221Po tym zajściu Dawid opuścił Gat i schronił się w pieczarze Adullam. Gdy dowiedzieli się o tym jego bracia i bliscy, dołączyli tam do niego. 2Co więcej, różni ludzie pokrzywdzeni, zadłużeni oraz inni niezadowoleni, w liczbie około czterystu, zgromadzili się przy nim, a on stał się ich przywódcą.
3Stamtąd Dawid wyruszył do Mispy w Moabie i powiedział do króla Moabu: „Pozwól, aby mój ojciec i matka pozostali tutaj do czasu, gdy poznam, jaka jest wola Boża względem mnie”. 4Dawid więc przyprowadził ich na dwór króla Moabu i mieszkali tam przez cały czas, kiedy Dawid przebywał w miejscu niedostępnym.
5Pewnego dnia prorok Gad powiedział do Dawida: „Nie siedź w tym niedostępnym miejscu, ale niezwłocznie wróć do ziemi judzkiej!”. Dawid więc wyruszył i zaszył się w lesie Cheret.
Edomita Doeg zdradza Achimeleka
6Saul dowiedział się, że wytropiono Dawida i jego ludzi. Król był wtedy w Gibea, na wzgórzu, siedział w cieniu tamaryszka i w ręku trzymał włócznię. Wszyscy jego słudzy stali wokół niego. 7Wtedy Saul tak do nich przemówił: „Posłuchajcie uważnie, wy, Beniaminici! Czy sądzicie, że syn Jessego da wam wszystkim pola i winnice, że was wszystkich ustanowi tysiącznikami i setnikami? 8Czy to dlatego sprzysięgliście się wszyscy przeciwko mnie? Czy dlatego nikt mnie nie powiadomił, że mój syn sprzymierzył się z synem Jessego? Nikt z was nie martwi się o mnie! Nikt mnie nie przestrzegł, że mój syn zbuntował przeciwko mnie mojego sługę, aby czyhał na mnie, jak to dzisiaj ma miejsce!”. 9Na to odezwał się Edomita Doeg, zwierzchnik sług Saula: „Widziałem syna Jessego, jak przybył do Nob, do Achimeleka, syna Achituba.10Achimelek radził się Pana w jego sprawie, zaopatrzył go w jedzenie, a nadto oddał mu miecz Goliata Filistyna”.
Zamordowanie kapłanów z Nob
11Wtedy Saul kazał wezwać kapłana Achimeleka, syna Achituba, jak i wszystkich członków jego rodu, którzy byli kapłanami w Nob. I wszyscy stawili się u króla. 12Saul powiedział do Achimeleka: „Posłuchaj, synu Achituba!”. Ten odrzekł: „Oto jestem, mój panie!”. 13Saul rzekł: „Dlaczego sprzysięgliście się przeciw mnie, ty i syn Jessego? Dałeś mu jedzenie i miecz i jeszcze radziłeś się Boga w jego sprawie, aby powstał przeciwko mnie i czyhał na mnie, jak to dzisiaj ma miejsce!”. 14Achimelek odpowiedział: „Czy jest wśród wszystkich twoich sług ktoś tak wierny jak Dawid? On jest zięciem królewskim, dowódcą straży przybocznej, on jest bardzo szanowany w twoim pałacu. 15Czy to dziś po raz pierwszy radziłem się Boga w jego sprawie? Przecież nie! Niech król nie przypisuje swojemu słudze i całemu rodowi mego ojca takiej rzeczy, gdyż twój sługa nic nie wiedział o tym wszystkim, nie miał o tym najmniejszego pojęcia!”. 16Król odrzekł: „Achimeleku, musisz umrzeć, ty i cała twoja rodzina!”.
17Następnie król zwrócił się do straży przybocznej: „Idźcie i zabijcie kapłanów Pana, gdyż oni udzielili wsparcia Dawidowi. Wiedzieli, że Dawid jest zbiegiem, ale nie donieśli mi o tym”. Żaden ze sług królewskich nie odważył się jednak podnieść ręki na kapłanów Pana .18Wtedy król rzekł do Doega: „Idź ty i zabij tych kapłanów!”. Edomita Doeg wystąpił i własną ręką zabił kapłanów. W owym dniu zostało zabitych osiemdziesięciu pięciu mężczyzn uprawnionych do noszenia szat kapłańskich.
19Saul skazał na zagładę również miasto kapłańskie Nob: pozabijał mieczem mężczyzn i kobiety, dzieci i niemowlęta, nawet woły, osły i owce. 20Jeden tylko syn Achimeleka Abiatar, wnuk Achituba, zdołał się uratować i schronił się u Dawida. 21Powiedział on Dawidowi, że Saul wymordował kapłanów Pana.22Dawid rzekł do niego: „Tamtego dnia zauważyłem, że Edomita Doeg był w Nob. Pomyślałem więc, że z pewnością doniesie o wszystkim Saulowi. Tak więc to ja jestem odpowiedzialny za śmierć wszystkich twoich bliskich. 23Ale teraz pozostań przy mnie i nie bój się niczego! Jeden wróg czyha tak na moje, jak i twoje życie. Przy mnie będziesz bezpieczny”.
Gat – zob. 1Sm 5,8+.
Adullam – miejsce położone ok. 25 km na południowy zachód od Jerozolimy.
Mispa – zob. 1Sm 7,5+.
Cheret – okolica położona na południe od Adullam.
Gibea – zob. 1Sm 10,5+.
tamaryszek – odporne na suszę drzewko lub krzew, którego liście przez cały rok pozostają zielone. Występuje zarówno na pustyni, jak i na terenie wilgotnym. Symbolizuje wytrwałość, stałość, nieśmiertelność i pamięć.
Saul wywodził się z plemienia Beniamina, a Dawid z plemienia Judy. Dla pozyskania sprzymierzeńców w swojej walce z Dawidem, Saul posługuje się sprytnym argumentem psychologicznym, podsycając istniejący już antagonizm pomiędzy zwaśnionymi plemionami (Sdz 19 – 21).
Saul cierpi na manię prześladowczą, która powoduje, że sam staje się gwałtownym i ślepo działającym prześladowcą (1Sm 16,16-20).
Nob – zob. 1Sm 21,2+.
Wcześniej widoczna religijność Saula teraz zupełnie zanika. Dopuszcza się czynu podwójnie haniebnego. Zabija niewinnych ludzi, którzy byli kapłanami Boga.
pozabijał mieczem – zbrodnia ta przypomina klątwę (np. Pwt 13,16; 1Sm 15,3+). Takie postępowanie często miało miejsce na Bliskim Wschodzie, szczególnie wtedy, gdy chodziło o sukcesję tronu (Sdz 9,1-6; 2Krl 10,6-27; 11,1n).
MOAB, MOABICI - lud wywodzący się od Moaba, syna Lota (Rdz 19,30-33.37), zamieszkujący królestwo Moabu, którego terytorium obejmowało równinę położoną na południowy wschód od Morza Martwego. Granice Moabu wyznaczają rzeki: Arnon od północy i Zared od południa. Kraina ta ma charakter rozległego, dobrze nawodnionego płaskowyżu. Moabici byli ludem rolniczym. Zajmowali się uprawą zbóż i pasterstwem. Izraelici na jakiś czas podporządkowali sobie królestwo Moabu. Następnie stało się ono wasalem Asyrii. Kres politycznej historii Moabu położył prawdopodobnie w VI w. przed Chr. babiloński władca Nabuchodonozor.
PROROK (hebr. nawi - ‘nawoływać’, ‘zwiastować’) - człowiek przemawiający w imieniu Boga i z Jego polecenia. Profetyzm był praktyką znaną także w innych religiach starożytnego Wschodu. Proroków izraelskich wyróżnia jednak fakt odejścia przez nich od praktyk zmierzających do uzyskania stanów ekstatycznych przy pomocy muzyki, tańca lub środków odurzających. W czasach ST zjawisko profetyzmu było bardzo rozpowszechnione, a nawet zinstytucjonalizowane. Władcy mieli swoich urzędowych proroków, istniały też całe grupy proroków (np. uczniowie Eliasza), a nawet szkoły prorockie. Największe znaczenie dla Izraela mieli prorocy charyzmatyczni, niezwiązani z żadną instytucją, niezależni od królów i od miejsc kultu. Ich charakterystyczną cechą był fakt powołania przez Boga i świadomość powierzonej im misji (np. Wj 7,1n, Jr 15,19). Zadaniem proroków było przekazywanie słów, które otrzymali od Boga. Głoszenie woli Bożej odbywało się ustnie, a księgi prorockie ST są późniejszym, w stosunku do działalności proroków, zapisem danego im objawienia. W okresie przesiedlenia babilońskiego teksty zapisanych objawień zaczęto łączyć w jeden zbiór nazwany Prorocy. W NT tytuł proroka odnoszony jest do Jana Chrzciciela i do samego Jezusa (np. J 6,14). Dar proroctwa jest również jednym z darów Ducha świętego, wyrażającym się w objawianiu tajemnic, napominaniu, pocieszaniu i budowaniu wspólnoty (1Kor 12,28n).
EDOM, EDOMICI - górzysta kraina rozciągająca się od Morza Martwego po zatokę Akaba, zamieszkana przez Edomitów, potomków Edoma-Ezawa, syna patriarchy Jakuba. Edomici przybyli z Pustyni Syro-arabskiej na przełomie XIV i XIII w. przed Chr. i zamieszkali po obu stronach doliny Araba na południe od potoku Zared (Lb 21,12) aż do zatoki Akaba. Skupili się w kilku niezależnych grupach, z których każda miała swojego władcę. W tekstach biblijnych Edom jest utożsamiany z ziemią Seir (Rdz 32,4; Sdz 5,4). Edomickie porty nad Morzem Czerwonym w Elat i Esjon-Geber oraz bogate złoża rudy przyczyniły się do dużego znaczenia Edomitów w ówczesnym handlu. Dawid podporządkował sobie Edomitów (2Sm 8,13-15), ale w połowie IX w. przed Chr. odzyskali oni niezależność. Mimo krótkich okresów ponownego podp orządkowania Edomu Izraelowi, zachował on suwerenność. W 552 r. przed Chr. ostatni król babiloński Nabonid najechał i zdobył Edom, który już nigdy się nie odrodził.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
FILISTEA, FILISTYNI - terytorium położone nad brzegiem Morza Śródziemnego, rozciągające się od Nilu do gór Karmel, zamieszkałe przez Filistynów należących do tzw. Ludów Morza, którzy w XII w. przed Chr. przybyli do Palestyny z rejonów Morza Egejskiego, prawdopodobnie z Krety. Faraon Ramzes III zdołał odeprzeć ich atak i po zwycięskich bitwach osiedlił ich na południowym wybrzeżu Kanaanu. Największe miasta Filistei, skupione w konfederacji zwanej pentapolem filistyńskim, czyli: Aszdod, Ekron, Aszkelon, Gat, Gaza, były ważnymi ośrodkami międzynarodowego handlu. Wojowniczy charakter Filistynów sprawił, że stali się jednym z głównych wrogów Izraela. Ich ekspansję w głąb Kanaanu powstrzymał w X w. przed Chr. król Dawid, zadając im klęskę, która na zawsze złamała ich potęgę.
RÓD - społeczna jednostka organizacyjna, oparta na więzach krwi. Rody łączyły się w większe grupy zwane plemionami lub szczepami, odwołującymi się do wspólnego przodka (np. 1Sm 10,21). Ród jest pojęciem szerszym niż rodzina rozumiana jako wspólnota zamieszkania. Poszczególne rodziny izraelskie łączyły się w rody, na czele których stała jedna osoba (np. Lb 36,1). Przynależność do danego rodu pociągała za sobą konieczność przyjęcia tej samej tradycji religijnej, czyli wyznawanie wiary w Boga swoich przodków (np. Rdz 26,24).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
EDOM, EDOMICI - górzysta kraina rozciągająca się od Morza Martwego po zatokę Akaba, zamieszkana przez Edomitów, potomków Edoma-Ezawa, syna patriarchy Jakuba. Edomici przybyli z Pustyni Syro-arabskiej na przełomie XIV i XIII w. przed Chr. i zamieszkali po obu stronach doliny Araba na południe od potoku Zared (Lb 21,12) aż do zatoki Akaba. Skupili się w kilku niezależnych grupach, z których każda miała swojego władcę. W tekstach biblijnych Edom jest utożsamiany z ziemią Seir (Rdz 32,4; Sdz 5,4). Edomickie porty nad Morzem Czerwonym w Elat i Esjon-Geber oraz bogate złoża rudy przyczyniły się do dużego znaczenia Edomitów w ówczesnym handlu. Dawid podporządkował sobie Edomitów (2Sm 8,13-15), ale w połowie IX w. przed Chr. odzyskali oni niezależność. Mimo krótkich okresów ponownego podp orządkowania Edomu Izraelowi, zachował on suwerenność. W 552 r. przed Chr. ostatni król babiloński Nabonid najechał i zdobył Edom, który już nigdy się nie odrodził.
Dawid przywódcą uciśnionych. Schronienie się na skraju pustyni daje Dawidowi możliwość utworzenia partyzanckiego oddziału. Dołączają do niego bracia oraz duża grupa ludzi z najniższych warstw społeczeństwa: przestępcy, dłużnicy, zbiedzy i niewolnicy. Grupa ta stała się podstawą jego przyszłej armii. Dawid chroni także swoją rodzinę przed ewentualną zemstą Saula i odprowadza ją do króla Moabu, z którym był spokrewniony, ponieważ jego prababka Rut była Moabitką (Rt 1,4; 4,17; Mt 1,5-7).
Zamordowanie kapłanów z Nob
Gniew i nienawiść Saula zaczynają przynosić krwawe owoce. Pod wpływem donosu Doega król sprowadza do siebie Achimeleka i jego rodzinę. Oskarża go o konspirację i wydaje rozkaz zabicia wszystkich kapłanów. Nikt ze straży przybocznej króla nie odważa się podnieść ręki na kapłanów Pana, dlatego krwawą egzekucję wykonuje cudzoziemiec Doeg. Król jednak nie zadowala się śmiercią kapłanów. Każe też wymordować wszystkich mieszkańców miasta Nob, a nawet wszystkie zwierzęta. Klątwę, której Saul nie dopełnił wcześniej na Agagu i Amalekitach (1Sm 15,3), teraz bez skrupułów zastosował w odniesieniu do własnych poddanych.
Pierwsza i Druga Księga Samuela
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
W Biblii hebrajskiej Pierwsza i Druga Księga Samuela stanowiły jedno dzieło. Ich podział wywodzi się od Septuaginty (LXX). Tłumacze greccy połączyli te księgi z Pierwszą i Drugą Księgą Królewską, nadając czteroczęściowemu dziełu wspólny tytuł Księgi Królestw, za czym poszła też Wulgata. Hebrajski tytuł Księgi Samuela ma uzasadnienie w starożytnym przekonaniu, że autorem dzieła był Samuel, ostatni sędzia w Izraelu. Jednakże Samuel, który jest bohaterem zaledwie pierwszej części dzieła, nie może być jego autorem i dlatego autorstwo przypisuje się anonimowemu historykowi i teologowi, którego umownie nazwano Deuteronomistą. Wiele wskazuje na to, że ów anonimowy autor pod koniec VII w. lub na początku VI w. przed Chr. skomponował tzw. historię deuteronomistyczną obejmującą: Księgę Jozuego, Księgę Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela i Pierwszą i Drugą Księgę Królewską.
Autor Ksiąg Samuela w swojej kompozycji połączył różne źródła. Do historii rodziny Helego (1Sm 1 – 3) posłużyły mu kapłańskie tradycje sanktuarium w Szilo. Dzieje Arki Przymierza (1Sm 4 – 7) pochodzą z odrębnego źródła związanego z tradycją kultyczną. Wspomnienia o Samuelu mogły zostać stworzone i być przekazywane w ustnej tradycji w kręgach prorockich. Nie ma wątpliwości, że dzieje Saula i Dawida opierają się na licznych źródłach pisanych. Autor miał do dyspozycji przynajmniej dwa cykle opowiadań o Saulu i historię dotyczącą rodziny Dawida. Nie wiemy, kiedy poszczególne wątki historii zostały ze sobą powiązane i kiedy utrwalono je na piśmie. W różnych źródłach i tradycjach autor znajdował nie tylko pierwotne informacje o faktach, ale także zapis wielowiekowej refleksji nad nimi.
Tekst hebrajski Ksiąg Samuela jest bardzo źle zachowany, a wersja Septuaginty (LXX) przekazuje tekst znacznie różniący się od hebrajskiego. Wersja ta znajduje potwierdzenie we fragmentach hebrajskich odkrytych w XX w. w Qumran, co dowodzi, że w III-II w. przed Chr. istniały różne wersje tekstu hebrajskiego tych ksiąg. Proces redakcji dzieła był więc długi i trwał niemal do końca epoki Starego Testamentu.
Treść i teologia
Księgi Samuela opowiadają dzieje Izraela od momentu ustanowienia monarchii aż do końca panowania króla Dawida. Opis wydarzeń nie ma charakteru systematycznego wykładu, lecz stanowi raczej serię połączonych ze sobą historii i epizodów, odnoszących się do postaci Samuela, Saula i Dawida. Autor stworzył zwartą kompozycję literacką, której bieg wyznaczają trzej następujący po sobie przywódcy oraz nieustanne działanie Boga, który troszczy się o swój lud i kieruje nim poprzez specjalnie wybranych ludzi. Namaszczenie Saula na króla (1Sm 9) dało początek instytucji monarchii w Izraelu. Panowanie Saula, z powodu jego niewierności Bogu, było krótkie. Na nowego władcę namaszczony został Dawid (1Sm 16). Tak rozwijającą się historię możemy zatem podzielić na siedem części: 1) powołanie Samuela (1Sm 1 – 3); 2) dzieje Arki Przymierza (1Sm 4 – 7); 3) Saul, pierwszy król Izraela (1Sm 8 – 15); 4) Saul i Dawid (1Sm16 – 31); 5) walka o królestwo (2Sm 1 – 8); 6) Dawid królem Izraela (2Sm 9 – 20); 7) dodatki (2Sm 21 – 24).
Pierwszą i Drugą Księgę Samuela można nazwać historią o ustanowieniu monarchii w Izraelu. Jej początkiem było namaszczenie Saula, natomiast swój definitywny kształt otrzymała za panowania Dawida. Izrael, w porównaniu z narodami ościennymi, dość późno przyjął strukturę państwa monarchicznego. Po zdobyciu Kanaanu na równinie nadmorskiej osiedlili się Filistyni, którzy stali się dla Izraela wielkim zagrożeniem. W tej sytuacji zaistniała potrzeba silnej, centralnej władzy. Przeciwko Filistynom wystąpił najpierw Saul, a jego dzieło poprowadził dalej Dawid, który ostatecznie złamał ich potęgę i objął władzę nad plemionami południa i północy Izraela. Ustanowienie jednej dla całego Izraela stolicy politycznej i religijnej w Jerozolimie oraz rozciągnięcie kontroli nad narodami zajordańskimi czy aramejskimi południowej Syrii, przyniosło królestwu bezpieczeństwo, pokój i dobrobyt. Jednakże wybuchające już za życia Dawida bunty wewnętrzne ujawniały dawne antagonizmy między północą a południem i zapowiadały schizmę, która nastąpiła po śmierci Salomona.
Hebrajczycy, zaliczając Księgi Samuela do części kanonu zwanej „prorocy wcześniejsi”, wskazywali na religijny charakter przedstawionej tu historii. Przy wyborze Saula z całą ostrością postawiono problem, czy królem Izraela ma być Bóg, czy człowiek. Ustanowiony przez namaszczenie król miał panować nad Izraelem jako pełnomocnik Jahwe. Saul nie sprostał temu ideałowi i został odrzucony. Ucieleśnieniem tej idei stał się natomiast Dawid (1Sm 13,13n).
W centrum historii Dawida stoi Boża obietnica zawarta w proroctwie Natana (2Sm 7,10-16). Kierując się szczególną miłością do narodu, Bóg oznajmia łaskawe i bezwarunkowe związanie się z rodem Dawida. Ustanawia między sobą a potomkami Dawida więź na wzór tej, jaka łączy ojca i syna: „Ja będę mu Ojcem, a on będzie Mi synem”. Obietnicy Bożej nie zniweczy nawet ewentualna niewierność potomków Dawida. W taki sposób Dawid interpretuje obietnicę w swojej modlitwie dziękczynnej (2Sm 7,18-29), a zwłaszcza w tzw. „ostatnich słowach”, gdzie Boże obietnice wyraźnie nazywa się wiecznym przymierzem (2Sm 23,5). Dlatego proroctwo Natana stanowi teologiczny punkt kulminacyjny Ksiąg Samuela i najważniejszy tekst dla całego mesjanizmu królewskiego. Dzięki otrzymanej obietnicy Dawid stał się postacią kluczową w rozwoju myśli mesjańskiej ST. Późniejsi prorocy, szczególnie w najtrudniejszych momentach historii Izraela, często odwoływali się do obrazu „gałązki Jessego” (Iz 11,1), która była zapowiedzią nowego króla, mesjasza. Temat potomka Dawida, którym jest oczekiwany mesjasz, powraca także w NT. Potomkiem, do którego została skierowana obietnica dana Dawidowi, jest Jezus z Nazaretu, Syn Dawida (np. Mt 9,27), Syn Abrahama (Mt 1,1), oczekiwany Chrystus (np. Mt 16,16; Mk 8,29; J 20,31), który jest zarazem Synem Bożym (np. Mt 3,17; 17,5; Mk 3,11; Łk 3,22; J 1,34).
Ta ciągle aktualna historia uczy, że nie ma ani „świeckiej” historii, ani społeczeństwa laickiego, gdyż wszystko, co się rozgrywa na ziemi i między ludźmi, dzieje się przed Obliczem Pańskim (1Sm 10,25), tzn. w obecności Boga. Bóg pozwala ludziom działać jako istotom rozumnym i wolnym. Nie żyją oni w izolacji, lecz w określonej strukturze społecznej: są tu mężczyźni i kobiety, panujący i poddani, politycy i żołnierze, bogaci i biedni, obywatele i niewolnicy. W każdej z tych grup są ludzie prawi i chciwi, wielkoduszni i aroganccy, otwarci i podstępni. I choć wyraźny osąd moralny poszczególnych czynów czy osób pojawia się w Księgach Samuela rzadko, to domyślnie jest on zawsze obecny. Bóg wkracza w losy każdego człowieka i pomimo ludzkich grzechów oraz słabości ustanawia swoje królestwo, czyli panowanie.