41Tego dnia Tobit przypomniał sobie o pieniądzach, które złożył u Gabaela z Raga w Medii. 2Wtedy pomyślał: „Prosiłem o śmierć, dlaczego więc nie przywołać mojego syna Tobiasza i nie powiedzieć mu o pieniądzach, zanim umrę?”. 3Przywołał więc swojego syna Tobiasza, a gdy ten przyszedł, powiedział mu: „Pochowaj mnie godnie, a twoją matkę szanuj i nie opuszczaj jej do końca jej dni! Czyń to, co jest jej miłe, i nie zasmucaj jej swoim postępowaniem. 4Synu, pamiętaj o niej, gdyż z twojego powodu narażona była na wiele niebezpieczeństw, gdy cię nosiła w swoim łonie. Kiedy umrze, pochowaj ją obok mnie w tym samym grobie. 5Synu, zawsze pamiętaj o Panu ! Nie przekraczaj Jego przykazań i nie pożądaj grzechu. Przez całe życie postępuj sprawiedliwie i nie wchodź na drogę nieprawości,6ponieważ tym, którzy postępują właściwie, powiedzie się w ich przedsięwzięciach. 7Z tego, co posiadasz, wspieraj jałmużną tych, którzy żyją sprawiedliwie, a dając jałmużnę, nie bądź skąpy. Nie odwracaj się od ubogich, a Bóg nie odwróci się od ciebie. 8Jeśli będziesz miał wiele, stosownie do tego dawaj jałmużnę potrzebującym. Jeśli będziesz miał mało, nie obawiaj się dać skromnej jałmużny. 9W ten sposób zgromadzisz sobie w niebie wspaniały skarb na czas niepomyślny, 10gdyż jałmużna ratuje od śmierci i chroni przed ciemnością. 11Każdy, kto daje jałmużnę, składa Najwyższemu przyjemną ofiarę. 12Synu, strzeż się wszelkiej rozwiązłości. Najpierw weź za żonę kobietę z rodu twojego ojca, a nie szukaj kobiety obcej, spoza plemienia twego ojca, gdyż jesteśmy potomkami proroków. Przypomnij sobie, synu, że od wieków nasi ojcowie: Noe, Abraham, Izaak i Jakub – wszyscy oni brali sobie za żony kobiety spośród swoich krewnych i otrzymali błogosławieństwo w swoich dzieciach, a ich potomstwo dziedziczy ziemię. 13Miłuj więc, synu, swoich braci i nie wynoś się ponad nich i ponad swoich rodaków w taki sposób, że nie chciałbyś wziąć sobie żony spośród nich. Pycha bowiem prowadzi do zguby i wielkiego rozprzężenia, a próżniactwo do poniżenia i wielkiej biedy. Próżniactwo bowiem jest matką głodu. 14Nie zatrzymuj do następnego dnia wynagrodzenia żadnego człowieka, który pracował u ciebie, lecz natychmiast mu wypłać. Jeśli będziesz służył Bogu, On odpłaci tobie. Synu, bacz na swoje zachowanie i postępuj jak człowiek dobrze wychowany! 15Nie czyń nikomu, co tobie niemiłe! Nie upijaj się winem, a pijaństwo niech ci nie towarzyszy w drodze! 16Głodnego nakarm swoim chlebem, a nagiego okryj swym ubraniem! Gdybyś miał czegokolwiek w nadmiarze, rozdawaj to jako jałmużnę, i nie bądź skąpy, gdy będziesz ją dawał. 17Ofiaruj swoje chleby nad grobem sprawiedliwych, ale ludziom grzesznym ich nie dawaj. 18Szukaj rady u mądrego i nie gardź żadną pożyteczną radą. 19W każdym czasie wychwalaj Pana Boga i proś Go o prawość w postępowaniu, o to, by urzeczywistniły się wszystkie twoje zamiary i postanowienia. Żaden bowiem naród nie decyduje sam o sobie, lecz to Pan daje to, co dobre, i poniża, kogo chce, według swojej woli. Pamiętaj więc, synu, o moich poleceniach i nie wyrzucaj ich z twego serca!20Chcę ci także powiedzieć o dziesięciu talentach srebra, które złożyłem u Gabaela, syna Gabriego, z Raga w Medii. 21Nie lękaj się więc, że zbiednieliśmy! Masz wielkie bogactwa, obyś tylko bał się Boga, wyrzekał się grzechów i czynił dobro przed obliczem Pana, twego Boga”.
Raga – staroperska nazwa (hebr. Ragau lub Rages) miejscowości Rai w północnym Iranie, oddalonej 13 km od Teheranu (Jdt 1,5); do naszych czasów przetrwały jedynie jej ruiny.
Media – zob. Tb 1,14+.
ciemność – jest ona tutaj synonimem wiecznego potępienia (Tb 3,10+).
próżniactwo – inne możliwe tłumaczenie: brak charakteru lub stanowczości.
Dosł. Nie czyń nikomu tego, czym sam się brzydzisz. To popularne przysłowie znane było również w starożytności.
Chodzi zapewne o zwyczajową stypę, którą urządzano po pogrzebie zmarłego (np. Jr 16,7; Ez 24,17). Należy natomiast wykluczyć zabroniony przez Prawo Mojżeszowe pogański zwyczaj ofiarowania pokarmów zmarłym (Pwt 26,14; Syr 30,18).
Fragment Tb 4,7-19 został przetłumaczony na podstawie Kodeksów: Watykańskiego i Aleksandryjskiego; ww. 8-19a brak w Kodeksie Synajskim (zob. Wprowadzenie).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
PRZYKAZANIE - żądanie wyrażone przez słowo mówione lub na piśmie. Termin ten odnosi się niekiedy w Piśmie σwiętym do relacji międzyludzkich, np. może wyrażać żądanie rodzica względem dziecka (Jr 35,14; Prz 6,20) lub króla wobec poddanych (2Krl 18,36). Zasadniczo ma jednak znaczenie teologiczne i określa wymagania wynikające z przymierza zawartego na Synaju między Bogiem a Jego ludem. Terminem przykazanie określa się przede wszystkim polecenia zawarte w Dekalogu (Wj 20,1-17; Pwt 5,6-21). W sensie szerszym odnosi się on do różnego rodzaju regulacji prawnych, etycznych i kultycznych, wynikających z Dekalogu, które zawarte są w Pięcioksięgu (Wj 20,22n; 25 - 31; 35 - 40; Kpł 17 - 26; Pwt 12 - 26). Przykazania nie są narzuconym przez Boga bezdusznym prawem, lecz stanowią konsekwencję zbawczych dzieł Boga dokonanych w historii Izraela (wybranie, wyzwolenie z Egiptu, zawarcie przymierza). Są również przejawem odpowiedzialności Boga za swój lud, do którego ma On wyłączne prawo. Odp owiedzią człowieka na Boże przykazania ma być ich przestrzeganie (Kpł 26,3), ponieważ są one dla człowieka rozkoszą i przedmiotem miłości (Ps 119,47.127.143), a także w skuteczny sposób przygotowują go na przyjęcie zbawienia. Sankcją za lekceważenie przykazań jest przekleństwo ( Kpł 26,14nn; Pwt 27,15-26). Jezus nie odrzucił przykazań ST, lecz je zaktualizował i uczynił jeszcze bardziej radykalnymi, przez postawienie na pierwszym miejscu przykazania miłości Boga i bliŹniego (np. Mt 22,35-40). Zob. PRZEKLE┴STWO.
GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.
ADAM.
DROGA - w Piśmie Świętym termin ten ma często znaczenie symboliczne. Zwykle oznacza wzorzec postępowania Boga (Iz 55,8n) i ludzi (Ps 1,6). Słowem tym posługuje się również biblijna literatura mądrościowa, której autorzy zachęcają do wyboru drogi, która prowadzi do życia i przestrzegają przed błędną drogą prowadzącą do śmierci (np. Pwt 30,15-20; Ps 119,1; Prz 4,19; Mt 7,13n). Lud Izraela, mający swoje korzenie w koczowniczych plemionach, rozumiał swoją historię jako wędrówkę, jako nieustanne bycie w ”drodze” zapoczątkowane przez Abrahama. W NT słowo to nabiera jeszcze bardziej specyficznego znaczenia. Jezus siebie samego nazywa drogą prowadzącą do Ojca (J 14,6). Każdy, kto łączy się z Chrystusem, otrzymuje nowe życie (Hbr 10,20). Jednym z pierwszych określeń tworzącej się wspólnoty chrześcijan był zwrot zwolennicy tej drogi (np. Dz 9,2).
OFIARA - polega na przekazaniu Bogu rzeczy lub zwierząt, najczęściej w akcie oficjalnego kultu. Biblijna idea ofiary ewoluowała wraz z biegiem historii zbawienia. W historii składania ofiar znajduje swoje odbicie historia wiary Izraela w jedynego Boga. Dary składane Bogu w ofierze mogły być krwawe lub bezkrwawe, ze zwierząt lub z roślin, z pokarmów lub z płynów. W czasach patriarchów ofiary były składane przez głowę rodziny, z okazji ważnych wydarzeń, na zbudowanym przez ofiarodawców kamiennym ołtarzu. Od czasów wędrówki przez pustynię ukształtował się kult instytucjonalny, w którym składanie ofiar zostało zarezerwowane dla kapłanów. Przepisy składania ofiar są podane w Kpł 1 - 7 i Lb 15. Najbardziej typową była ofiara całopalna, składana przez kapłanów każdego dnia rano i wieczorem w świątyni w Jerozolimie. Składano ją w imieniu całego ludu jako wyraz hołdu i wdzięczności Bogu, który jest Panem życia. Rodzaj i sposób składania ofiary uzależniony był od celu, który ofiarodawca chciał osiągnąć przez jej złożenie (pojednanie z Bogiem, przebłaganie Boga za popełnione grzechy, wyproszenie u Boga szczególnej łaski itp.). Starotestamentowy kult ofiarniczy nie był jedynie zewnętrznym rytuałem, jak niekiedy próbow ano go interpretować. Obrzędom składania ofiar towarzyszył wymiar duchowy, który wyrażał się w wierze ofiarodawców. Liturgia ofiarnicza jest odpowiedzią człowieka na miłość Boga i przede wszystkim oznacza oddanie się ofiarodawcy w opiekę i moc Stwórcy. Rutynę w składaniu ofiar mocno krytykowali prorocy ST. Niektórzy twierdzili nawet, że Bóg całkowicie je odrzuca, jeśli nie towarzyszy im duchowa przemiana ofiarodawcy (np. Ps 51,16-21; Iz 1,10-20; Am 5,21-27). Jezus zapowiedział kres ofiar ST i wspomniał o godzinie, w której Bóg będzie otrzymywał kult w Duchu i w prawdzie od prawdziwych czcicieli (J 4,23n). Godzina ta wypełniła się wtedy, gdy na krzyżu złożył z siebie najdoskonalszą ofiarę za całe stworzenie. Jedyna ofiara Chrystusa ostatecznie zakończyła kult starotestamentowy i przyniosła zbawienie całej ludzkości (Hbr 9,23-28). Zob.
CAŁOPALENIE,
OŁTARZ.
BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.
TALENT - jednostka wagi wynosząca około , odpowiednik 60 min oraz jednostka monetarna, równowartość 6000 drachm. Zob.
DENAR,
MINA.
Pouczenia dla syna
Wysłanie syna do Medii po należne pieniądze jest okazją do sformułowania pouczeń moralnych. Autor korzysta tu z tradycji mądrościowej Izraela (por. Księga Przysłów) i przekazuje pouczenia w formie mowy pożegnalnej lub testamentu. Przesłanie moralne tych pouczeń można ująć w ogólnym stwierdzeniu, że człowiek może zapewnić sobie szczęśliwe życie, pełniąc dobre uczynki. Tobit wygłasza maksymy na temat właściwego postępowania stanowiące formę katechizmu. Zalecenia obejmują: szacunek dla rodziców, dobroczynność (szczególnie podkreśloną), skromność, uczciwość, rozsądek i pobożność. Są to proste, podstawowe zasady codziennej etyki, bez surowej ascezy czy heroizmu. Szczególnym rysem Księgi Tobiasza jest pochwała zawarcia małżeństwa z krewną, co było ówczesnym żydowskim zwyczajem. Moralność jest uzasadniana zarówno praktycznie, jak i religijnie. Właściwe postępowanie okazuje się dla ludzi korzystne, a zarazem wynika z przykazań Bożych. Niektóre maksymy (np. w. 15) są próbą podsumowania całości życia moralnego w jednym zdaniu. Autor księgi podejmuje tu w pewien sposób kwestię znaczenia uczynków na drodze zbawienia. Są one potrzebne i korzystne, chociaż zbawienie pozostaje bezinteresownym darem Boga. Temat ten został potem podjęty przez Jezusa np. w przypowieści o talentach (Mt 25,14-30), był także rozważany w innych pismach NT (np. Dz 26,20; Rz 2,5-10; 3,28; Jk 2,17n).
Księga Tobiasza
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł księgi nawiązuje do imienia głównego bohatera, Izraelity z plemienia Neftalego, który przebywał na wygnaniu w Niniwie. Nosił on właściwie imię Tobit, dlatego księga ta nazywana jest także Księgą Tobita. Tobiasz to imię jego syna, drugiego bohatera księgi. W przekładzie łacińskim zostało ono przeniesione na ojca i dlatego obaj, ojciec i syn, noszą to samo imię – Tobiasz.
Tło księgi stanowią wydarzenia związane z deportacją plemienia Neftalego do stolicy Asyrii, Niniwy, ok. 733 r. przed Chr., za panowania Tiglat-Pilesera III (745-727 przed Chr.), oraz rządy królów asyryjskich: Salmanassara V (727-722 przed Chr.), Sargona II (722-705 przed Chr.) i Sennacheryba (705-681 przed Chr.). Autor wie o zburzeniu Niniwy w 612 r. przed Chr. (Tb 14,15) oraz o odbudowaniu świątyni jerozolimskiej, co miało miejsce po powrocie wygnańców do Jerozolimy, w 515 r. przed Chr. (Tb 14,5). Dane historyczne pochodzą głównie z samego Pisma Świętego.
Autor księgi nie jest znany z imienia. Opisane w księdze praktyki religijne, które obowiązywały Żydów dopiero w okresie po wygnaniu babilońskim, pozwalają wyznaczyć przybliżony czas powstania dzieła. Można przyjąć, że zostało napisane ok. 200 r. przed Chr. i było skierowane do Żydów mieszkających w diasporze, czyli poza terytorium Izraela. Świadczą o tym obecne w księdze pouczenia moralne, bliskie Księdze Syracha, oraz to, że księgi prorockie są już traktowane jako kanoniczne (Tb 14,4.8). Księga mogła jednak powstać w oparciu o opowiadanie dużo starsze, które zostało stworzone w środowisku Izraelitów deportowanych do Asyrii.
Pierwotnie Księga Tobiasza była napisana prawdopodobnie w języku aramejskim, o czym świadczą fragmenty w tym języku znalezione w Qumran. Niektórzy uczeni wskazywali, że językiem oryginału mógł być język hebrajski lub grecki. Do nas dotarła ona w trzech różnych wersjach w języku greckim. Najkrótszą, uproszczoną wersję opowiadania zawierają Kodeksy Watykański i Aleksandryjski (GI) oraz łacińska Wulgata, która włączyła do dzieła swoiste dodatki. Obszerniejszą i wcześniejszą wersję tekstu mieści Kodeks Synajski (GII) i on jest podstawą współczesnych tłumaczeń księgi, także obecnego. Istnieje jeszcze trzecia odmiana tekstu, zamieszczona w niektórych rękopisach minuskułowych (napisanych tylko małymi literami) oraz tłumaczeniach syryjskich (GIII).
Księga Tobiasza należy do tzw. ksiąg deuterokanonicznych (wtórnokanonicznych). Zalicza się do nich księgi greckie ST (Tb, Jdt, 1–2Mch, Mdr, Syr, Ba), których charakter natchniony był lub jest kwestionowany przez część chrześcijan. Ponieważ Księga Tobiasza zachowała się tylko w języku greckim, Żydzi pominęli ją na swojej liście ksiąg biblijnych. To samo uczynili protestanci. Katolicyzm i prawosławie w ślad za tradycją Kościoła starożytnego zaliczają ją do kanonu biblijnego.
Pod względem formy literackiej Księgę Tobiasza można określić jako utwór dydaktyczny z elementami baśniowymi, mówiący o fikcyjnych wydarzeniach w celu przekazania pouczeń moralnych. Autor niewątpliwie czerpał z dzieł biblijnych i pozabiblijnych, takich jak np. historie patriarchów z Księgi Rodzaju, prawodawstwo Pięcioksięgu czy znany na starożytnym Wschodzie utwór Mądrość Achikara.
Treść i teologia
Księga zawiera pewne wiadomości historyczne o życiu Izraelitów wygnanych do Asyrii, ale jej zasadnicze przesłanie jest teologiczno‑moralne. Opowiadając o losach dwóch rodzin izraelskich na wygnaniu, o rodzinie Tobita i Raguela, przekazuje pewne prawdy religijne. Wielkim bohaterem utworu jest sam Bóg, określany imieniem Pan (np. Tb 2,2; 3,2.3.6.10), Pan Bóg (Tb 4,19), Najwyższy (Tb 1,13), Bóg niebios (Tb 10,11), Pan niebios (Tb 7,12.17; 10,11.13), Król niebios (Tb 1,18; 13,9.13), Król wieków (Tb 13,7), mój Bóg (Tb 13,9), Pan wieków (Tb 13,15). W swoich czynach Bóg jest wolny i sprawiedliwy: jest Bogiem, który nagradza i karze, a także jest Bogiem miłosiernym (Tb 3,2n; 11,14; 13,2.6).
Głównym wątkiem księgi jest myśl o Bożej odpłacie za wierność lub niewierność człowieka wobec Jego nakazów. W sposób wyrazisty problem ten stawia najpierw Anna, żona Tobita (Tb 2,14), a potem sam Tobit. Cierpienia bohaterów księgi były niezasłużone, podobnie jak cierpienia Hioba, ale w końcu okazało się, że otrzymali oni odpłatę za sprawiedliwe życie (Tb 4,6; por. 13,5; 14,11). Cierpienie, które Bóg sprowadza na człowieka, nie jest karą, lecz próbą. Bóg wystawia na próbę ludzi sprawiedliwych, jednak wspomaga ich, a potem za wierność nagradza szczęśliwym życiem.
Wzorem człowieka żyjącego zgodnie z nakazami Boga jest Tobit, który postępuje sprawiedliwie i pełni uczynki miłosierdzia: przestrzega przykazań, zachowuje żydowskie święta religijne, rozdaje jałmużnę (np. Tb 1,3; 4,7-8), grzebie zmarłych (Tb 1,18-19; 2,7-8), wynagradza pracowników (Tb 4,14; 5,16), wystrzega się rozwiązłości (Tb 4,12; 8,7), poślubia kobietę z najbliższej rodziny i to samo zaleca synowi (Tb 1,9; 4,12-13; 6,12-13.16; 7,10).
W życiu pobożnych ludzi ważną rolę odgrywa modlitwa, której kilka przykładów znajduje się w księdze (Tb 3,1-6.11-15; 8,5-8.15-17; 11,14; 13,1-18).
Wielkie znaczenie mają zawarte w księdze nauki na temat małżeństwa i rodziny. Autor pokazuje dwa dobre starsze małżeństwa: Tobita i Anny oraz Raguela i Edny, a także szczęśliwych nowożeńców: Tobiasza i Sarę. W księdze zakłada się trwałość więzi małżeńskiej mimo trudów życia, a także mówi się o niej wprost (Tb 7,11; 8,7). Bardzo pięknie zostaje ukazana też miłość rodziców i dzieci, ich wzajemna tęsknota i troska, przy czym zaleca się, aby uznać teściów za rodziców.
Jednym z głównych bohaterów księgi jest Azariasz, którym w rzeczywistości okazuje się Rafał, jeden z siedmiu aniołów stojących przed tronem Boga (Tb 12,15). Przyjął on ludzką postać, dzięki czemu jego nadprzyrodzona natura i pochodzenie pozostały dla ludzi ukryte. Z księgi dowiadujemy się, że anioł jest nie tylko stróżem człowieka i jego orędownikiem u Boga, ale także towarzyszem podróży, uzdrowicielem, nauczycielem i wychowawcą, a nawet swatem. W Księdze Tobiasza występują też elementy powszechnego przekonania ludzi tamtej epoki na temat demonów, np. obraz nękania Sary przez Asmodeusza (Tb 3,8.17). Przy odczytaniu tych motywów trzeba oczywiście brać pod uwagę okoliczność, że księga nie ma charakteru historycznego.
Wysłanie syna do Medii po należne pieniądze jest okazją do sformułowania pouczeń moralnych. Autor korzysta tu z tradycji mądrościowej Izraela (por. Księga Przysłów) i przekazuje pouczenia w formie mowy pożegnalnej lub testamentu. Przesłanie moralne tych pouczeń można ująć w ogólnym stwierdzeniu, że człowiek może zapewnić sobie szczęśliwe życie, pełniąc dobre uczynki. Tobit wygłasza maksymy na temat właściwego postępowania stanowiące formę katechizmu. Zalecenia obejmują: szacunek dla rodziców, dobroczynność (szczególnie podkreśloną), skromność, uczciwość, rozsądek i pobożność. Są to proste, podstawowe zasady codziennej etyki, bez surowej ascezy czy heroizmu. Szczególnym rysem Księgi Tobiasza jest pochwała zawarcia małżeństwa z krewną, co było ówczesnym żydowskim zwyczajem. Moralność jest uzasadniana zarówno praktycznie, jak i religijnie. Właściwe postępowanie okazuje się dla ludzi korzystne, a zarazem wynika z przykazań Bożych. Niektóre maksymy (np. w. 15) są próbą podsumowania całości życia moralnego w jednym zdaniu. Autor księgi podejmuje tu w pewien sposób kwestię znaczenia uczynków na drodze zbawienia. Są one potrzebne i korzystne, chociaż zbawienie pozostaje bezinteresownym darem Boga. Temat ten został potem podjęty przez Jezusa np. w przypowieści o talentach (Mt 25,14-30), był także rozważany w innych pismach NT (np. Dz 26,20; Rz 2,5-10; 3,28; Jk 2,17n).