21Kiedy Pan miał zabrać Eliasza wśród wichru do nieba, Eliasz i Elizeusz szli właśnie z Gilgal.2W pewnej chwili Eliasz powiedział do Elizeusza: „Zostań tutaj, gdyż Pan posłał mnie aż do Betel”. „Przysięgam na Pana i na twoje życie – odparł Elizeusz – że cię nie opuszczę!”. Poszli więc do Betel.3Wtedy przyszła do Elizeusza grupa proroków z Betel, pytając go: „Czy wiesz, że Pan ma dzisiaj zabrać twojego mistrza od ciebie?”. „Tak, też to wiem – odpowiedział – ale nic o tym nie mówcie”.4Zwrócił się do niego Eliasz: „Zostań tutaj, gdyż Pan posłał mnie do Jerycha”. On zaś mu odpowiedział: „Przysięgam na Pana i na twoje życie, że cię nie opuszczę!”. Przybyli zatem do Jerycha.5Tam podeszła do Elizeusza grupa proroków z Jerycha, pytając go: „Czy wiesz, że Pan ma dzisiaj zabrać twojego mistrza od ciebie?”. „Wiem – odpowiedział – ale nic o tym nie mówcie”.6Zwrócił się do niego Eliasz: „Zostań tutaj, gdyż Pan posłał mnie nad Jordan”. On zaś mu odpowiedział: „Przysięgam na Pana i na twoje życie, że cię nie opuszczę!”. Szli więc dalej razem.
7Pięćdziesięciu mężczyzn z grupy proroków wyruszyło za nimi i przystanęło z daleka naprzeciwko, podczas gdy oni dwaj stanęli nad Jordanem. 8Wtedy Eliasz zdjął swój płaszcz, zwinął go i uderzył nim wody, a one rozdzieliły się na jedną i drugą stronę. Wówczas przeszli obydwaj po suchej ziemi. 9Gdy przechodzili, Eliasz rzekł do Elizeusza: „Powiedz, co mam dla ciebie zrobić, zanim będę zabrany od ciebie?”. „Oby podwójna część twojego ducha stała się moim udziałem” – odparł Elizeusz. 10„Trudnej rzeczy zażądałeś – powiedział – jeśli jednak ujrzysz mnie, jak będę zabierany od ciebie, spełni się twoje życzenie, a jeśli mnie nie zobaczysz, nie spełni się ono”. 11Kiedy więc tak szli i rozmawiali, nagle zjawił się rydwan z ognia i konie ogniste, które ich rozdzieliły. Wtedy Eliasz wstąpił wśród wichru do nieba. 12Elizeusz zaś patrzył na to i wołał: „Ojcze mój, ojcze mój! Ty jesteś rydwanem Izraela i jego jeźdźcem!”. I nie zobaczył go już więcej. Elizeusz chwycił wówczas swoje szaty i rozerwał je na dwie części.
13Potem podniósł płaszcz Eliasza, który spadł od niego, i udał się w drogę powrotną. A kiedy stanął nad brzegiem Jordanu, 14wziął płaszcz Eliasza, który spadł od niego, i uderzył nim wody. Zawołał: „Gdzież jest Pan, Bóg Eliasza?”. Kiedy ponownie uderzył wody, rozdzieliły się na jedną i drugą stronę i Elizeusz przeszedł.15W grupie proroków, która obserwowała go z przeciwka, zaczęto mówić: „Duch Eliasza spoczął na Elizeuszu”. Wyszli mu na spotkanie i oddali mu pokłon aż do ziemi. 16Potem powiedzieli do niego: „Jest wśród nas, twoich sług, pięćdziesięciu dzielnych ludzi. Niech wyruszą na poszukiwanie twojego mistrza. Może bowiem duch Pana uniósł go i spuścił na jakąś górę lub w dolinę”. Ale on odpowiedział: „Nie posyłajcie!”.17Oni jednak tak nalegali na niego, że nie potrafił im odmówić. Powiedział więc: „Poślijcie”. Wysłali pięćdziesięciu ludzi, którzy szukali go przez trzy dni, lecz go nie znaleźli. 18Kiedy wrócili do Jerycha, gdzie przebywał, powiedział im: „A nie mówiłem wam: Nie chodźcie?”.
Cuda Elizeusza
19Mieszkańcy miasta żalili się Elizeuszowi: „Jak sam widzisz, panie nasz, położenie miasta jest dobre, ale wody są niezdrowe, dlatego ziemia nie daje plonów”. 20Polecił zatem: „Przynieście mi nową miskę i włóżcie do niej soli”. Kiedy mu ją przynieśli, 21udał się do źródła wody i wrzucając do niego sól, powiedział: „Tak mówi Pan : «Uzdrawiam te wody. Nigdy więcej nie spowodują one śmierci ani braku plonów»”.22Wody więc stały się zdrowe aż po dzień dzisiejszy, zgodnie ze słowem, które Elizeusz wypowiedział.
23Stamtąd Elizeusz wyruszył do Betel. Kiedy był w drodze, wyszło z miasta kilku wyrostków, którzy zaczęli wyśmiewać się z niego, wołając: „Wynoś się, łysa pało! Wynoś się, łysa pało!”. 24Wtedy odwrócił się i patrząc na nich, przeklął ich w imięPana, a natychmiast wypadły z lasu dwie niedźwiedzice, które rozszarpały czterdziestu dwóch chłopców.25Odszedł więc stamtąd, udając się na górę Karmel, a później wrócił do Samarii.
Gilgal – miejscowość położona nad Jordanem niedaleko Jerycha i Betel. Miejsce pierwszego postoju Izraelitów w ziemi Kanaan i przebywania Arki Przymierza, potem sławne sanktuarium izraelskie (Joz 4,19n; 5,9n).
grupa proroków – chodzi o jedną z grup prorockich, jakich wiele istniało w Izraelu za czasów Eliasza i Elizeusza. Członkowie tych grup nazywani byli synami prorockimi, żyli we wspólnocie, ale z reguły byli żonaci (2Krl 4,1). Członkowie grup nie prowadzili niezależnej działalności prorockiej, lecz działali w zależności od swojego mistrza. Prorok – zob. Słownik.
Jerycho – miasto położone w tropikalnej dolinie Jordanu ok. 10 km na północ od Morza Martwego. Nazywano je również „miastem palm” (Sdz 1,16). Uważa się je za jedno z najstarszych istniejących miast świata. W okolicy tego miasta Izraelici weszli do Ziemi Obiecanej (Joz 3,16).
Odległość z Jerycha do Jordanu jest niewielka i wynosi w prostej linii na wschód ok. 6-8 km. Jordan – zob. Słownik.
po suchej ziemi – Izraelici szli posuchej ziemi, przechodząc przez morze, podczas Wyjścia z Egiptu (Wj 14,21), a także kiedy przekraczali Jordan, wkraczając do Ziemi Obiecanej (Joz 3,17; 4,18).
podwójna część – prośba Elizeusza nawiązuje do izraelskiego prawa spadkowego, które dawało pierworodnemu synowi prawo do podwójnej części dziedzictwa (Pwt 21,17). Elizeusz chce, aby Eliasz uznał go za swojego najważniejszego duchowego spadkobiercę.
Trudnej rzeczy zażądałeś – duch prorocki jest darem, którego udzielić może tylko Bóg, dlatego nie można go dziedziczyć po człowieku, który go posiadał. Elizeusz przekona się, że Bóg udzielił mu tego daru, kiedy dostrzeże rzeczy niewidzialne dla innych ludzi (2Krl 2,12; 6,17).
Ty jesteś rydwanem… jeźdźcem – wyrażenie użyte przez Elizeusza, poruszonego widokiem odchodzącego Eliasza, oznacza, że osoba proroka jest znacznie ważniejsza w dziele obrony Izraela niż jakikolwiek sprzęt wojenny.
rozerwał je na dwie części – rozdarcie szat było gestem, jakim Izraelici wyrażali smutek i żal po stracie bliskiej osoby (np. 2Sm 1,11).
łysa pała – prawdopodobnie nie chodzi tu o naturalną łysinę Elizeusza, ale o fakt, że w sposób typowy dla proroków chodził on z ogoloną głową (1Krl 20,41). Chłopcy, którzy wyśmiewają Elizeusza, kpią więc z jego misji prorockiej. To tłumaczy surową karę, jaką otrzymali.
góra Karmel – góra położona u wejścia do doliny Jezreel, znajdująca się w paśmie zalesionych wzgórz rozciągających się od Samarii do półwyspu Karmel nad Morzem Śródziemnym.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
BETEL (hebr. ‘dom Boży’) - starożytne miasto, dzisiejsze Bejtin, usytuowane ok. na północ od Jerozolimy. Leżało na skrzyżowaniu dwóch szlaków, z których jeden prowadził z północy na południe Palestyny, drugi natomiast łączył Jerycho z Morzem Śródziemnym. Z racji swojego położenia, a także licznych Źródeł słodkiej wody, Betel miało duże znaczenie strategiczne. Już w czasach patriarchów było ważnym ośrodkiem kultu. Według Rdz 28,10-19 pierwotnie miejscowość ta nosiła nazwę Luz, a nazwę Betel nadał jej Jakub. Pod koniec XIII w. przed Chr. Betel zostało zdobyte przez Izraelitów i przypadło w udziale plemieniu Efraima. Ważną funkcję pełniło w okresie sędziów (1200-1000 przed Chr.), kiedy było miejscem spotkań wszystkich plemion Izraela. Przez pewien czas w tym mieście przechowywano Arkę Przymierza (Sdz 20,18-28). Centralizacja kultu w Jerozolimie, jaka dokonała się na początku okresu monarchii izraelskiej, sprawiła, że miejscowe sanktuarium, a zarazem całe miasto, straciło na znaczeniu. Po podziale królestwa za czasów Jeroboama (922 r. przed Chr.) sanktuarium w Betel wraz z umieszczonym w nim złotym cielcem stało się głównym ośrodkiem kultu w Królestwie Północnym (Izraelu). Miasto zostało zniszczone podczas inwazji asyryjskiej w 722/721 r. przed Chr. W dobie reform w VII w. przed Chr. król Judy Jozjasz zniszczył sanktuarium w Betel i kazał zabić miejscowych kapłanów (2Krl 23,15-20). Miasto przetrwało najazd Nabuchodonozora i zostało prawdopodobnie zniszczone przez Persów. Po odbudowie rozwijało się pomyślnie w okresach: hellenistycznym, rzymskim i bizantyjskim. Zostało opuszczone dopiero pod naporem podbojów arabskich w VI w. po Chr. Zob.
DAN.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
BETEL (hebr. ‘dom Boży’) - starożytne miasto, dzisiejsze Bejtin, usytuowane ok. na północ od Jerozolimy. Leżało na skrzyżowaniu dwóch szlaków, z których jeden prowadził z północy na południe Palestyny, drugi natomiast łączył Jerycho z Morzem Śródziemnym. Z racji swojego położenia, a także licznych Źródeł słodkiej wody, Betel miało duże znaczenie strategiczne. Już w czasach patriarchów było ważnym ośrodkiem kultu. Według Rdz 28,10-19 pierwotnie miejscowość ta nosiła nazwę Luz, a nazwę Betel nadał jej Jakub. Pod koniec XIII w. przed Chr. Betel zostało zdobyte przez Izraelitów i przypadło w udziale plemieniu Efraima. Ważną funkcję pełniło w okresie sędziów (1200-1000 przed Chr.), kiedy było miejscem spotkań wszystkich plemion Izraela. Przez pewien czas w tym mieście przechowywano Arkę Przymierza (Sdz 20,18-28). Centralizacja kultu w Jerozolimie, jaka dokonała się na początku okresu monarchii izraelskiej, sprawiła, że miejscowe sanktuarium, a zarazem całe miasto, straciło na znaczeniu. Po podziale królestwa za czasów Jeroboama (922 r. przed Chr.) sanktuarium w Betel wraz z umieszczonym w nim złotym cielcem stało się głównym ośrodkiem kultu w Królestwie Północnym (Izraelu). Miasto zostało zniszczone podczas inwazji asyryjskiej w 722/721 r. przed Chr. W dobie reform w VII w. przed Chr. król Judy Jozjasz zniszczył sanktuarium w Betel i kazał zabić miejscowych kapłanów (2Krl 23,15-20). Miasto przetrwało najazd Nabuchodonozora i zostało prawdopodobnie zniszczone przez Persów. Po odbudowie rozwijało się pomyślnie w okresach: hellenistycznym, rzymskim i bizantyjskim. Zostało opuszczone dopiero pod naporem podbojów arabskich w VI w. po Chr. Zob.
DAN.
IMIĘ - oznaczało istotę, tożsamość i tajemnicę osoby, do której się odnosiło. Nadanie dziecku konkretnego imienia wyrażało oczekiwania rodziców, jakie z nim wiązali, jak również zadania, jakie dana osoba ma do spełnienia w życiu (Mt 16,18). Dlatego w kulturze semickiej imię zawsze wyrażało możliwości społeczne człowieka (Lb 16,2). Izraelici przywiązywali wielką wagę do nadawania imion. Zmienić komuś imię oznaczało obdarzyć go nową osobowością (Rdz 17,5; 17,15). Bóg, objawiając swoje imię człowiekowi ( Wj 3,14), pozwolił mu zbliżyć się do swojej tajemnicy, dopuścił go do głębokiej zażyłości ze sobą (J 17,6.26). Jego imię jest uświęcane (Iz 29,23), uwielbiane (Ps 7,18), kochane (Ps 5,12), wieczne (Ps 135,13) i groźne (Pwt 28,58). Świątynia była miejscem, w którym z woli Boga przebywało Jego imię (Pwt 12,5), czyli stale była napełniona Jego obecnością. Żydzi z szacunku dla Boga nigdy nie wypowiadali Jego imienia, zastępując je pomocniczymi określeniami typu: mój Pan, Bóg, Ten, co przebywa w górach. Bóg wybrał również imię dla swojego Syna. Imię Jezus jest święte i tożsame z imieniem Bożym (Ap 14,1). Apostołowie w imię Jezusa uzdrawiali chorych (Dz 3,6), wyrzucali demony (Mk 9,38), czynili cuda (Mt 7,22). Ich działania były w istocie działaniami samego Jezusa, który przekazując uczniom władzę i moc, uczynił ich kontynuatorami swojej misji. Zob.
JEZUS.
SAMARIA, SAMARYTANIE - miasto oraz górzysty region w środkowej Palestynie, który bierze swoją nazwę od miasta Samaria, wzniesionego w IX w. przed Chr. przez króla Omriego, który uczynił z niej stolicę Królestwa Północnego (Izraela). Miało ono duże znaczenie strategiczne, ponieważ było usytuowane na wysokim wzgórzu, z dala od głównych dróg i umożliwiało łatwy dostęp do Jerozolimy, Megiddo, dolin Jezreel i Jordanu, a także do doliny nadmorskiej. Samaria pozostała stolicą Królestwa Północnego do końca jego istnienia, czyli do roku 722 przed Chr., kiedy to zostało zdobyte przez Asyryjczyków. Poj awiło się tam wówczas wielu kolonistów mezopotamskich, którzy wymieszali się z rdzenną ludnością żydowską, tworząc specyficzną społeczność etniczną. Do ostrego konfliktu między Samarytanami a Żydami doszło po powrocie z przesiedlenia babilońskiego, kiedy Żydzi odrzucili ofertę pomocy Samarytan przy odbudowie świątyni. Powodem tej odmowy był fakt, że Samarytanie, z racji mocnych wpływów pogańskich, uważani byli przez Żydów za nieczystych. Wybudowali więc własne centrum kultu ze świątynią na górze Garizim i w ten sposób utworzyli odrębną społeczność religijną. Mimo wspólnego dziedzictwa historycznego Żydzi uważali ich za pogan, a ich kult za niezgodny z prawem. Samarytanie przestrzegali dokładnie Prawa Mojżeszowego, zachowywali ścisły monoteizm, ale za księgi święte uważali tylko Pięcioksiąg, odrzucając późniejszą tradycję żydowską, którą uznali za heretycką. W czasach NT miasto Samaria zostało odbudowane przez Heroda Wielkiego i na cześć cesarza Augusta nazwano je Sebaste. Jezus kilkakrotnie przemierzał okolicę Samarii (np. Łk 17,11; J 4,5.39). Na tych terenach Ewangelię głosili Filip, Piotr i Jan (Dz 8,1-25). Zob.
IZRAEL.
Odejście Eliasza
Opowiadanie zbudowane jest z sekwencji epizodów, osnutych wokół różnych miejsc pobytu obydwu proroków. Wyruszyli najpierw z Gilgal (ww. 1n), następnie przybyli do Betel (ww. 3n), skąd udali się do Jerycha (ww. 5n), by wreszcie stanąć nad Jordanem (ww. 7n). Po cudownym przejściu rzeki, przypominającym wydarzenia z udziałem Mojżesza i Jozuego, Eliasz zostaje zabrany w ognistym rydwanie do nieba (ww. 9-11). Na wędrówkę obydwu proroków nakładają się ich dialogi, których przedmiotem jest sukcesja prorocka: czy Elizeusz stanie się godnym następcą Eliasza, czy autorytet Elizeusza i moc jego słowa będą równie wielkie jak jego poprzednika? Żeby to sprawdzić, Elizeusz musi odbyć drogę powrotną śladami Eliasza. Pierwszą próbą jest przejście przez Jordan, a dokonuje się ono w równie cudowny sposób jak poprzednio, z pomocą płaszcza Eliasza, który symbolizuje jego ducha. Uczniowie proroków interpretują to wydarzenie jako oczywisty dowód tego, że duch Eliasza spoczął na Elizeuszu (w. 15).
Cuda Elizeusza
Opisane tu wydarzenia stanowią kontynuację powrotnej drogi Elizeusza śladami Eliasza. Teologiczne znaczenie obydwu epizodów zawiera się nie tyle w dokonanych przez Elizeusza cudach, mających legendarny posmak, ile w funkcji, na którą wskazują. Ich zadaniem jest bowiem uwiarygodnić Elizeusza jako następcę Eliasza i wzbudzić poczucie respektu dla jego osoby. Sposób uzdrowienia wód może sprawiać wrażenie magicznej czynności. Jednak to sam Bóg przywraca źródłu życiodajną moc, odpowiadając na słowo Elizeusza, tak samo jak działał przez Mojżesza (Wj 15,22-25). O wiele trudniej zrozumieć i przyjąć wymowę drugiego epizodu. Gwałtowna śmierć chłopców wydaje się zbyt dużą karą za obraźliwe przezwisko, wyszydzające wygląd proroka. Jednak na starożytnym Bliskim Wschodzie bardzo poważnie traktowano pojęcie honoru. W osobie proroka wyrażał się autorytet samego Boga. Dlatego wyśmiewanie proroka, który przed chwilą dokonał wielkiego cudu, było w rzeczywistości szydzeniem z Boga, czyli bluźnierstwem zasługującym na karę śmierci (Kpł 24,10-16). Mimo że Elizeusz przeklął wyrostków, odwołując się do imienia Boga, to tekst nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, że ich śmierć została spowodowana bezpośrednią Bożą interwencją. Raczej każe samemu czytelnikowi wyciągnąć wnioski z nieszczęśliwego wypadku, który przydarzył się chłopcom. Obie opowieści prorockie starają się wykazać, że Elizeusz jest równie potężnym prorokiem jak Eliasz i również jemu należy się szczególne poważanie.
Pierwsza i Druga Księga Samuela
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
W Biblii hebrajskiej Pierwsza i Druga Księga Samuela stanowiły jedno dzieło. Ich podział wywodzi się od Septuaginty (LXX). Tłumacze greccy połączyli te księgi z Pierwszą i Drugą Księgą Królewską, nadając czteroczęściowemu dziełu wspólny tytuł Księgi Królestw, za czym poszła też Wulgata. Hebrajski tytuł Księgi Samuela ma uzasadnienie w starożytnym przekonaniu, że autorem dzieła był Samuel, ostatni sędzia w Izraelu. Jednakże Samuel, który jest bohaterem zaledwie pierwszej części dzieła, nie może być jego autorem i dlatego autorstwo przypisuje się anonimowemu historykowi i teologowi, którego umownie nazwano Deuteronomistą. Wiele wskazuje na to, że ów anonimowy autor pod koniec VII w. lub na początku VI w. przed Chr. skomponował tzw. historię deuteronomistyczną obejmującą: Księgę Jozuego, Księgę Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela i Pierwszą i Drugą Księgę Królewską.
Autor Ksiąg Samuela w swojej kompozycji połączył różne źródła. Do historii rodziny Helego (1Sm 1 – 3) posłużyły mu kapłańskie tradycje sanktuarium w Szilo. Dzieje Arki Przymierza (1Sm 4 – 7) pochodzą z odrębnego źródła związanego z tradycją kultyczną. Wspomnienia o Samuelu mogły zostać stworzone i być przekazywane w ustnej tradycji w kręgach prorockich. Nie ma wątpliwości, że dzieje Saula i Dawida opierają się na licznych źródłach pisanych. Autor miał do dyspozycji przynajmniej dwa cykle opowiadań o Saulu i historię dotyczącą rodziny Dawida. Nie wiemy, kiedy poszczególne wątki historii zostały ze sobą powiązane i kiedy utrwalono je na piśmie. W różnych źródłach i tradycjach autor znajdował nie tylko pierwotne informacje o faktach, ale także zapis wielowiekowej refleksji nad nimi.
Tekst hebrajski Ksiąg Samuela jest bardzo źle zachowany, a wersja Septuaginty (LXX) przekazuje tekst znacznie różniący się od hebrajskiego. Wersja ta znajduje potwierdzenie we fragmentach hebrajskich odkrytych w XX w. w Qumran, co dowodzi, że w III-II w. przed Chr. istniały różne wersje tekstu hebrajskiego tych ksiąg. Proces redakcji dzieła był więc długi i trwał niemal do końca epoki Starego Testamentu.
Treść i teologia
Księgi Samuela opowiadają dzieje Izraela od momentu ustanowienia monarchii aż do końca panowania króla Dawida. Opis wydarzeń nie ma charakteru systematycznego wykładu, lecz stanowi raczej serię połączonych ze sobą historii i epizodów, odnoszących się do postaci Samuela, Saula i Dawida. Autor stworzył zwartą kompozycję literacką, której bieg wyznaczają trzej następujący po sobie przywódcy oraz nieustanne działanie Boga, który troszczy się o swój lud i kieruje nim poprzez specjalnie wybranych ludzi. Namaszczenie Saula na króla (1Sm 9) dało początek instytucji monarchii w Izraelu. Panowanie Saula, z powodu jego niewierności Bogu, było krótkie. Na nowego władcę namaszczony został Dawid (1Sm 16). Tak rozwijającą się historię możemy zatem podzielić na siedem części: 1) powołanie Samuela (1Sm 1 – 3); 2) dzieje Arki Przymierza (1Sm 4 – 7); 3) Saul, pierwszy król Izraela (1Sm 8 – 15); 4) Saul i Dawid (1Sm16 – 31); 5) walka o królestwo (2Sm 1 – 8); 6) Dawid królem Izraela (2Sm 9 – 20); 7) dodatki (2Sm 21 – 24).
Pierwszą i Drugą Księgę Samuela można nazwać historią o ustanowieniu monarchii w Izraelu. Jej początkiem było namaszczenie Saula, natomiast swój definitywny kształt otrzymała za panowania Dawida. Izrael, w porównaniu z narodami ościennymi, dość późno przyjął strukturę państwa monarchicznego. Po zdobyciu Kanaanu na równinie nadmorskiej osiedlili się Filistyni, którzy stali się dla Izraela wielkim zagrożeniem. W tej sytuacji zaistniała potrzeba silnej, centralnej władzy. Przeciwko Filistynom wystąpił najpierw Saul, a jego dzieło poprowadził dalej Dawid, który ostatecznie złamał ich potęgę i objął władzę nad plemionami południa i północy Izraela. Ustanowienie jednej dla całego Izraela stolicy politycznej i religijnej w Jerozolimie oraz rozciągnięcie kontroli nad narodami zajordańskimi czy aramejskimi południowej Syrii, przyniosło królestwu bezpieczeństwo, pokój i dobrobyt. Jednakże wybuchające już za życia Dawida bunty wewnętrzne ujawniały dawne antagonizmy między północą a południem i zapowiadały schizmę, która nastąpiła po śmierci Salomona.
Hebrajczycy, zaliczając Księgi Samuela do części kanonu zwanej „prorocy wcześniejsi”, wskazywali na religijny charakter przedstawionej tu historii. Przy wyborze Saula z całą ostrością postawiono problem, czy królem Izraela ma być Bóg, czy człowiek. Ustanowiony przez namaszczenie król miał panować nad Izraelem jako pełnomocnik Jahwe. Saul nie sprostał temu ideałowi i został odrzucony. Ucieleśnieniem tej idei stał się natomiast Dawid (1Sm 13,13n).
W centrum historii Dawida stoi Boża obietnica zawarta w proroctwie Natana (2Sm 7,10-16). Kierując się szczególną miłością do narodu, Bóg oznajmia łaskawe i bezwarunkowe związanie się z rodem Dawida. Ustanawia między sobą a potomkami Dawida więź na wzór tej, jaka łączy ojca i syna: „Ja będę mu Ojcem, a on będzie Mi synem”. Obietnicy Bożej nie zniweczy nawet ewentualna niewierność potomków Dawida. W taki sposób Dawid interpretuje obietnicę w swojej modlitwie dziękczynnej (2Sm 7,18-29), a zwłaszcza w tzw. „ostatnich słowach”, gdzie Boże obietnice wyraźnie nazywa się wiecznym przymierzem (2Sm 23,5). Dlatego proroctwo Natana stanowi teologiczny punkt kulminacyjny Ksiąg Samuela i najważniejszy tekst dla całego mesjanizmu królewskiego. Dzięki otrzymanej obietnicy Dawid stał się postacią kluczową w rozwoju myśli mesjańskiej ST. Późniejsi prorocy, szczególnie w najtrudniejszych momentach historii Izraela, często odwoływali się do obrazu „gałązki Jessego” (Iz 11,1), która była zapowiedzią nowego króla, mesjasza. Temat potomka Dawida, którym jest oczekiwany mesjasz, powraca także w NT. Potomkiem, do którego została skierowana obietnica dana Dawidowi, jest Jezus z Nazaretu, Syn Dawida (np. Mt 9,27), Syn Abrahama (Mt 1,1), oczekiwany Chrystus (np. Mt 16,16; Mk 8,29; J 20,31), który jest zarazem Synem Bożym (np. Mt 3,17; 17,5; Mk 3,11; Łk 3,22; J 1,34).
Ta ciągle aktualna historia uczy, że nie ma ani „świeckiej” historii, ani społeczeństwa laickiego, gdyż wszystko, co się rozgrywa na ziemi i między ludźmi, dzieje się przed Obliczem Pańskim (1Sm 10,25), tzn. w obecności Boga. Bóg pozwala ludziom działać jako istotom rozumnym i wolnym. Nie żyją oni w izolacji, lecz w określonej strukturze społecznej: są tu mężczyźni i kobiety, panujący i poddani, politycy i żołnierze, bogaci i biedni, obywatele i niewolnicy. W każdej z tych grup są ludzie prawi i chciwi, wielkoduszni i aroganccy, otwarci i podstępni. I choć wyraźny osąd moralny poszczególnych czynów czy osób pojawia się w Księgach Samuela rzadko, to domyślnie jest on zawsze obecny. Bóg wkracza w losy każdego człowieka i pomimo ludzkich grzechów oraz słabości ustanawia swoje królestwo, czyli panowanie.
Opowiadanie zbudowane jest z sekwencji epizodów, osnutych wokół różnych miejsc pobytu obydwu proroków. Wyruszyli najpierw z Gilgal (ww. 1n), następnie przybyli do Betel (ww. 3n), skąd udali się do Jerycha (ww. 5n), by wreszcie stanąć nad Jordanem (ww. 7n). Po cudownym przejściu rzeki, przypominającym wydarzenia z udziałem Mojżesza i Jozuego, Eliasz zostaje zabrany w ognistym rydwanie do nieba (ww. 9-11). Na wędrówkę obydwu proroków nakładają się ich dialogi, których przedmiotem jest sukcesja prorocka: czy Elizeusz stanie się godnym następcą Eliasza, czy autorytet Elizeusza i moc jego słowa będą równie wielkie jak jego poprzednika? Żeby to sprawdzić, Elizeusz musi odbyć drogę powrotną śladami Eliasza. Pierwszą próbą jest przejście przez Jordan, a dokonuje się ono w równie cudowny sposób jak poprzednio, z pomocą płaszcza Eliasza, który symbolizuje jego ducha. Uczniowie proroków interpretują to wydarzenie jako oczywisty dowód tego, że duch Eliasza spoczął na Elizeuszu (w. 15).