Odnowienie przymierza i zobowiązania kultowe

Dzień pokuty

9¹W dwudziestym czwartym dniu tego miesiąca, poszcząc, Izraelici zgromadzili się ubrani w wory pokutne i z głowami posypanymi ziemią. ²Wszyscy należący do plemion izraelskich oddzielili się od cudzoziemców. Potem, stojąc, wyznali własne grzechy i winy swoich przodków. ³Przez ćwierć dnia stali, każdy na swoim miejscu, i czytali z księgi PrawaPana , swego Boga, a przez drugą ćwierć dnia wyznawali swoje winy, upadłszy na twarz przed Panem, swoim Bogiem.⁴Na podwyższeniu dla lewitów stanęli: Jozue, Bani, Kadmiel, Szebaniasz, Bunni, Szerebiasz, Bani i Kenani i wołali donośnym głosem do Pana Boga.⁵A lewici: Jozue, Kadmiel, Bani, Chaszabnejasz, Szerebiasz, Hodiasz, Szebaniasz i Petachiasz wzywali: „Powstańcie, aby wielbić Pana, naszego Boga, poprzez wszystkie wieki!

Uwielbienie Boga Izraela

Niech uwielbiają Twoje potężne imię, wywyższone ponad wszelkie uwielbienie i chwałę!

⁶Jedynie Ty jesteś Panem .

Ty stworzyłeś niebiosa, niebiosa niebios i wszelkie ich wojsko,

ziemię i wszystko, co jest na niej,

morza i wszystko, co w nich żyje.

Ty ożywiasz wszystko,

a wojsko niebieskie oddaje Ci pokłon.

Uwielbienie Boga Patriarchów

⁷Ty, Panie, jesteś tym Bogiem,

który wybrał Abrama.

Ty wyprowadziłeś go z Ur Chaldejskiego

i nadałeś mu imię Abraham.

⁸A gdy uznałeś, że jego serce jest Ci wierne,

zawarłeś z nim przymierze,

że jego potomstwu dasz ziemię

Kananejczyka, Chetyty i Amoryty,

Peryzzyty, Jebusyty i Girgaszyty.

I dotrzymałeś słowa, bo jesteś sprawiedliwy!

Uwielbienie Boga, Wybawiciela z Egiptu

⁹Ty widziałeś poniżenie naszych przodków w Egipcie

i wysłuchałeś ich wołania nad Morzem Czerwonym.

¹⁰Dokonałeś też znaków i cudów przeciw faraonowi,

przeciwko wszystkim jego sługom i mieszkańcom jego kraju,

gdyż wiedziałeś, że odnosili się do nich zuchwale.

Tak uczyniłeś sławnym aż do dzisiaj swoje imię.

¹¹Rozdzieliłeś morze przed nimi,

tak że suchą nogą przeszli przez jego środek;

a tych, którzy ich ścigali, wtrąciłeś w głębinę

jak kamień w wody wezbrane.

¹²Słupem obłoku prowadziłeś ich we dnie

i kolumną ognia w nocy,

aby oświetlać im drogę, którą mieli kroczyć.

Uwielbienie Boga Przymierza

¹³Potem zstąpiłeś na górę Synaj

i z nieba z nimi rozmawiałeś.

I dałeś im słuszne przepisy i prawa niezawodne,

i dobre ustawy, i przykazania.

¹⁴Oznajmiłeś im Twój święty szabat

i przez sługę swego Mojżesza nadałeś im

nakazy, przykazania i Prawo.

¹⁵Gdy odczuwali głód, dałeś im chleb z nieba,

a gdy byli spragnieni, wydobyłeś im wodę ze skały.

I powiedziałeś, że odziedziczą ziemię,

którą przysiągłeś dać im na własność.

Wyznanie win przodków z czasów wędrówki na pustyni

¹⁶Lecz oni i nasi przodkowie postąpili zuchwale:

nie chcieli ugiąć karku i nie słuchali Twoich przykazań.

¹⁷Uchylali się od posłuszeństwa

i nie pamiętali o Twoich cudach,

które dla nich uczyniłeś.

Stali się krnąbrni, a nawet powzięli zamiar

powrotu do Egiptu, do swojej dawnej niewoli.

Uwielbienie miłosierdzia Bożego w wydarzeniach na pustyni

Lecz Ty jesteś Bogiem przebaczenia,

łaskawym i współczującym,

cierpliwym i wielkiego miłosierdzia –

dlatego ich nie opuściłeś.

¹⁸Nawet gdy zrobili sobie cielca odlanego z metalu

i powiedzieli: «Oto twój bóg, który wyprowadził cię z Egiptu»,

i gdy popełnili wielkie bluźnierstwa,

¹⁹Ty, w niezmierzonej litości swojej,

nie opuściłeś ich na pustyni.

Słup obłoku nie odstąpił od nich we dnie,

prowadząc ich drogą,

ani kolumna ognia w nocy,

oświetlając im drogę, którą mieli kroczyć.

²⁰I dałeś im swego dobrego ducha,

aby ich pouczał,

a manny swojej od ust im nie odjąłeś

i wodę im dałeś, gdy byli spragnieni.

²¹Przez lat czterdzieści utrzymywałeś ich na pustyni,

tak że niczego im nie brakło.

Nie zniszczyło się ich odzienie

ani nogi im nie opuchły.

²²Oddałeś im królestwa i narody,

ziemie pogranicza stały się ich udziałem.

Tak objęli w posiadanie ziemię Sichona, króla Cheszbonu,

i ziemię Oga, króla Baszanu.

Uwielbienie miłosierdzia Bożego za zdobycie Kanaanu

²³Dzieci ich rozmnożyłeś jak gwiazdy na niebie

i wprowadziłeś ich do kraju,

jak przyrzekłeś ich przodkom,

że wejdą, aby go posiąść.

²⁴I weszli ich synowie, i objęli go w posiadanie.

Ty rzuciłeś na kolana przed nimi

Kananejczyków, mieszkańców tej ziemi,

a ich królów wydałeś w ich ręce,

podobnie jak ludy tej ziemi,

aby uczynili z nimi według własnej woli.

²⁵Zdobyli warowne miasta

i urodzajne tereny

i zajęli domy pełne bogactwa,

wykute zbiorniki wody, winnice, ogrody oliwne

i drzewa owocowe w obfitości.

Jedli do syta i utyli,

i opływali w dostatki dzięki Twej wielkiej dobroci.

Wyznanie win przodków w Kanaanie

²⁶Wtedy stali się oporni,

zbuntowali się przeciwko Tobie

i precz odrzucili Twoje Prawo.

Pozabijali Twoich proroków, którzy ich upominali,

aby ich nawrócić do Ciebie,

i popełniali wielkie bluźnierstwa.

²⁷Wówczas wydałeś ich na pastwę ich wrogów,

aby ich ciemiężyli.

Miłosierdzie Boże w historii Izraela w Ziemi Obiecanej

Oni zaś w czasie ucisku wołali do Ciebie

a Ty, kierując się swym wielkim współczuciem,

wysłuchiwałeś ich z niebios

i posyłałeś im wybawców,

aby ich wyrwali z ręki wrogów.

²⁸Lecz gdy odzyskali wolność,

znowu zaczęli czynić to, co Ty za złe uważasz.

Dlatego znów ich wydałeś w ręce nieprzyjaciół,

aby ich ciemiężyli.

A oni znowu wołali do Ciebie

i Ty ich z nieba wysłuchiwałeś

i ratowałeś ich wielokrotnie

według Twojej wielkiej litości.

²⁹I surowo ich upominałeś,

aby powracali do Twojego Prawa.

Lecz oni byli zuchwali,

nie słuchali Twoich poleceń

i grzeszyli przeciwko Twym nakazom,

które człowiek winien wypełniać,

aby dzięki nim posiadać życie.

Odwrócili się do nich plecami,

pozostali nieposłuszni i krnąbrni.

³⁰Znosiłeś ich cierpliwie przez wiele lat

i upominałeś ich przez swego Ducha

za pośrednictwem Twoich proroków,

lecz oni nie słuchali.

Dlatego wydałeś ich pod władzę różnym narodom.

³¹Ale w Twym wielkim miłosierdziu

nie chciałeś ich wytracić i nie opuściłeś ich:

bo Ty jesteś Bogiem łaski i miłosierdzia.

Błaganie o miłosierdzie w obecnej sytuacji

³²Teraz więc, Boże nasz,

Boże wielki, potężny i groźny,

który z miłością dotrzymujesz przymierza –

niech nie zniknie w Twych oczach

całe to utrapienie, jakie nas spotkało,

naszych królów, naszych książąt i kapłanów,

naszych proroków i naszych przodków,

cały Twój naród, od czasów królów Asyrii

aż po dzień dzisiejszy.

³³Ty jesteś sprawiedliwy w tym wszystkim, co nas spotkało,

Ty bowiem dochowałeś wierności,

a myśmy zawinili.

³⁴Bo nasi królowie i książęta, kapłani i przodkowie

nie zachowali Twojego Prawa

i nie przylgnęli sercem

do Twoich przykazań i napomnień,

które im uroczyście ogłosiłeś.

³⁵Gdy bowiem jeszcze mieli królestwo

i opływali w Twoje liczne dobra, które im dałeś,

i żyli w kraju rozległym i urodzajnym, który im przygotowałeś,

nie służyli Tobie i nie porzucili swoich złych uczynków!

³⁶Oto dziś jesteśmy niewolnikami

na tej ziemi, którą dałeś naszym przodkom,

aby z jej plonów i dóbr spożywali.

My dziś jesteśmy niewolnikami!

³⁷Jej obfite plony oddawane są królom,

których nam narzuciłeś za nasze grzechy.

Oni rozporządzają dowolnie naszymi ciałami i naszymi trzodami.

Żyjemy w wielkim wyzysku!

miesiąc – chodzi o miesiąc siódmy (Ne 8,1), czyli Tiszri (wrzesień-październik).

wory pokutne – stały element publicznej pokuty lub żałoby. Wory pokutne, które ubierano lub którymi się przepasywano, wykonane były z sierści wielbłądziej lub koziej.

wojsko – chodzi o gwiazdy posłuszne rozkazom Boga.

dobry duch – aluzja do ducha mądrości i rozumu (Iz 11,2), który pouczał Izraelitów na pustyni i w ciągu całej ich historii, aby przestrzegali Prawa, które przekazał im Mojżesz (Joz 1,7n). Nieliczni tłumaczą to miejsce: i obdarzałeś ich łagodnym powietrzem (klimatem), nawiązując do znośnych warunków atmosferycznych podczas wieloletniej podróży na pustyni.

W wersetach 26-28 autor opisuje czasy sędziów, w których naprzemiennie następowały okresy łaski i dobrobytu oraz ucisku i przeciwności, które były skutkiem grzechów ludu Bożego.

ciała – chodzi o osoby; autor określa zależność Judejczyków od Persji w kategoriach niewolnictwa.

GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.

ADAM.

PRAWO (hebr. Tora - dosł. ‘nauka’, ‘pouczenie’) - termin mający wiele znaczeń, dlatego trzeba uważać, aby przez przekład na język polski nie zawęzić jego rozumienia. Tora jest nazwą pięciu pierwszych ksiąg w Biblii hebrajskiej (Pięcioksiąg) i odnosi się do przykazań, przepisów oraz pouczeń tam zapisanych. Termin ten obejmuje także wszelkie pouczenia, przekazane za pomocą narracji. Kodeks Prawa zawierający nakazy i zakazy jest przypisywany Mojżeszowi, ale kształtował się on dosyć długo i w wielu kwestiach podobny jest do ówczesnego starożytnego prawodawstwa innych narodów Bliskiego Wschodu. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu obejmują i regulują różne dziedziny życia: kult, moralność oraz zasady życia społecznego. Prawo jest rozumiane także jako mądrość, wyraz woli Bożej ( Ps 19,8-11) wobec narodu wybranego, a jego przestrzeganie było warunkiem zachowania przymierza (Pwt 28,1nn). W tradycji żydowskiej istniała także Tora ustna jako interpretacja Tory pisanej. Została ona spisana w dziełach judaizmu rabinicznego, zwanych Miszną i Talmudem. Zob.

PRZYMIERZE.

PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).

LEWICI - członkowie plemienia Lewiego, którym na Synaju została powierzona służba kapłańska (Lb 1,50). Po wejściu do Ziemi Obiecanej potomkowie Lewiego nie otrzymali żadnego terytorium, na którym, wzorem innych plemion, mogliby stworzyć własną strukturę społeczną. Ich jedynym zadaniem była troska o kult we wszystkich sanktuariach Izraela, składanie ofiar, nauczanie prawa Bożego i czuwanie, aby było ono przestrzegane (Pwt 17,18; 33,10). Źródłem ich utrzymania były ofiary składane przez lud (Lb 18,20-32). W wyniku reformy liturgicznej za czasów króla Jozjasza (622 r. przed Chr.) i centralizacji kultu w Jerozolimie lewici stracili swoje znaczenie. Kapłani jerozolimscy ograniczyli ich rolę do personelu świątynnego, spełniającego drugorzędne funkcje kultyczne (2Krl 23,8n). Lewici odzyskali swoją pozycję po powrocie z przesiedlenia babilońskiego i zachowali ją aż do momentu zburzenia świątyni jerozolimskiej przez Rzymian w 70 r. po Chr. Zob.

DZIESIĘCINA,

NAJWYŻSZY KAPŁAN.

IMIĘ - oznaczało istotę, tożsamość i tajemnicę osoby, do której się odnosiło. Nadanie dziecku konkretnego imienia wyrażało oczekiwania rodziców, jakie z nim wiązali, jak również zadania, jakie dana osoba ma do spełnienia w życiu (Mt 16,18). Dlatego w kulturze semickiej imię zawsze wyrażało możliwości społeczne człowieka (Lb 16,2). Izraelici przywiązywali wielką wagę do nadawania imion. Zmienić komuś imię oznaczało obdarzyć go nową osobowością (Rdz 17,5; 17,15). Bóg, objawiając swoje imię człowiekowi ( Wj 3,14), pozwolił mu zbliżyć się do swojej tajemnicy, dopuścił go do głębokiej zażyłości ze sobą (J 17,6.26). Jego imię jest uświęcane (Iz 29,23), uwielbiane (Ps 7,18), kochane (Ps 5,12), wieczne (Ps 135,13) i groźne (Pwt 28,58). Świątynia była miejscem, w którym z woli Boga przebywało Jego imię (Pwt 12,5), czyli stale była napełniona Jego obecnością. Żydzi z szacunku dla Boga nigdy nie wypowiadali Jego imienia, zastępując je pomocniczymi określeniami typu: mój Pan, Bóg, Ten, co przebywa w górach. Bóg wybrał również imię dla swojego Syna. Imię Jezus jest święte i tożsame z imieniem Bożym (Ap 14,1). Apostołowie w imię Jezusa uzdrawiali chorych (Dz 3,6), wyrzucali demony (Mk 9,38), czynili cuda (Mt 7,22). Ich działania były w istocie działaniami samego Jezusa, który przekazując uczniom władzę i moc, uczynił ich kontynuatorami swojej misji. Zob.

JEZUS.

CHWAŁA (hebr. kawod - ‘znaczenie’, ‘waga’, ‘szacunek’, ‘blask’) - w ST chwała oznaczała przymiot Boga, który objawiał się przede wszystkim w dziełach stworzenia (np. Iz 6,3) i zbawienia (np. Iz 35,1-4). Ukazywała się również w sposób dostrzegalny przez człowieka jako obłok (np. Wj 14,24) lub słup ognia (np. Pwt 4,36). Czasami słowo to oznaczało obecność Boga (Wj 40,34n). W NT chwała Boża w sposób pełny objawiła się w osobie i dziele Jezusa Chrystusa (np. J 1,14; 17,1.4). Oddawać chwałę Bogu oznacza czcić Go, uwielbiać, adorować i być wdzięcznym za otrzymane łaski (np. Łk 17,18; 1Kor 10,31). Dzięki Jezusowi Chrystusowi ludzie będą mieli udział w chwale Boga (Rz 2,7; 8,17; 2Tes 2,14), co nastąpi przy Jego powtórnym przyjściu na ziemię (Kol 3,4).

JEZUS.

SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.

NERKI.

PRZYMIERZE - rodzaj umowy, gwarantującej porządek i ustalającej prawa i obowiązki stron zawierających układ. Termin ten odnosi się nie tylko do relacji międzyludzkich czy międzynarodowych, ale także używa się go w odniesieniu do relacji między Bogiem a ludźmi. Jest to kluczowe pojęcie dla teologii ST i historii narodu wybranego. ST wymienia kilka przymierzy, które Bóg zawierał z ludźmi: z Noem (Rdz 9), z Abrahamem (Rdz 15 i 17), z ludem izraelskim na Synaju (Wj 19nn), z Dawidem (2Sm 7) oraz przymierze nazwane kapłańskim (Lb 18,19). Na Synaju zostało zawarte najważniejsze z nich, na mocy którego Izrael otrzymał prawa i zobowiązał się do wierności Bogu. Inicjatorem każdego przymierza był Bóg, który w ten sposób wyraził swoją miłość i łaskę wobec ludzi. Zewnętrznym znakiem przymierza Izraela z Bogiem było obrzezanie. Obchodzono także Święto Odnowienia Przymierza. Nagminne łamanie przymierza przez członków ludu Bożego doprowadziło do konieczności zawarcia Nowego Przymierza (Jr 31,31-33). To ostateczne przymierze Bóg zawarł z wszystkimi ludŹmi przez swojego Syna Jezusa Chrystusa. Nowe Przymierze nie opiera się już na przepisach prawa, ale ma swoje Źródło w Duchu (2Kor 3,6; por. J 4,23n). Wierność temu przymierzu jest możliwa dzięki ofierze Chrystusa i Jego żywej obecności pośród tych, którzy w Niego uwierzyli. Zob.

OBRZEZANIE,

PRZYKAZANIE.

KANAAN, KANANEJCZYCY - starożytna nazwa kraju położonego na obszarze dzisiejszego Izraela i Libanu. Dotychczas nie ustalono dokładnych granic starożytnego Kanaanu (Rdz 10,19). Zanim Izraelici pojawili się na tych terenach pod koniec XIII w. przed Chr., żyły tam różne plemiona (ok. 30) skupione wokół większych miast (Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj 3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17; Joz 3,10). Każde plemię miało swojego władcę i rywalizowało z sąsiadami. Ludność zamieszkująca Kanaan zajmowała się głównie rolnictwem, a także żeglarstwem i kupiectwem. Religia Kananejczyków była ściśle związana z codziennym rytmem życia. Koncentrowała się wokół kultu płodności. W Biblii mieszkańcy Kanaanu zasadniczo są ukazywani w negatywnym świetle (np. Rdz 9,18-27; Dn 13,56nn). Chociaż Izraelici gardzili nimi jako ludnością podbitą (Sdz 1,28), to jednak pod względem rozwoju cywilizacyjnego wiele zawdzięczają kulturze kananejskiej.

CHETYCI - indoeuropejski lud zamieszkujący wschodnią część środkowej Anatolii. Od XVII w. przed Chr. zaczęła się ekspansja Chetytów, którzy m.in. zdobyli Aleppo i złupili Babilon. W okresie rozkwitu, w XIV w. przed Chr. podporządkowali sobie ludy zamieszkujące północną Syrię i terytoria Libanu. Kres potędze Chetytów położyły tzw. Ludy Morza, które ok. XIII w. przed Chr. przybyły z rejonów Morza Egejskiego. Nie ma dowodów na to, że Chetyci kiedykolwiek zamieszkiwali Kanaan. Wymienia się ich wśród mieszkańców tego regionu być może dlatego, że Asyryjczycy i Babilończycy w taki sposób nazywali żyjące tam ludy.

AMORYCI (hebr. emori, akad. ammuru - ‘zachodni’) - jedna z grup etnicznych zamieszkujących Kanaan w czasach poprzedzających przybycie tam Izraelitów. W Piśmie Świętym słowo to ma kilka znaczeń. Może odnosić się do mieszkańców Kanaanu w ogólności (np. Rdz 14,7.13; 48,22; Pwt 3,8; 4,48; Sdz 6,1-10; 1Krl 21,26), do mieszkańców terenów górzystych, dla odróżnienia od mieszkańców nizin (Lb 13,29) lub może oznaczać konkretny naród, posiadający swoje państwo, rządzone przez króla (Lb 21,21-31; Pwt 2,26-35). Początek królestwa Amorytów należy łączyć z plemionami semickich nomadów, którzy w trzecim tysiącleciu przed Chr. utworzyli własne państwo, obejmujące znaczną część Mezopotamii i Syrii. W tekstach klinowych i egipskich znajdują się świadectwa o Amorytach, posługujących się językiem semickim. Przedstawieni są w nich jako lud politycznie dominujący nad Mezopotamią w początkach II tysiąclecia przed Chr. Dla Izraelitów Amoryci byli bałwochwalcami, których Bóg usunął z Kanaanu za popełniane niegodziwości (Joz 24,15; Sdz 6,10). Zob.

KANAAN.

PERYZZYCI - jedna z najstarszych grup etnicznych zamieszkujących Kanaan, która zasiedlała centralną wyżynę Palestyny ( Joz 17,15). Znana jedynie ze ST (np. Wj 3,8; 23,23; Joz 3,10; Sdz 3,5). Niekiedy w Biblii zestawia się ich z Kananejczykami i przedstawia jako dwa ludy pierwotnie zamieszkujące te ziemie (Rdz 13,7; Sdz 1,4n). Zostali podbici przez Izraelitów (Joz 17,14-18; Sdz 1,4), ale zachowali swoją odrębność. Teksty biblijne potwierdzają ich istnienie jeszcze w czasach Salomona i Ezdrasza (1Krl 9,20n; Ezd 9,1).

JEBUSYCI - jedna z grup etnicznych zamieszkujących Palestynę przed przybyciem Izraelitów do Kanaanu (np. Rdz 15,21; Lb 13,29). Niektórzy autorzy ksiąg ST twierdzą, że byli oni spokrewnieni z Kananejczykami (Rdz 10,15n; 1Krn 1,14), inni natomiast te dwa ludy zdecydowanie odróżniają ( Wj 33,2; 34,11; Joz 11,3; 12,6). Najważniejszym ich miastem było Jebus (Sdz 19,10; 1Krn 11,4) - późniejsza Jerozolima. Po podboju Kanaanu przez plemiona Izraelskie, Jebusyci długo zachowywali niezależność. Dopiero król Dawid zdobył ich twierdzę Syjon, którą uczynił swoją rezydencją, a Jerozolimę stolicą swojego królestwa (2Sm 5,6n; 1Krn 11,4-7). Dawid prawdopodobnie pozwolił im pozostać w mieście, o czym może świadczyć zakup terenu pod przyszłą świątynię, którego król dokonał u niejakiego Arauny Jebusyty (2Sm 24,18-24). Według proroka Zachariasza Jebusyci zostali zasymilowani przez ludność Judy (Za 9,7). Zob.

JEROZOLIMA.

CUD - specjalne działanie Boga, podejmowane ze względu na dobro człowieka. Cud ma charakter niezwykłego zjawiska, przez które Bóg objawia siebie, swoją moc i miłość oraz daje ludziom konkretny znak. Cuda dokonywane przez Jezusa były potwierdzeniem Jego jedności z Ojcem (J 11,41), uwierzytelniały Jego posłannictwo jako Chrystusa, symbolizowały tryumf nad szatanem oraz budziły i umacniały wiarę. Właściwy sens cudów i zawarte w nich objawienie Boże można zrozumieć i odczytać tylko w świetle wiary (Mk 6,54). Cuda czynione przez Jezusa i Jego uczniów są wyraźnymi znakami potwierdzającymi nadejście królestwa Bożego. Zob. KRÓLESTWO BOŻE.

JEZUS.

SYNAJ - półwysep o kształcie odwróconego trójkąta, stanowiący pomost między Afryką i Azją, położony pomiędzy Kanałem Sueskim a Zatoką Akaba. Dominuje tam klimat pustynny z nikłą ilością opadów. Obszar ten mimo niekorzystnych warunków jest zamieszkany przez ludzi od trzydziestu tysięcy lat. Przecinały go liczne trakty, którymi przemieszczały się grupy etniczne, armie i rzesze kupców. Na Synaju znajduje się góra nosząca tę samą nazwę, na której Mojżesz otrzymał od Boga Prawo ( Wj 31,18). Góra ta nosi również nazwę Horeb (np. Pwt 1,2). Jako miejsce objawienia się Boga człowiekowi stała się ona miejscem świętym i symbolem Bożej opieki (Ps 68,9). Apostoł Paweł, pokazując różnice między Starym a Nowym Przymierzem, odwołuje się do Synaju jako symbolu starego porządku (Ga 4,24n). Zob.

PRZYMIERZE.

PRZYKAZANIE - żądanie wyrażone przez słowo mówione lub na piśmie. Termin ten odnosi się niekiedy w Piśmie σwiętym do relacji międzyludzkich, np. może wyrażać żądanie rodzica względem dziecka (Jr 35,14; Prz 6,20) lub króla wobec poddanych (2Krl 18,36). Zasadniczo ma jednak znaczenie teologiczne i określa wymagania wynikające z przymierza zawartego na Synaju między Bogiem a Jego ludem. Terminem przykazanie określa się przede wszystkim polecenia zawarte w Dekalogu (Wj 20,1-17; Pwt 5,6-21). W sensie szerszym odnosi się on do różnego rodzaju regulacji prawnych, etycznych i kultycznych, wynikających z Dekalogu, które zawarte są w Pięcioksięgu (Wj 20,22n; 25 - 31; 35 - 40; Kpł 17 - 26; Pwt 12 - 26). Przykazania nie są narzuconym przez Boga bezdusznym prawem, lecz stanowią konsekwencję zbawczych dzieł Boga dokonanych w historii Izraela (wybranie, wyzwolenie z Egiptu, zawarcie przymierza). Są również przejawem odpowiedzialności Boga za swój lud, do którego ma On wyłączne prawo. Odp owiedzią człowieka na Boże przykazania ma być ich przestrzeganie (Kpł 26,3), ponieważ są one dla człowieka rozkoszą i przedmiotem miłości (Ps 119,47.127.143), a także w skuteczny sposób przygotowują go na przyjęcie zbawienia. Sankcją za lekceważenie przykazań jest przekleństwo ( Kpł 26,14nn; Pwt 27,15-26). Jezus nie odrzucił przykazań ST, lecz je zaktualizował i uczynił jeszcze bardziej radykalnymi, przez postawienie na pierwszym miejscu przykazania miłości Boga i bliŹniego (np. Mt 22,35-40). Zob. PRZEKLE┴STWO.

SZABAT - ostatni dzień tygodnia, świętowany przez Żydów jako dzień przeznaczony na modlitwę i odpoczynek. Tradycja świętowania szabatu jest zakorzeniona w biblijnym opisie stwarzania świata (Rdz 2,1-3), według którego Bóg w siódmym dniu po zakończonym dziele przestał pracować, a następnie pobłogosławił ten dzień i ustanowił go świętym. Od początków istnienia biblijnego Izraela szabat stanowił centrum żydo wskich praktyk religijnych. Żydowskie prawodawstwo bardzo ściśle obwarowało ten dzień stosownymi normami, które dokładnie wyjaśniały, jak należy go świętować i od jakich prac bezwzględnie należy się powstrzymać (Pwt 5,12-15). Szabat był dniem radości oraz znakiem jedności między Bogiem a ludem Izraela. Jego zachowywanie stanowiło jeden z czynników umacniających narodową i religijną tożsamość Żydów.

PRZYMIERZE.

MIŁOSIERDZIE BOŻE - przymiot Boga wyrażający się w Jego pełnej miłości postawie wobec człowieka, bez względu na jego zasługi. ST nie wypracował jednego pojęcia na określenie Bożego miłosierdzia, lecz używa kilku uzupełniających się terminów. W jęz. hebr. miłosierdzie Boże określane jest jako rachamim, które pochodzi od wyrazu oznaczającego ‘macicę’, ‘łono’. Bóg przyjmuje więc wobec człowieka postawę macierzyńską, jest kochającym rodzicem (np. Iz 49,14n). Ponadto używa się rzeczownika chesed, który wskazuje na takie cechy Boga, jak ‘życzliwość’, ‘miłość’, ‘lojalność’, ‘wierność’. Innym określeniem jest channun - ‘łagodność’, ‘litość’, ‘przebaczenie’. Według autorów NT najpełniejszym wyrazem miłosierdzia Bożego było Wcielenie Jezusa, który przyszedł na ziemię, aby zbawić wszystkich ludzi (np. J 12,47; Rz 11,30-32; Ef 2,4nn; 1Tm 1,15). Miłosierna miłość Chrystusa do ludzi cechowała całą Jego publiczną działalność i wyrażała się w niezliczonych gestach pomocy okazywanej ludziom (np. głoszenie Dobrej Nowiny o zbawieniu, przebaczanie grzechów, uzdrawianie z chorób, uwalnianie od złych duchów, wskrzeszanie z martwych). Przekazane przez Jezusa świadectwo o Bożym miłosierdziu pozwala ludziom wierzyć i mieć nadzieję, że na Sądzie Ostatecznym każdy człowiek doświadczy go od Boga w sposób pełny. Wszyscy ludzie powinni w całym swoim życiu naśladować ten przymiot Boga (np. Jk 2,13).

BLUŹNIERSTWO– znieważanie mową lub czynem kogoś lub czegoś uznanego za święte.

PRZYMIERZE.

PROROK (hebr. nawi - ‘nawoływać’, ‘zwiastować’) - człowiek przemawiający w imieniu Boga i z Jego polecenia. Profetyzm był praktyką znaną także w innych religiach starożytnego Wschodu. Proroków izraelskich wyróżnia jednak fakt odejścia przez nich od praktyk zmierzających do uzyskania stanów ekstatycznych przy pomocy muzyki, tańca lub środków odurzających. W czasach ST zjawisko profetyzmu było bardzo rozpowszechnione, a nawet zinstytucjonalizowane. Władcy mieli swoich urzędowych proroków, istniały też całe grupy proroków (np. uczniowie Eliasza), a nawet szkoły prorockie. Największe znaczenie dla Izraela mieli prorocy charyzmatyczni, niezwiązani z żadną instytucją, niezależni od królów i od miejsc kultu. Ich charakterystyczną cechą był fakt powołania przez Boga i świadomość powierzonej im misji (np. Wj 7,1n, Jr 15,19). Zadaniem proroków było przekazywanie słów, które otrzymali od Boga. Głoszenie woli Bożej odbywało się ustnie, a księgi prorockie ST są późniejszym, w stosunku do działalności proroków, zapisem danego im objawienia. W okresie przesiedlenia babilońskiego teksty zapisanych objawień zaczęto łączyć w jeden zbiór nazwany Prorocy. W NT tytuł proroka odnoszony jest do Jana Chrzciciela i do samego Jezusa (np. J 6,14). Dar proroctwa jest również jednym z darów Ducha świętego, wyrażającym się w objawianiu tajemnic, napominaniu, pocieszaniu i budowaniu wspólnoty (1Kor 12,28n).

BLUŹNIERSTWO– znieważanie mową lub czynem kogoś lub czegoś uznanego za święte.

PRZYMIERZE.

DUCH BOŻY, DUCH PAŃSKI - Bóg przez swojego Ducha działa w świecie i w ten sposób jest Panem historii. W ST Ducha Bożego rozumiano nie jako osobę, ale jako moc. W NT mówi się o działaniu Ducha Bożego, który zstępuje na ludzi i uzdalnia ich do życia w prawdzie, wolności i miłości (J 16,5nn). Duch Boży w sposób szczególny zstąpił na Syna Bożego Jezusa Chrystusa. Całe Jego życie naznaczone było mocą Ducha, który działał w Nim od momentu poczęcia (Łk 1,35), poprzez chrzest w Jordanie (Mt 3,16), aż do wypełnienia na krzyżu ofiary odkupienia (Hbr 9,14). Chrystus przekazał swojego Ducha uczniom i uzdolnił ich do kontynuowania swojej misji w świecie (J 16,5-15).

OBRZEZANIE,

PRZYKAZANIE.

ASYRIA, ASYRYJCZYCY - starożytne miasto-państwo Assur na północnym-wschodzie obecnego Iraku, ze stolicą na zachodnim brzegu Tygrysu. Starożytne inskrypcje poświadczają, że ok. 1900 r. przed Chr. władcą tego niezawisłego miasta -państwa był Szalim-Ahum. Pod koniec XIX w. przed Chr. Assur został zawładnięty przez Amorytów znad Eufratu. W połowie XIV w. przed Chr. za Assurbalita I ukonstytuowało się imperium asyryjskie, zajmując w następnych stuleciach rozległe terytoria Mitanni i Babilonii. Ok. 1200 r. przed Chr. imperium asyryjskie przeżywało głęboki kryzys. Prawdziwy jego rozkwit rozpoczął się ok. 935 r. przed Chr. od odzyskania terenów utraconych uprzednio na rzecz Aramejczyków. Stopniowa ekspansja imperium nowoasyryjskiego pozwoliła mu ok. 660 r. przed Chr. zająć znaczną część starożytnego Bliskiego Wschodu. Upadek tego imperium został zapoczątkowany wojną domową pomiędzy wojskami trzech pretendentów do tronu. Sytuację tę wykorzystała koalicja Medów i Babilończyków, którzy zaatakowali i zniszczyli środkową część imperium asyryjskiego. Ostatni król Asyrii, Assurubalipat II (612-609 przed Chr.), panował jeszcze przez krótki czas na zachodzie dawnego imperium, w Charanie, dzięki wsparciu ze strony władcy egipskiego. Został jednak zdetronizowany przez Babilończyków, a na zgliszczach wielkiego państwa powstały imperia Babilonii i Medii. W Biblii są jedynie wzmianki o kontaktach Izraela z Asyrią w okresie imperium nowoasyryjskiego. Autorzy 2Krl i 2Krn odnotowują, że Izrael i Juda wykorzystały konflikt pomiędzy Asyrią i Aramem dla poszerzenia swojego terytorium. Było to możliwe za królów Jeroboama II (2Krl 14,23-29) oraz Ozjasza (2Krn 26). Ostatecznie jednak zarówno Izrael, jak i Juda zostały podporządkowane władcom imperium nowoasyryjskiego. Podczas gdy Juda pozostawała ich lojalnym wasalem, Izrael buntował się przeciwko władzy Tiglat-Pilesera, Salmanassara i Sargona. Skutkiem tego był podział terytorium Izraela na prowincje i deportacja ludności w latach 732-720 przed Chr. (2Krl 17,1 - 18,12). Zob.

AMORYCI,

BABILON.

PRZYMIERZE.

NERKI.

ADAM.

Dzień pokuty
Po Święcie Namiotów ma miejsce obrzęd pokutny, przygotowujący wspólnotę do publicznego odnowienia przymierza z Bogiem. Zgodnie z praktyką utrwaloną po przesiedleniu, przygotowanie do uroczystego aktu przymierza polegało na wspólnotowym poście, na publicznym wyznaniu win osobistych i całego narodu, na wysłuchaniu przepisów Prawa, które należało ściśle wypełniać, i na publicznym uwielbieniu Boga. Wszystkie te elementy są tu obecne (ww. 1nn). Nie przypadkiem zostały pominięte postaci Ezdrasza i Nehemiasza, gdyż głównym bohaterem jest tu cały naród. Lewici, odpowiedzialni za przebieg ceremonii religijnych, inicjują jedynie obrzęd, wzywając całą wspólnotę do modlitwy i do uwielbienia Boga.

Uwielbienie Boga Izraela
Modlitwa, na którą składa się hymn uwielbienia i prośba błagalna, jest przedstawiona jako jednogłośne wołanie całej wspólnoty. Wezwaniu lewitów do błogosławienia Boga odpowiada część hymniczna modlitwy (ww. 5b‑31). Wydaje się mało prawdopodobne, aby tysiące ludzi recytowało jednogłośnie tak długą modlitwę. Być może modlił się w imieniu wszystkich tylko Ezdrasz, jak podaje Septuaginta (LXX). Możliwe także, że lewici recytowali kolejne partie, a lud powtarzał za nimi. Autor księgi nie zatrzymuje się jednak nad tymi szczegółami. Dla niego ważne jest to, że modlitwa ta nie jest wołaniem jednostki lub poszczególnych grup, lecz całej wspólnoty. Lud solidarnie uznaje własną odpowiedzialność przed Bogiem i wyznaje tożsamość moralną z minionymi pokoleniami: z błogosławieństwami, których Bóg im udzielał i z ich niewiernością wobec Boga. Uwielbienie Boga jest swego rodzaju wyznaniem wiary Izraelitów ST i odzwierciedla w wielkim skrócie szeroki plan historii zbawienia, rozwinięty w Pięcioksięgu i Księgach historycznych. Wyrazem uwielbienia Boga, działającego w historii, są także niektóre Psalmy (Ps 78; 105; 135; 136). Po uwielbieniu Boga jako Stwórcy wszystkiego co istnieje następują obrazy sławiące „Boga patriarchów”, szczególnie Abrahama, z którym Bóg zawarł przymierze, „Boga Wyjścia z Egiptu” – z podkreśleniem cudu przejścia przez Morze Czerwone, „Boga pustyni”, gdzie miały miejsce bunty przodków i doświadczenie Bożego miłosierdzia, i wreszcie „Boga Ziemi Obiecanej” z ukazaniem dobroci Boga, kolejnych niewierności narodu (szczególnie jego przywódców), kary i miłosierdzia Boga. W tym ostatnim obrazie szczególny akcent został położony na Prawie Bożym jako gwarancji dobrobytu narodu. Mocno brzmią także słowa o ciągłym łamaniu tego Prawa przez ojców obecnej wspólnoty.

Błaganie o miłosierdzie w obecnej sytuacji
Długa modlitwa uwielbienia streszczająca wielkie wydarzenia z historii Izraela, stanowi podstawę modlitwy błagalnej. W hymnie przypominano postępowanie Boga wobec ludu wybranego, ukazując z całą wyrazistością, że jest On Bogiem wielkim, potężnym i groźnym (w. 32), a przecież dobrym i wiernym w miłości do człowieka. Pieczęć tej wierności stanowi Jego przymierze, które jest aktualne mimo niewierności ludzi. Wobec tak niesłychanej i cierpliwej miłości Boga naród nie może nie uznać swojej winy. Wyznanie grzechów jest równocześnie osądzeniem siebie i wyrazem nadziei na usprawiedliwienie przez Boga, który jest sprawiedliwy i wierny swemu przymierzu! Modląca się wspólnota nie domaga się żadnych przywilejów od Boga przymierza, zgadza się na obecne poniżenie, uznając utratę Ziemi Obiecanej za konsekwencję zbiorowej winy narodu: zarówno ojców z przeszłości, jak i ich synów żyjących obecnie. Czego więc oczekują oni od Boga? Chcą jedynie zobowiązać się do wierności przymierzu z Bogiem i Jego Prawu. To im wystarcza, gdyż w hymnie uwielbienia kilkakrotnie wyrazili przekonanie, że niewierność Prawu stała się przyczyną wszelkich nieszczęść, jakie spotkały naród. Wspólnota żydowska po niewoli pragnie więc rozpocząć swoją nową historię od wierności Prawu i zobowiązuje się do tego uroczyście przez odnowienie przymierza. Wierność ta zapewni im bowiem błogosławieństwo Boże.

Pierwsza i Druga Księga Samuela

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

W Biblii hebrajskiej Pierwsza i Druga Księga Samuela stanowiły jedno dzieło. Ich podział wywodzi się od Septuaginty (LXX). Tłumacze greccy połączyli te księgi z Pierwszą i Drugą Księgą Królewską, nadając czteroczęściowemu dziełu wspólny tytuł Księgi Królestw, za czym poszła też Wulgata. Hebrajski tytuł Księgi Samuela ma uzasadnienie w starożytnym przekonaniu, że autorem dzieła był Samuel, ostatni sędzia w Izraelu. Jednakże Samuel, który jest bohaterem zaledwie pierwszej części dzieła, nie może być jego autorem i dlatego autorstwo przypisuje się anonimowemu historykowi i teologowi, którego umownie nazwano Deuteronomistą. Wiele wskazuje na to, że ów anonimowy autor pod koniec VII w. lub na początku VI w. przed Chr. skomponował tzw. historię deuteronomistyczną obejmującą: Księgę Jozuego, Księgę Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela i Pierwszą i Drugą Księgę Królewską.

Autor Ksiąg Samuela w swojej kompozycji połączył różne źródła. Do historii rodziny Helego (1Sm 1 – 3) posłużyły mu kapłańskie tradycje sanktuarium w Szilo. Dzieje Arki Przymierza (1Sm 4 – 7) pochodzą z odrębnego źródła związanego z tradycją kultyczną. Wspomnienia o Samuelu mogły zostać stworzone i być przekazywane w ustnej tradycji w kręgach prorockich. Nie ma wątpliwości, że dzieje Saula i Dawida opierają się na licznych źródłach pisanych. Autor miał do dyspozycji przynajmniej dwa cykle opowiadań o Saulu i historię dotyczącą rodziny Dawida. Nie wiemy, kiedy poszczególne wątki historii zostały ze sobą powiązane i kiedy utrwalono je na piśmie. W różnych źródłach i tradycjach autor znajdował nie tylko pierwotne informacje o faktach, ale także zapis wielowiekowej refleksji nad nimi.

Tekst hebrajski Ksiąg Samuela jest bardzo źle zachowany, a wersja Septuaginty (LXX) przekazuje tekst znacznie różniący się od hebrajskiego. Wersja ta znajduje potwierdzenie we fragmentach hebrajskich odkrytych w XX w. w Qumran, co dowodzi, że w III-II w. przed Chr. istniały różne wersje tekstu hebrajskiego tych ksiąg. Proces redakcji dzieła był więc długi i trwał niemal do końca epoki Starego Testamentu.

Treść i teologia

Księgi Samuela opowiadają dzieje Izraela od momentu ustanowienia monarchii aż do końca panowania króla Dawida. Opis wydarzeń nie ma charakteru systematycznego wykładu, lecz stanowi raczej serię połączonych ze sobą historii i epizodów, odnoszących się do postaci Samuela, Saula i Dawida. Autor stworzył zwartą kompozycję literacką, której bieg wyznaczają trzej następujący po sobie przywódcy oraz nieustanne działanie Boga, który troszczy się o swój lud i kieruje nim poprzez specjalnie wybranych ludzi. Namaszczenie Saula na króla (1Sm 9) dało początek instytucji monarchii w Izraelu. Panowanie Saula, z powodu jego niewierności Bogu, było krótkie. Na nowego władcę namaszczony został Dawid (1Sm 16). Tak rozwijającą się historię możemy zatem podzielić na siedem części: 1) powołanie Samuela (1Sm 1 – 3); 2) dzieje Arki Przymierza (1Sm 4 – 7); 3) Saul, pierwszy król Izraela (1Sm 8 – 15); 4) Saul i Dawid (1Sm16 – 31); 5) walka o królestwo (2Sm 1 – 8); 6) Dawid królem Izraela (2Sm 9 – 20); 7) dodatki (2Sm 21 – 24).

Pierwszą i Drugą Księgę Samuela można nazwać historią o ustanowieniu monarchii w Izraelu. Jej początkiem było namaszczenie Saula, natomiast swój definitywny kształt otrzymała za panowania Dawida. Izrael, w porównaniu z narodami ościennymi, dość późno przyjął strukturę państwa monarchicznego. Po zdobyciu Kanaanu na równinie nadmorskiej osiedlili się Filistyni, którzy stali się dla Izraela wielkim zagrożeniem. W tej sytuacji zaistniała potrzeba silnej, centralnej władzy. Przeciwko Filistynom wystąpił najpierw Saul, a jego dzieło poprowadził dalej Dawid, który ostatecznie złamał ich potęgę i objął władzę nad plemionami południa i północy Izraela. Ustanowienie jednej dla całego Izraela stolicy politycznej i religijnej w Jerozolimie oraz rozciągnięcie kontroli nad narodami zajordańskimi czy aramejskimi południowej Syrii, przyniosło królestwu bezpieczeństwo, pokój i dobrobyt. Jednakże wybuchające już za życia Dawida bunty wewnętrzne ujawniały dawne antagonizmy między północą a południem i zapowiadały schizmę, która nastąpiła po śmierci Salomona.

Hebrajczycy, zaliczając Księgi Samuela do części kanonu zwanej „prorocy wcześniejsi”, wskazywali na religijny charakter przedstawionej tu historii. Przy wyborze Saula z całą ostrością postawiono problem, czy królem Izraela ma być Bóg, czy człowiek. Ustanowiony przez namaszczenie król miał panować nad Izraelem jako pełnomocnik Jahwe. Saul nie sprostał temu ideałowi i został odrzucony. Ucieleśnieniem tej idei stał się natomiast Dawid (1Sm 13,13n).

W centrum historii Dawida stoi Boża obietnica zawarta w proroctwie Natana (2Sm 7,10-16). Kierując się szczególną miłością do narodu, Bóg oznajmia łaskawe i bezwarunkowe związanie się z rodem Dawida. Ustanawia między sobą a potomkami Dawida więź na wzór tej, jaka łączy ojca i syna: „Ja będę mu Ojcem, a on będzie Mi synem”. Obietnicy Bożej nie zniweczy nawet ewentualna niewierność potomków Dawida. W taki sposób Dawid interpretuje obietnicę w swojej modlitwie dziękczynnej (2Sm 7,18-29), a zwłaszcza w tzw. „ostatnich słowach”, gdzie Boże obietnice wyraźnie nazywa się wiecznym przymierzem (2Sm 23,5). Dlatego proroctwo Natana stanowi teologiczny punkt kulminacyjny Ksiąg Samuela i najważniejszy tekst dla całego mesjanizmu królewskiego. Dzięki otrzymanej obietnicy Dawid stał się postacią kluczową w rozwoju myśli mesjańskiej ST. Późniejsi prorocy, szczególnie w najtrudniejszych momentach historii Izraela, często odwoływali się do obrazu „gałązki Jessego” (Iz 11,1), która była zapowiedzią nowego króla, mesjasza. Temat potomka Dawida, którym jest oczekiwany mesjasz, powraca także w NT. Potomkiem, do którego została skierowana obietnica dana Dawidowi, jest Jezus z Nazaretu, Syn Dawida (np. Mt 9,27), Syn Abrahama (Mt 1,1), oczekiwany Chrystus (np. Mt 16,16; Mk 8,29; J 20,31), który jest zarazem Synem Bożym (np. Mt 3,17; 17,5; Mk 3,11; Łk 3,22; J 1,34).

Ta ciągle aktualna historia uczy, że nie ma ani „świeckiej” historii, ani społeczeństwa laickiego, gdyż wszystko, co się rozgrywa na ziemi i między ludźmi, dzieje się przed Obliczem Pańskim (1Sm 10,25), tzn. w obecności Boga. Bóg pozwala ludziom działać jako istotom rozumnym i wolnym. Nie żyją oni w izolacji, lecz w określonej strukturze społecznej: są tu mężczyźni i kobiety, panujący i poddani, politycy i żołnierze, bogaci i biedni, obywatele i niewolnicy. W każdej z tych grup są ludzie prawi i chciwi, wielkoduszni i aroganccy, otwarci i podstępni. I choć wyraźny osąd moralny poszczególnych czynów czy osób pojawia się w Księgach Samuela rzadko, to domyślnie jest on zawsze obecny. Bóg wkracza w losy każdego człowieka i pomimo ludzkich grzechów oraz słabości ustanawia swoje królestwo, czyli panowanie.