Plemiona północne
Plemię Issachara

71Czterej synowie Issachara to: Tola, Pua, Jaszub i Szimron. 2Potomkami Toli byli: Uzzi, Refajasz, Jeriel, Jachmaj, Jebsam i Samuel. Byli oni przywódcami rodów Tolitów i dzielnymi wojownikami. Za czasów Dawida, zgodnie ze spisem według przynależności rodowej, Tolitów było dwadzieścia dwa tysiące sześciuset. 3Potomków Uzziego było pięciu: Izrachiasz i jego synowie – Mikael, Obadiasz, Joel, Jeszijasz. Wszyscy oni byli przywódcami rodów. 4Wystawiali do walki armię liczącą trzydzieści sześć tysięcy ludzi, podzieloną na rody i rodziny, bo mieli wiele żon i synów.

5Całe plemię Issachara liczyło osiemdziesiąt siedem tysięcy dzielnych wojowników, należących do wszystkich rodów i zapisanych w księgach rodowych.

Plemię Beniamina

6Trzej synowie Beniamina to: Bela, Beker i Jediael.7Potomkami Beli byli: Esbon, Uzzi, Uzzjel, Jerimot i Iri. Tych pięciu było przywódcami rodów, doborowymi wojownikami. Zgodnie z wykazami ich rody liczyły dwadzieścia dwa tysiące trzydziestu czterech mężczyzn.8Potomkami Bekera byli: Zemira, Joasz, Eliezer, Elioenaj, Omri, Jeremot, Abiasz, Anatot i Alamet – wszyscy oni byli Bekerytami. 9Zgodnie z wykazami rodowymi przywódców rodów i dzielnych wojowników było dwadzieścia tysięcy dwustu.10Potomkami Jediaela byli Bilhan i jego synowie: Jeusz, Beniamin, Ehud, Kenaana, Zetan, Tarszisz i Achiszachar. 11Wszystkich potomków Jediaela, przywódców rodów oraz dzielnych wojowników zdolnych do walki, było siedemnaście tysięcy dwustu. 12Synami Ira byli: Szuppim i Chuppim. Chuszim był synem Achera.

Plemię Neftalego

13Potomkami Neftalego byli: Jachasjel, Guni, Jeser i Szallum, synowie Bilhy.

Plemię Manassesa

14Potomkowie Manassesa: jego syn Asriel, którego urodziła mu jego drugorzędna żona, Aramejka. Ona także wydała na świat Makira, ojca Gileada.15Makir wziął żony dla Szuppima i Chuppima, jego siostrą zaś była Maaka. Drugiemu synowi Manassesa było na imię Selofchad i miał on tylko córki. 16Maaka, żona Makira, urodziła mu syna, któremu dała imię Peresz. Jego brat zaś miał na imię Szeresz i był ojcem Ulama i Rekema. 17Synem Ulama był Bedan. To są potomkowie Gileada, syna Makira, syna Manassesa. 18Jego siostra Hammoleket urodziła Iszhoda, Abiezera i Machlę. 19Synami Szemidy byli: Achian, Szekem, Likchi i Aniam.

Plemię Efraima

20Potomkami Efraima byli: Szutelach, jego syn Bered, jego syn Tachat, jego syn Eleada, jego syn Tachat, 21jego syn Zabad, jego syn Szutelach, a także Ezer i Elead. Zabili ich ludzie z Gat, urodzeni na tej ziemi, gdy tamci zeszli, aby zabrać ich stada. 22Ich ojciec Efraim długo trwał w żałobie po nich, a jego bracia przychodzili go pocieszać. 23Potem współżył ze swoją żoną, ona poczęła i urodziła mu syna. Nadano mu imię Beria, ponieważ stało się nieszczęście w jego domu. 24Miał też córkę Szeerę, która zbudowała Bet-Choron dolne i górne oraz Uzzen-Szeera. 25Miał jeszcze innych synów: Refacha i Reszefa, ojca Telacha, ojca Tachana. 26Synem Tachana był Ladan, synem zaś Ladana – Ammihud, Ammihud był ojcem Eliszamy. 27Eliszama był ojcem Nuna, którego synem był Jozue.

Ziemie zamieszkałe przez plemię Efraima i Manassesa

28Ich posiadłości i siedziby obejmowały Betel wraz z przynależnymi miejscowościami, Naaran na wschód oraz Gezer od zachodu wraz z podległymi osiedlami, Sychem i podległe mu osiedla aż po Ajję z przysiółkami. 29Plemię Manassesa posiadało Bet-Szean wraz z podległymi przysiółkami, Taanak wraz z podległymi osadami, Megiddo wraz z przynależnymi osiedlami i Dor wraz z przynależnymi osadami. W tych wszystkich miastach mieszkali potomkowie Józefa, syna Izraela.

Plemię Asera

30Dzieci Asera: Jemna, Jeszwa, Jeszwi, Beria oraz ich siostra Serach. 31Synowie Berii: Cheber i Malkiel, który był ojcem Birzaita. 32Cheber zaś był ojcem Jafleta, Szemera, Chotama oraz ich siostry Szuy. 33Synowie Jafleta: Pasak, Bimhal i Aszwat – to są synowie Jafleta. 34Synowie Szemera: Achi, Rohga, Chubba i Aram. 35Synowie jego brata Helema: Sofach, Jemna, Szelesz i Amal. 36Synowie Sofacha: Suach, Charnefer, Szual, Beri i Jemra, 37Beser, Hod, Szamma, Szilsza, Jetran i Beera. 38Synowie Jetera: Jefunne, Pispa i Ara. 39Synowie Ulli: Arach, Channiel i Risja. 40Wszystkich potomków Asera, przywódców rodów, ludzi sławnych, doskonałych wojowników, pierwszych wśród książąt, było w sumie, zgodnie z wykazami rodowymi, dwadzieścia sześć tysięcy zdolnych do walki.


Omri – król Izraela panujący w latach 876-869 przed Chr. Za rządów Omriego w Judzie panował Asa, założyciel dynastii, do której należeli Achab, Ochozjasz i Joram.


Tarszisz – nazwa ta określa szczepy nadmorskie (Rdz 49,13). Zob. 1Krn 1,7+.


Niektórzy widzą w tym wierszu wzmiankę dotyczącą Danitów i na podstawie starożytnych przekładów tłumaczą: Dan miał tylko jednego syna – Chuszima.


Bilha – była służącą Racheli, drugorzędną żoną Jakuba i matką dwóch jego synów: Dana i Neftalego (Rdz 30,3-8).


drugorzędna żona – zob. 1Krn 1,32+.


Gilead – wnuk Manassesa, syn Makira, miał sześciu synów (Lb 26,30-32), ale na podstawie ww. 17-19 trudno potwierdzić tę liczbę.


Gat – miasto położone ok. 45 km na południowy zachód od Jerozolimy. Jedno z wielkich miast tzw. pentapolu filistyńskiego, czyli związku miast, w skład którego oprócz Gat wchodziły: Gaza, Aszkelon, Azot i Ekron.


Przedstawiona w ww. 20-23 genealogia Efraimitów jest obszerniejsza niż w Lb 26,35n.


Bet-Choron – zob. 1Krn 6,53+.


W wersetach 25-27 kronikarz wylicza przodków najbardziej znanego potomka Efraima – Jozuego, który wprowadził Izraelitów do Ziemi Obiecanej.


Betel – pierwotnie należało do plemienia Beniamina (Joz 18,22). Na skutek podziału królestwa przydzielono je plemieniu Efraima.


Gezer – jedna z największych osad starożytnej Palestyny z epoki brązu i żelaza, położona na skrzyżowaniu traktów handlowych (1Krl 9,15-17).


Bet-Szean – miasto położone w dolinie Jordanu, na wschód od góry Gilboa. Później nosiło nazwę Scytopolis (2Mch 12,30; Jdt 3,10).


Megiddo – ważne miasto starożytne, położone w północno-zachodniej Palestynie, położone ok. 33 km na północny wschód od Hajfy, utożsamiane z dzisiejszym Tell-el-Muteselim.


Dor – port morski usytuowany na wybrzeżu Morza Śródziemnego, na południe od góry Karmel.


Birzait – niekoniecznie oznacza imię. Znana jest miejscowość nosząca taką nazwę; dzisiejsze Chirbet Bir.


RÓD - społeczna jednostka organizacyjna, oparta na więzach krwi. Rody łączyły się w większe grupy zwane plemionami lub szczepami, odwołującymi się do wspólnego przodka (np. 1Sm 10,21). Ród jest pojęciem szerszym niż rodzina rozumiana jako wspólnota zamieszkania. Poszczególne rodziny izraelskie łączyły się w rody, na czele których stała jedna osoba (np. Lb 36,1). Przynależność do danego rodu pociągała za sobą konieczność przyjęcia tej samej tradycji religijnej, czyli wyznawanie wiary w Boga swoich przodków (np. Rdz 26,24).


RÓD - społeczna jednostka organizacyjna, oparta na więzach krwi. Rody łączyły się w większe grupy zwane plemionami lub szczepami, odwołującymi się do wspólnego przodka (np. 1Sm 10,21). Ród jest pojęciem szerszym niż rodzina rozumiana jako wspólnota zamieszkania. Poszczególne rodziny izraelskie łączyły się w rody, na czele których stała jedna osoba (np. Lb 36,1). Przynależność do danego rodu pociągała za sobą konieczność przyjęcia tej samej tradycji religijnej, czyli wyznawanie wiary w Boga swoich przodków (np. Rdz 26,24).


ARAM, ARAMEJCZYCY - silne państwo (lub federacja państw), które nabrało wielkiego znaczenia na początku I tysiąclecia przed Chr. i walczyło z Izraelem o władzę nad terytorium Palestyny. O Aramie, jako terytorium nad górnym Eufratem, znajdujemy wzmianki już na tabliczkach klinowych z Aram-Sin (z ok. 2300 r. przed Chr.) oraz z Drehem (z ok. 2000 r. przed Chr.). Hebrajski termin aram występuje w Piśmie σwiętym zarówno w odniesieniu do obszaru, jak i osób. W Źródłach biblijnych i pozabiblijnych termin ten oznaczał ziemię zamieszkałą przez ludy mówiące po aramejsku (język semicki półno cno-zachodni, którym posługiwano się w Syrii w I tysiącleciu przed Chr.). Autorzy biblijni określają tym słowem nie tylko duże państwo ze stolicą w Damaszku, obejmujące tereny południowej Syrii, lecz również mniejsze państwa graniczące na północy z Izraelem (Aram-Maaka, Aram-Soba). W Septuagincie (greckim przekładzie ST) hebr. termin aram został oddany jako ‘Syria’, a mieszkańców tych ziem (hebr. arami) określono mianem ‘Syryjczyków’. Według Księgi Rodzaju Aram to jeden z pięciu synów Sema (Rdz 10,22n). Według innej tradycji był on wnukiem Nachora (brata Abrahama) i synem Kemuela (Rdz 22,20n). Pokrewieństwo Izraelitów z Aramejczykami podkreśla również fakt, że Izaak poślubił Rebekę, wnuczkę Nachora a córkę Betuela, której bratem był Aramejczyk Laban (Rdz 25,20). Żonami patriarchy Jakuba, syna Izaaka, były natomiast Rachela i Lea, córki Labana (Rdz 28 - 30). W czasach monarchii izraelskiej Aramejczycy z Damaszku byli jednym z największych wrogów Izraela. W VIII w. przed Chr., pomimo koalicji z Izraelem, państwo aramejskie zostało zdobyte przez Asyryjczyków i włączone do ich imperium (Iz 17,1-3; Jr 49,23-27; Am 1,2-5).


SYCHEM - starożytne miasto leżące ok. na północ od Jerozolimy. W XIX w. przed Chr. miało już fortyfikację i kompleks pałacowo-świątynny, które w ciągu wieków były przebudowywane i odnawiane. Przez Sychem przebiegał ważny szlak handlowy. Tam zatrzymał się Abraham, gdy przybył z Charanu (Rdz 12,6). W pobliżu Sychem został pochowany Jakub (Rdz 49,29nn). Po podboju Kanaanu przez Izraelitów Sychem stało się dla nich ważnym ośrodkiem religijnym. W X w. przed Chr. miasto przez jakiś czas było stolicą Królestwa Północnego (1Krl 12,25). W 722 r. przed Chr. Asyryjczycy zaatakowali Królestwo Północne i zniszczyli Sychem. Ok. 350 r. przed Chr. miasto odbudowano i stało się ono głównym ośrodkiem Samarii. W niedalekiej odległości od niego, na górze Garizim, znajdowała się świątynia i centrum kultu Samarytan. W 107 r. przed Chr. prawdopodobnie Jan Hirkan zniszczył Sychem, którego już nigdy nie odbudowano.


IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

RÓD - społeczna jednostka organizacyjna, oparta na więzach krwi. Rody łączyły się w większe grupy zwane plemionami lub szczepami, odwołującymi się do wspólnego przodka (np. 1Sm 10,21). Ród jest pojęciem szerszym niż rodzina rozumiana jako wspólnota zamieszkania. Poszczególne rodziny izraelskie łączyły się w rody, na czele których stała jedna osoba (np. Lb 36,1). Przynależność do danego rodu pociągała za sobą konieczność przyjęcia tej samej tradycji religijnej, czyli wyznawanie wiary w Boga swoich przodków (np. Rdz 26,24).


Plemię Issachara
Opis plemion północnych jest bardzo pobieżny. Plemię Zabulona zostało nawet pominięte. Przedstawiając plemię Issachara, autor skupia się przede wszystkim na ukazaniu siły militarnej i dlatego podaje dokładną liczbę żołnierzy. Liczby podawane przez autora nie zgadzają się jednak z danymi przedstawionymi w Księdze Liczb (Lb 1,29; 26,23-26). Różnica ta jest wynikiem wykorzystania przez autora nieznanych źródeł pozabiblijnych.


Plemię Beniamina
Najwięcej uwagi w opisie plemion północnych autor poświęca Beniaminitom. Podana genealogia znacznie odbiega jednak od innych przekazów biblijnych, poświęconych temu plemieniu (Rdz 46,21; Lb 26,38-41). Autor wymienia tu tylko trzech synów Beniamina, w innym miejscu – pięciu (1Krn 8,1), a według Księgi Rodzaju było ich aż dziesięciu (Rdz 46,21).


Plemię Manassesa
Rodowód Manassesa nie jest pełny. Podany spis wymienia kobiety aramejskie, a także imiona nieizraelskie (np. Selofchad i Likchi). Drugorzędna żona Manassesa była Aramejką, ponieważ Gilead znajdował się na wschodzie, blisko Aramu. Widzimy więc, że Manasses, wychodząc z Galilei, udał się nie na północ, jak sugeruje Księga Jozuego (Joz 17,1), ale na wschód. Opis kronikarza ukazuje przyjazne relacje pomiędzy Hebrajczykami i rdzenną ludnością Zajordania (Rdz 25,20; 28,5).


Plemię Efraima
Rodowód Efraima, chociaż dokładniejszy niż poprzednie genealogie, również nie jest pełny. Wspominając tragedię rodu (w. 21), autor chce podkreślić fakt jego odrodzenia, które dokonuje się poprzez narodziny Berii (w. 23).


Plemię Asera
Biorąc pod uwagę fakt, że było to plemię żyjące najdalej od Jerozolimy, genealogia potomków Asera jest przedstawiona dość dokładnie, choć nie brak w niej niejasności i nie jest pewne, jakimi źródłami posługiwał się autor. Kronikarz nic nie mówi o zamieszkiwanych przez nich miejscowościach, które prawdopodobnie były położone na południe od góry Karmel.

Pierwsza i Druga Księga Kronik
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Pierwotnie Pierwsza i Druga Księga Kronik stanowiły jedno dzieło i nosiły tytuł Dibre Hajjamim, który można tłumaczyć jako ‘wydarzenia dni’, ‘roczniki’ czy ‘kroniki’. Dzieło to umieszczono na końcu żydowskiego zbioru Pism prawdopodobnie dlatego, że uważano je za powtórzenie opisu wydarzeń przedstawionych obszernie w Księgach Samuela i Księgach Królewskich. Podział dzieła kronikarskiego na dwie księgi wprowadzili tłumacze Septuaginty (LXX), którzy opatrzyli je tytułem Paralipomenon a, b, czyli ‘pierw-sza i druga księga rzeczy opuszczonych w księgach Samuela i Królewskich’. Tłumacze LXX zmienili także miejsce dzieła kronikarskiego w kanonie ST i umieścili je w zbiorze ksiąg historycznych, zaraz po Księgach Królewskich i przed Księgą Ezdrasza. Stosowany dziś tytuł Księgi Kronik pochodzi od św. Hieronima, który w dziele Prologus Galeatus po raz pierwszy nazwał je Kroniką całej historii Bożej (Chronicon totius divinae historiae).
Ponieważ początkowo Księgi Kronik stanowiły część jednego większego dzieła, obejmującego także Księgę Ezdrasza i Księgę Nehemiasza, w tradycji żydowskiej uważano, że autorem Ksiąg Kronik jest Ezdrasz. Pod koniec XIX w. upowszechniło się przekonanie, że Księgi Kronik oraz Księgę Ezdrasza i Księgę Nehemiasza napisał jeden, nieznany autor, zwany kronikarzem. Analizując jego dzieło, możemy powiedzieć, że autor był gorliwym Żydem, bardzo dobrze znającym historię Izraela, a także tradycję prorocką i mądrościową. Prawdopodobnie wywodził się z grona lewitów, o czym świadczy jego zainteresowanie świątynią i sprawowanym w niej kultem, który opisuje nadzwyczaj szczegółowo. Na jego lewickie pochodzenie wskazuje również obojętność, a czasem wręcz niechęć do środowiska kapłanów oraz przebijające się przez całe dzieło zainteresowanie śpiewem liturgicznym, co może świadczyć o tym, iż wywodził się on z kręgu lewitów zajmujących się śpiewem.
Kronikarz, komponując swoje dzieło, korzystał z wielu dokumentów. Do źródeł, o których pochodzeniu nic nie mówi, a które z pewnością wykorzystał, należą kanoniczne księgi: Rodzaju, Wyjścia, Liczb, Jozuego i Rut. Najważniejszymi dokumentami były dla niego księgi Samuela i Królewskie. W dziele kronikarskim nie brak również śladów biblijnej tradycji prorockiej (księgi: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Zachariasza i Aggeusza), a także nawiązań do Księgi Psalmów. Ważnym źródłem dla autora Ksiąg Kronik były także dzieła pozabiblijne, szczególnie historyczne. Kronikarz korzystał również z dokumentów sporządzanych na dworze królewskim, a także z tradycji ustnej przekazywanej przez Izraelitów, którzy powrócili z wygnania babilońskiego (538 r. przed Chr.). Autor Ksiąg Kronik nie był jednak niewolniczo przywiązany do dostępnych mu źródeł, lecz korzystając z nich w dość dowolny sposób, przedstawił własną wizję i interpretację dziejów, którą podporządkował omawianym przez siebie tematom teologicznym.
Jeśli przyjmiemy, że Księgi Kronik oraz Księgi Ezdrasza i Nehemiasza są dziełem jednego autora, to musiało ono powstać po ostatnich wydarzeniach opisanych w Księdze Nehemiasza, czyli po roku 400 przed Chr. Sposób przedstawiania tematów teologicznych, liczne arameizmy w języku oryginalnym i miejsce zajmowane w żydowskim kanonie ST sugerują, że dzieło kronikarskie powstało w późnym okresie powygnaniowym. Wcześniej jednak niż w 180 r. przed Chr., bo wówczas powstała Księga Syracydesa, która przedstawiając króla Dawida, jest wyraźnie zależna od Ksiąg Kronik (Syr 47,2-11). Księgę Kronik cytuje również historyk Eupolemos z Aleksandrii, który w 157 r. przed Chr. znał już jej grecki przekład. Ponieważ w dziele kronikarskim nie znajdujemy żadnej aluzji do Aleksandra Wielkiego (zm. w 323 r. przed. Chr), jego zasadnicze zręby prawdopodobnie powstały na przełomie IV i III w. przed Chr. Nie wyklucza to późniejszych redakcji lub uzupełnień, których dokonano nie później niż w pierwszej połowie II w. przed Chr.
Treść i teologia
Księgi Kronik przedstawiają bardzo długi okres historii zbawienia od jej początku do momentu przesiedlenia Izraelitów do Babilonii. Dzieło to ze względu na opisane w nim wydarzenia historyczne można podzielić na cztery zasadnicze części: 1) prehistoria dynastii Dawida (1Krn 1 – 9), czyli okres od stworzenia do czasów panowania pierwszego króla Izraela Saula; 2) czasy panowania króla Dawida (1Krn 10 – 29); 3) okres panowania króla Salomona (2Krn 1 – 9); 4) czasy rządów królów Judy, od Roboama do Sedecjasza, którego panowanie zakończyło się przesiedleniem babilońskim (2Krn 10 – 36).
Księgi Kronik są owocem pogłębionej refleksji lewity nad długim okresem historii zbawienia. Ich treść można określić jako lewicką interpretację okresu monarchii. Autor miał na uwadze cel praktyczny i duszpasterski: umocnienie wiary i nadziei narodu w czasie, gdy Izrael był jedną z perskich prowincji. Nauczał, że przesiedlenie babilońskie było karą, ale nie unicestwieniem obietnic i przymierza zawartego z Dawidem. Chociaż po okresie wygnania na tronie w Jerozolimie nie zasiadał już monarcha, pozostały jeszcze inne ważne filary społeczności: wspólnota ludu Bożego, Prawo, świątynia, legalny kult oraz jego szafarze. Były one gwarancją aktualności przymierza i obietnic oraz przekonania, że Bóg realizuje plan zbawienia.
Bogate i głębokie nauczanie teologiczne zawarte w Księgach Kronik jest syntezą wiary narodu izraelskiego i pokazuje, jak wiara ta była przeżywana na przełomie IV i III w. przed Chr. Bóg w Księgach Kronik określany jest imieniem Elohim. Mieszka On w niebie, a na ziemi, w świątyni jerozolimskiej, obecne jest Jego imię. Bóg jest jedyny, poza Nim nie ma innych bogów, Jego wiedza obejmuje wszystko, On nad wszystkim panuje, dlatego aktywnie włącza się w wydarzenia dziejące się na ziemi. W swoim kontakcie z ludźmi posługuje się pośrednikami. Jest On Bogiem ojców, dochowującym obietnic, wiernym przymierzu i wspierającym Izraelitów w czasie ucisku. Jest sprawiedliwy i już tu, na ziemi, wynagradza za dobre postępowanie, a za złe karze. Kara jednak nie jest ostatnim słowem Boga, gdyż jest On Bogiem miłosierdzia. Jeżeli lud się upokorzy, będzie błagał o przebaczenie i powróci do Boga, wtedy On mu przebaczy.
W Księgach Kronik nie znajdziemy tak wyraźnych tekstów mesjańskich jak w pismach proroków czy psalmach. Autor skupia uwagę na osobach Dawida i Salomona, których przedstawia nie tyle jako władców politycznych czy przodków Mesjasza, lecz jako narzędzia, którymi Bóg posłużył się przy budowie świątyni i organizacji kultu w niej sprawowanego. Kładąc akcent na wieczne przymierze zawarte przez Boga z Dawidem i jego potomkami, podtrzymuje nadzieję trwałości dynastii Dawida oraz objawienia się Tego, który zapewni zbawienie ludowi Bożemu, to jest Chrystusa. Mesjanizm tych ksiąg jest więc dyskretny, ukryty, jednak zawsze obecny.