicznej grupy Izraelitów, dla odróżnienia ich od innych ludów Bliskiego Wschodu. W NT słowo Hebrajczycy określa Żydów palestyńskich, którzy zachowali łączność z językiem ojczystym, religią i kulturą, w odróżnieniu od tzw. hellenistów, czyli Żydów z diaspory, mówiących po grecku i przyjmujących hellenistyczne obyczaje. Paweł, pochodzący z diaspory żydowskiej - z Tarsu w Cylicji - chlubił się tym, że jest Hebrajczykiem (np. Dz 22,2n; 2Kor 11,22). NT zawiera pismo zatytułowane List do Hebrajczyków, którego adresatami było drugie pokolenie chrześcijan.

IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

PRZEKLEŃTWO - przeciwieństwo błogosławieństwa. Polegało ono na przepowiadaniu lub życzeniu złego losu komuś albo czemuś. Biblijny jęz. hebr. na określenie rzeczywistości przekleństwa posługuje się wieloma słowami (błogosławieństwo określane jest przy pomocy jednego tylko rdzenia hebr. - barach). Hebr. rdzeń kalal oznacza znieważanie kogoś i dotyczy nie tylko obrazy słownej, wyrażającej się brakiem szacunku lub poniżaniem kogoś, lecz także wszelkiego rodzaju szkód materialnych. Adresatem takiego przekleństwa może być również Bóg (np. Kpł 24,15; 1Sm 3,13), którego na swój sposób przeklina się, nie respektując ustanowionych przez Niego zasad etycznych. Kolejny hebr. rdzeń - arar najczęściej występuje w formułach przekleństw wypowiadanych przez osobę stojącą wyżej w hierarchii religijnej i społecznej niż osoba przeklinana. Formuły takie zaczynają się najczęściej od słów: Przeklęty kto... (np. Pwt 27,15-25; 28,16-19). Tego rodzaju przekleństwo było środkiem pedagogicznym służącym utrzymaniu określonych przez władzę norm życia społecznego. Wypowiedzenie nad kimś takiego przekleństwa było reakcją na jawne pogwałcenie przez niego obowiązujących norm i wiązało się z wykluczeniem go ze społeczności przez nałożenie na niego oficjalnej klątwy. Kolejny rdzeń hebr. ala stosowano w przekleństwach i złorzeczeniach zapowiadających nieszczęście dla tego, kto pogwałci słuszne prawo innych do posiadania jakichś rzeczy. Przekle ństwo można było wypowiedzieć nad potencjalnym złodziejem (np. Sdz 17,2; Prz 29,24), którego ma spotkać nieszczęście, jeśli dopuści się kradzieży przedmiotu obłożonego klątwą. Wypełnienie się przekleństwa wypowiadanego nad osobą już wcześniej o coś oskarżoną było potwierdzeniem jej winy (np. Lb 5,21-28; 1Krl 8,31). Przekleństwami obwarow ane były umowy zawierane przez ludzi, w których przewidywano warunkowe sankcje za niedochowanie złożonych obietnic. Również w ramach przymierza między Bogiem a Izraelem przewidziana była cała lista nieszczęść i gróźb, które miały spotkać Izraelitów w przypadku sprzeniewierzenia się przez nich zobowiązaniom wynikającym z przymierza (Kpł 26,14nn; Pwt 28,15nn). Zob.

BŁOGOSŁAWIEŃSTWO.

KREW - substancja uważana za siedlisko życia (Kpł 17,11), a nawet utożsamiana z życiem (Rdz 9,5). W myśl prawa starotestamentowego każdy, kto z premedytacją przelewa ludzką krew, musi ponieść karę śmierci (np. Lb 35,16-21; Pwt 19,11-13.21). Zabójstwo człowieka uważane było za sprzeciw wobec Boga, dawcy życia. Prawo zakazywało również spożywania krwi zwierząt (np. Kpł 17,12-14; Pwt 12,15n). Krew miała swoje zastosowanie w żydowskich obrzędach liturgicznych. Używano jej do skrapiania ołtarzy i przy obrzędzie ustanawiania kapłanów (Wj 29,15n.19-21). Jako symbol życia była darem ofiarnym składanym Bogu jako zadośćuczynienie za popełnione grzechy (Kpł 17,11). W pełni skuteczną ofiarą niweczącą ludzki grzech była krew Jezusa przelana na krzyżu. Jest to krew Nowego Przymierza, dzięki której dokonuje się ostateczne pojednanie człowieka z Bogiem (np. Mk 14,24). Od Ostatniej Wieczerzy, podczas której Jezus ustanowił sakrament Eucharystii, wierzący w Niego gromadzą się na ucztach eucharystycznych, na których spożywają chleb i wino, które po konsekracji stają się Ciałem i Krwią Chrystusa (np. 1Kor 10,16; 11,23-26). Zob.

DUSZA.

OŁTARZ - miejsce składania ofiary. Pierwotnie w tradycji biblijnej ołtarze usypywano z nieociosanych kamieni lub ziemi. Nie składano na nich ofiar, lecz były one pamiątką objawienia się Boga i świętym miejscem modlitwy (np. Rdz 12,8; Ps 43,3n). Z czasem stały się wyłącznie miejscami składania ofiar Bogu (lub bóstwom pogańskim) i znajdowały się w świątyniach. Praktyka budowania ołtarzy ofiarnych dla bóstw jest typowa dla kultur i religii Bliskiego Wschodu i nie jest oryginalnym pomysłem Izraelitów. Uważano, że ołtarze i otaczające je świątynie są ziemskimi mieszkaniami bóstw, którym należy ofiarować pokarm i miłą woń. Idea karmienia Boga była obca Izraelitom. Dla nich ołtarze były miejscami świętymi, pomagającymi w komunikacji z Bogiem. Składając na nich ofiary, wyrażali uwielbienie, dziękczynienie, przebłaganie za grzechy itp. Po centralizacji kultu w Jerozolimie (reforma Jozjasza w drugiej połowie VII w. przed Chr.) i zlikwidowaniu lokalnych sanktuariów, pozostały tylko trzy ołtarze w świątyni jerozolimskiej: ołtarz do ofiar całopalnych (wykonany z brązu), ołtarz kadzielny (wykonany ze złota) i ołtarz chlebów poświęconych (Wj 37,25 - 38,7). Zob.

OFIARA,

RÓG.

JUDA.

GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.

ADAM.

KARA BOŻA - w Piśmie Świętym obecny jest obraz Boga rozgniewanego, który karze człowieka za jego złe czyny (np. Ps 94,2). Aby właściwie zrozumieć sens kary Bożej, należy odczytać ją w perspektywie teologicznej. Wskazywanie na karę Bożą uzmysławia człowiekowi trzy ważne rzeczywistości: człowiek jest istotą grzeszną, w życiu ludzkim konieczne jest nawracanie się, Bóg jest sędzią i zbawcą stworzenia. Chociaż Bóg jest najwyższym sędzią ludzkiego postępowania i gwarantem sprawiedliwości, to jednak rozumienie Jego działania nie może być sprowadzone do prostego nagradzania lub karania człowieka przez zapewnienie mu ziemskiego powodzenia za dobre postępowanie albo sprowadzenie na niego nieszczęścia w życiu osobistym, rodzinnym czy społecznym, gdy popełnił on zło. Boże działanie zawsze pozostaje tajemn icą (np. Prz 30,2-5; Iz 29,13n; 1Kor 1,19-21). Istotą kary Bożej jest pozwolenie na to, aby człowiek poniósł konsekwencje swoich złych wyborów. Kara Boża nie może być więc rozumiana jako odwet Boga na człowieku. Jej cel jest przede wszystkim wychowawczy, aby człowiek uświadomił sobie swoje oddalenie od Boga i na przyszłość zaniechał czynienia zła. Bóg w swojej mądrości przede wszystkim prowadzi człowieka do pełnego rozwoju i na różne sposoby uczy go, jak poznawać prawdę, dobro i piękno oraz jak żyć według zasad miłości i sprawiedliwości (np. Łk 13,1-9; 19,2-10; J 8,3-11). Bóg objawia się człowiekowi przede wszystkim jako miłosierny Stwórca. W zależności od nastawienia człowieka doświadczającego kary, może mieć ona dwojaki skutek: albo człowiek biernie przyjmie potępiający wyrok i nie wyciągnie żadnych wniosków z doświadczenia, które go spotkało, albo zobaczy w karze wezwanie do przemiany i powróci do Boga (np. Łk 15,14-20). Kara Boża, wpisana w zbawczy plan Boga, jest więc skutecznym środkiem pomagającym człowiekowi trwać przy Nim i mimo grzechu nieustannie do Niego wracać. W oparciu o Pismo σwięte wykształciła się idea kary, która trwa nawet po śmierci człowieka (np. Mt 10,28; 18,9; 25,41; J 5,29; Jud 4). Może być ona czasowa, aby człowiek dopełnił swojego oczyszczenia ze zła popełnionego za życia ziemskiego (np. 1Kor 3,12-15), ale też może trwać wiecznie, jeśli człowiek w sposób świadomy i bezwzględny odrzuca Boga i Jego miłosierdzie (np. Mk 9,47n). Zob.

GNIEW BOŻY.

JUDA.

MOAB, MOABICI - lud wywodzący się od Moaba, syna Lota (Rdz 19,30-33.37), zamieszkujący królestwo Moabu, którego terytorium obejmowało równinę położoną na południowy wschód od Morza Martwego. Granice Moabu wyznaczają rzeki: Arnon od północy i Zared od południa. Kraina ta ma charakter rozległego, dobrze nawodnionego płaskowyżu. Moabici byli ludem rolniczym. Zajmowali się uprawą zbóż i pasterstwem. Izraelici na jakiś czas podporządkowali sobie królestwo Moabu. Następnie stało się ono wasalem Asyrii. Kres politycznej historii Moabu położył prawdopodobnie w VI w. przed Chr. babiloński władca Nabuchodonozor.

AMMONICI (od hebr. ammon - ‘ludowy’, ‘mój lud’) - aramejski lud wywodzący się od Lota, bratanka Abrahama (Rdz 19,30-38). Zamieszkiwali tereny nad wschodnim dopływem Jordanu Jabbokiem, na wschód i na północ od Morza Martwego. Ich terytorium znajdowało się na terenie dzisiejszej Jordanii. Państwo Ammonitów powstało na przełomie epok brązu i żelaza (1500-1000 przed Chr.). Stolicą była Rabba położona w miejscu, gdzie znajduje się obecna stolica Jordanii - Amman. W Piśmie Świętym zostały opisane liczne wojny Izraelitów z Ammonitami, które rozpoczęły się niedługo po przybyciu Izraelitów do Kanaanu (np. Sdz 10,7-9). Zwycięską walkę z Ammonitami stoczył sędzia Jefte (Sdz 11). Pokonał ich również Saul pod Jabesz w Gileadzie (1Sm 11) oraz Dawid w bitwie pod Rabba (2Sm 11,14-21). Pomimo tych klęsk państwo Ammonitów przetrwało, a w okresie asyryjskim (VIII-VII w. przed Chr.) znacznie wzrosło jego znaczenie na Bliskim Wschodzie. Świadczą o tym liczne znaleziska archeologiczne z tego okresu, teksty asyryjskie oraz pisma proroków ST (np. Jr 49,1-6; Ez 25,1-7; Am 1,13-15; So 2,8). Państwo Ammonitów prawdopodobnie zostało wcielone do nowobabilońskiego imperium Nabuchodonozora i już nigdy się nie odrodziło. Niewiele można powiedzieć na temat religii Ammonitów. Wiadomo tylko, że ich najważniejszym bóstwem był, czczony także przez Fenicjan, Milkom. Zob.

KANAAN.

EDOM, EDOMICI - górzysta kraina rozciągająca się od Morza Martwego po zatokę Akaba, zamieszkana przez Edomitów, potomków Edoma-Ezawa, syna patriarchy Jakuba. Edomici przybyli z Pustyni Syro-arabskiej na przełomie XIV i XIII w. przed Chr. i zamieszkali po obu stronach doliny Araba na południe od potoku Zared (Lb 21,12) aż do zatoki Akaba. Skupili się w kilku niezależnych grupach, z których każda miała swojego władcę. W tekstach biblijnych Edom jest utożsamiany z ziemią Seir (Rdz 32,4; Sdz 5,4). Edomickie porty nad Morzem Czerwonym w Elat i Esjon-Geber oraz bogate złoża rudy przyczyniły się do dużego znaczenia Edomitów w ówczesnym handlu. Dawid podporządkował sobie Edomitów (2Sm 8,13-15), ale w połowie IX w. przed Chr. odzyskali oni niezależność. Mimo krótkich okresów ponownego podp orządkowania Edomu Izraelowi, zachował on suwerenność. W 552 r. przed Chr. ostatni król babiloński Nabonid najechał i zdobył Edom, który już nigdy się nie odrodził.

AMALEKICI - lud koczowniczy, wywodzący się od Amaleka, wnuka Ezawa, potomka Abrahama (Rdz 36,12-16). Według Rdz 14,7, Amalekici byli już obecni w historii wtedy, gdy żył Abraham. Balaam, wypowiadający wyrocznię, zapisaną w Lb 24,20, widzi w nich pradawny lud, który będzie skazany na zagładę. W czasie wędrówki z Egiptu do Ziemi Obiecanej Izraelici zostali zaatakowani na Półwyspie Synajskim przez przeb ywających tam Amalekitów (Wj 17,8-16). Po zamieszkaniu Izraelitów w Kanaanie amalekiccy koczownicy często napadali na izraelskie wioski (1Sm 30,1-20). Ostatnie wzmianki biblijne o Amalekitach odnoszą się do czasów króla Dawida. Do ich ostatecznej zagłady doprowadziły prawdopodobnie liczne wojny, zwłaszcza z Izraelitami (Pwt 25,17-19).

PIERWORODNY, PIERWORÓDZTWO- Izraelici, podobnie jak inne ludy Bliskiego Wschodu, wierzyli, że to, co pierwsze, a więc najważniejsze, należy się Bogu. Dotyczyło to zwierząt, plonów ziemi (pierwocin), a także wszelkiego rodzaju wytworów ludzkiej pracy. W sposób szczególny prawo pierworództwa odnosiło się do ludzi. Najstarszy, pierworodny syn w rodzinie należał do Boga. Przynależność ta ma swoje uzasadnienie teologiczne w tym, że Bóg, zanim wyprowadził Izraelitów z Egiptu, wyniszczył tam wszystko, co pierworodne, nie oszczędzając nawet ludzi (Wj 12,29). Ocalił jednak pierworodnych z Izraela, którzy stali się odtąd Jego własnością (np. Wj 13,2; Lb 3,13). To tłumaczy genezę stosowanej przez Żydów praktyki wykupywania każdego pierworodnego syna za pieniądze lub stosowne ofiary składane Bogu ( Wj 13,13). W rodzinach żydowskich pierworodni mieli uprzywilejowaną pozycję. Uważano ich za dziedziców i spadkobierców siły i mocy ojca (Rdz 49,3). Naród izraelski uważał siebie za pierworodnego syna Boga (Wj 4,22). Również Jezus podlegał prawu pierworództwa (Łk 2,22-24). W NT mówi się o Nim jako o Pierworodnym Boga (Hbr 1,6), pierworodnym spośród umarłych (Kol 1,18), pierworodnym wobec całego stworzenia (Kol 1,15), pierworodnym pośród wielu braci (Rz 8,29). Stosując te wyrażenia autorzy NT podkreślają wyjątkową więź Jezusa z Bogiem Ojcem, Jego synowską godność oraz Jego pierwszeństwo jako pośrednika w dziele zbawienia świata i człowieka.

Wyprawa Jonatana
Nieskazitelna postać Jonatana jest przeciwieństwem jego ojca, Saula. Wyrazem głębokiej wiary syna królewskiego jest zupełne zdanie się na wolę Bożą (w. 6). Brawurowa akcja w obozie ﬁlistyńskim przyniosła podwójnie dobry efekt: niepokonani dotąd Filistyni wpadli w panikę i rzucili się do ucieczki, a żołnierze Saula nabrali odwagi i przekonania, że z pomocą Pana można pokonać silniejszego wroga.

Nierozważny ślub
Po wielkim zwycięstwie Saul, który ślepo wierzył w magiczną niemal moc gestów religijnych, składa ślub zobowiązujący wojsko do zachowania postu. Przysięga złożona przez dowódcę miała moc wiążącą dla wszystkich jego poddanych, również tych, którzy o przysiędze czy złożonym ślubie nie wiedzieli. Post nałożony nierozważnie na wojsko jako wyraz prośby o ostateczne zwycięstwo, w rzeczywistości poważnie ograniczył rozmiary zwycięstwa.

Dbałość Saula o rytualną poprawność
Po bitwie wygłodzeni żołnierze rzucili się łapczywie na mięso zwierząt zdobytych na wrogach i zupełnie zapomnieli o zachowaniu przepisów Prawa, dotyczących uboju i spożywania mięsa (Kpł 17,10nn). Każdy ubój zwierząt miał charakter sakralny i powinien mieć miejsce na ołtarzu (Kpł 17,1nn). Za ołtarz mógł posłużyć naturalny, nieociosany kamień. Saul stawia taki właśnie ołtarz i dopiero wtedy pozwala zabijać i spożywać zwierzęta. Gorliwość Saula o zachowanie przepisów rytualnych zupełnie nie koresponduje z jego brakiem posłuszeństwa wobec nakazów Pana dotyczących innych spraw.

Jonatan ocalony przez lud. Zanim Saul zada decydujący cios Filistynom, za radą kapłana szuka u Boga potwierdzenia słuszności tej decyzji. Milczenie Pana interpretuje jako wynik Bożego gniewu za grzech któregoś z żołnierzy. Tak naprawdę jest ono jednak przypomnieniem bolesnej prawdy o tym, że Pan odrzucił Saula, lecz on nie chce niejako tego dostrzec, z pokorą przyjąć i podjąć działania, które w rzeczywisty sposób przywróciłoby jego więź z Bogiem. Saul więc oszukuje przede wszystkim siebie, gdy za wszelką cenę chce ukarać winowajcę, aby w ten sposób uzdrowić naruszoną relację z Bogiem. W celu wskazania winnego posługuje się świętymi losami: urim i tummim. Za ich pomocą ustala, że winnym jest jego syn Jonatan. Bezwzględny Saul nie zważa nawet na własnego syna, ale wydaje na niego wyrok śmierci, ponieważ złamał jego ślub. Wojsko jednak staje w obronie Jonatana i nie pozwala królowi go zabić. Sprzeciw wojska wobec wodza był czymś niespotykanym i bardzo osłabił jego autorytet.

Podsumowanie rządów Saula
Na tle poprzednich opowiadań, gdzie narrator jest wyraźnie krytyczny wobec Saula, obecna ocena rządów króla jest bardzo pozytywna. Saul zasłużył się dla Izraela przede wszystkim tym, że zniweczył zaborcze plany sąsiadów i zapewnił Izraelowi niezależność.

Rodzina Saula
Przedstawienie rodowodu bohatera na początku poświęconego mu opowiadania jest typowym zabiegiem autorów biblijnych (np. Rt 4,18-22; Jdt 8,1, Mt 1,1-17). Rodowód ma bowiem wielkie znacznie społeczne i religijne. Człowiek pozbawiony rodziny nie jest godny szacunku, nie należą mu się żadne prawa, jest wykluczany ze społeczności (Sdz 11,1-3; Ezd 2,59-63) i nie może pełnić określonych zadań (Ne 7,64).

Pierwsza i Druga Księga Samuela

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

W Biblii hebrajskiej Pierwsza i Druga Księga Samuela stanowiły jedno dzieło. Ich podział wywodzi się od Septuaginty (LXX). Tłumacze greccy połączyli te księgi z Pierwszą i Drugą Księgą Królewską, nadając czteroczęściowemu dziełu wspólny tytuł Księgi Królestw, za czym poszła też Wulgata. Hebrajski tytuł Księgi Samuela ma uzasadnienie w starożytnym przekonaniu, że autorem dzieła był Samuel, ostatni sędzia w Izraelu. Jednakże Samuel, który jest bohaterem zaledwie pierwszej części dzieła, nie może być jego autorem i dlatego autorstwo przypisuje się anonimowemu historykowi i teologowi, którego umownie nazwano Deuteronomistą. Wiele wskazuje na to, że ów anonimowy autor pod koniec VII w. lub na początku VI w. przed Chr. skomponował tzw. historię deuteronomistyczną obejmującą: Księgę Jozuego, Księgę Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela i Pierwszą i Drugą Księgę Królewską.

Autor Ksiąg Samuela w swojej kompozycji połączył różne źródła. Do historii rodziny Helego (1Sm 1 – 3) posłużyły mu kapłańskie tradycje sanktuarium w Szilo. Dzieje Arki Przymierza (1Sm 4 – 7) pochodzą z odrębnego źródła związanego z tradycją kultyczną. Wspomnienia o Samuelu mogły zostać stworzone i być przekazywane w ustnej tradycji w kręgach prorockich. Nie ma wątpliwości, że dzieje Saula i Dawida opierają się na licznych źródłach pisanych. Autor miał do dyspozycji przynajmniej dwa cykle opowiadań o Saulu i historię dotyczącą rodziny Dawida. Nie wiemy, kiedy poszczególne wątki historii zostały ze sobą powiązane i kiedy utrwalono je na piśmie. W różnych źródłach i tradycjach autor znajdował nie tylko pierwotne informacje o faktach, ale także zapis wielowiekowej refleksji nad nimi.

Tekst hebrajski Ksiąg Samuela jest bardzo źle zachowany, a wersja Septuaginty (LXX) przekazuje tekst znacznie różniący się od hebrajskiego. Wersja ta znajduje potwierdzenie we fragmentach hebrajskich odkrytych w XX w. w Qumran, co dowodzi, że w III-II w. przed Chr. istniały różne wersje tekstu hebrajskiego tych ksiąg. Proces redakcji dzieła był więc długi i trwał niemal do końca epoki Starego Testamentu.

Treść i teologia

Księgi Samuela opowiadają dzieje Izraela od momentu ustanowienia monarchii aż do końca panowania króla Dawida. Opis wydarzeń nie ma charakteru systematycznego wykładu, lecz stanowi raczej serię połączonych ze sobą historii i epizodów, odnoszących się do postaci Samuela, Saula i Dawida. Autor stworzył zwartą kompozycję literacką, której bieg wyznaczają trzej następujący po sobie przywódcy oraz nieustanne działanie Boga, który troszczy się o swój lud i kieruje nim poprzez specjalnie wybranych ludzi. Namaszczenie Saula na króla (1Sm 9) dało początek instytucji monarchii w Izraelu. Panowanie Saula, z powodu jego niewierności Bogu, było krótkie. Na nowego władcę namaszczony został Dawid (1Sm 16). Tak rozwijającą się historię możemy zatem podzielić na siedem części: 1) powołanie Samuela (1Sm 1 – 3); 2) dzieje Arki Przymierza (1Sm 4 – 7); 3) Saul, pierwszy król Izraela (1Sm 8 – 15); 4) Saul i Dawid (1Sm16 – 31); 5) walka o królestwo (2Sm 1 – 8); 6) Dawid królem Izraela (2Sm 9 – 20); 7) dodatki (2Sm 21 – 24).

Pierwszą i Drugą Księgę Samuela można nazwać historią o ustanowieniu monarchii w Izraelu. Jej początkiem było namaszczenie Saula, natomiast swój definitywny kształt otrzymała za panowania Dawida. Izrael, w porównaniu z narodami ościennymi, dość późno przyjął strukturę państwa monarchicznego. Po zdobyciu Kanaanu na równinie nadmorskiej osiedlili się Filistyni, którzy stali się dla Izraela wielkim zagrożeniem. W tej sytuacji zaistniała potrzeba silnej, centralnej władzy. Przeciwko Filistynom wystąpił najpierw Saul, a jego dzieło poprowadził dalej Dawid, który ostatecznie złamał ich potęgę i objął władzę nad plemionami południa i północy Izraela. Ustanowienie jednej dla całego Izraela stolicy politycznej i religijnej w Jerozolimie oraz rozciągnięcie kontroli nad narodami zajordańskimi czy aramejskimi południowej Syrii, przyniosło królestwu bezpieczeństwo, pokój i dobrobyt. Jednakże wybuchające już za życia Dawida bunty wewnętrzne ujawniały dawne antagonizmy między północą a południem i zapowiadały schizmę, która nastąpiła po śmierci Salomona.

Hebrajczycy, zaliczając Księgi Samuela do części kanonu zwanej „prorocy wcześniejsi”, wskazywali na religijny charakter przedstawionej tu historii. Przy wyborze Saula z całą ostrością postawiono problem, czy królem Izraela ma być Bóg, czy człowiek. Ustanowiony przez namaszczenie król miał panować nad Izraelem jako pełnomocnik Jahwe. Saul nie sprostał temu ideałowi i został odrzucony. Ucieleśnieniem tej idei stał się natomiast Dawid (1Sm 13,13n).

W centrum historii Dawida stoi Boża obietnica zawarta w proroctwie Natana (2Sm 7,10-16). Kierując się szczególną miłością do narodu, Bóg oznajmia łaskawe i bezwarunkowe związanie się z rodem Dawida. Ustanawia między sobą a potomkami Dawida więź na wzór tej, jaka łączy ojca i syna: „Ja będę mu Ojcem, a on będzie Mi synem”. Obietnicy Bożej nie zniweczy nawet ewentualna niewierność potomków Dawida. W taki sposób Dawid interpretuje obietnicę w swojej modlitwie dziękczynnej (2Sm 7,18-29), a zwłaszcza w tzw. „ostatnich słowach”, gdzie Boże obietnice wyraźnie nazywa się wiecznym przymierzem (2Sm 23,5). Dlatego proroctwo Natana stanowi teologiczny punkt kulminacyjny Ksiąg Samuela i najważniejszy tekst dla całego mesjanizmu królewskiego. Dzięki otrzymanej obietnicy Dawid stał się postacią kluczową w rozwoju myśli mesjańskiej ST. Późniejsi prorocy, szczególnie w najtrudniejszych momentach historii Izraela, często odwoływali się do obrazu „gałązki Jessego” (Iz 11,1), która była zapowiedzią nowego króla, mesjasza. Temat potomka Dawida, którym jest oczekiwany mesjasz, powraca także w NT. Potomkiem, do którego została skierowana obietnica dana Dawidowi, jest Jezus z Nazaretu, Syn Dawida (np. Mt 9,27), Syn Abrahama (Mt 1,1), oczekiwany Chrystus (np. Mt 16,16; Mk 8,29; J 20,31), który jest zarazem Synem Bożym (np. Mt 3,17; 17,5; Mk 3,11; Łk 3,22; J 1,34).

Ta ciągle aktualna historia uczy, że nie ma ani „świeckiej” historii, ani społeczeństwa laickiego, gdyż wszystko, co się rozgrywa na ziemi i między ludźmi, dzieje się przed Obliczem Pańskim (1Sm 10,25), tzn. w obecności Boga. Bóg pozwala ludziom działać jako istotom rozumnym i wolnym. Nie żyją oni w izolacji, lecz w określonej strukturze społecznej: są tu mężczyźni i kobiety, panujący i poddani, politycy i żołnierze, bogaci i biedni, obywatele i niewolnicy. W każdej z tych grup są ludzie prawi i chciwi, wielkoduszni i aroganccy, otwarci i podstępni. I choć wyraźny osąd moralny poszczególnych czynów czy osób pojawia się w Księgach Samuela rzadko, to domyślnie jest on zawsze obecny. Bóg wkracza w losy każdego człowieka i pomimo ludzkich grzechów oraz słabości ustanawia swoje królestwo, czyli panowanie.