Matatiasz i jego synowie

2¹W owych dniach wystąpił Matatiasz, syn Jana, syna Szymona, kapłan spośród potomków Joariba z Jerozolimy, który osiedlił się w Modin. ²Miał on pięciu synów: Jana, zwanego Gaddi, ³Szymona, zwanego Tassi, ⁴Judę, zwanego Machabeusz, ⁵Eleazara, zwanego Auaran, i Jonatana, zwanego Apfus. ⁶Widząc świętokradztwo dokonywane w Judzie i w Jerozolimie, ⁷powiedział:

„Biada mi! Czy po to zostałem zrodzony,

aby patrzeć na ucisk mojego ludu i na ucisk świętego miasta?

Siedzieć bezczynnie, gdy wydane jest w ręce nieprzyjaciół,

a świątynia – w ręce obcych?

⁸Jego mieszkanie jest jak człowiek czci pozbawiony.

⁹Wspaniałe naczynia zostały zrabowane.

Na placach wymordowano jego dzieci.

Jego młodzieńcy padli od wrogiego miecza.

¹⁰Czy jest naród, który nie zawładnął jego królestwem

i nie zagarnął jego łupów?

¹¹Wszystkie jego ozdoby zostały zagrabione.

Zamiast być wolne, stało się niewolnikiem.

¹²A oto nasza świątynia, nasza piękność i chwała,

została spustoszona i zbezczeszczona przez obce narody.

¹³Po co więc jeszcze żyjemy?”.

¹⁴Matatiasz i jego synowie rozdarli szaty, nałożyli wory pokutne i bardzo płakali.

Wybuch powstania

¹⁵Do miasta Modin przybyli wysłannicy królewscy, aby przymuszać do odstępstwa przez składanie ofiar. ¹⁶Zgromadziło się wokół nich wielu Izraelitów. Przyszedł także Matatiasz wraz ze swoimi synami. ¹⁷Wtedy wysłannicy królewscy zwrócili się do Matatiasza w słowach: „Jesteś w tym mieście przywódcą wielkim i sławnym. Wspierają cię twoi synowie i bracia. ¹⁸Podejdź więc pierwszy i wypełnij zarządzenie króla, jak to uczyniły wszystkie obce narody, mieszkańcy Judy i ci, co pozostali w Jerozolimie. Wtedy ciebie i twoich synów spotka zaszczyt, że będziecie przyjaciółmi króla i wszyscy zostaniecie obsypani srebrem, złotem i wieloma darami”. ¹⁹Matatiasz odpowiedział donośnym głosem: „Nawet jeśli wszystkie obce narody, które podlegają królowi i są mu posłuszne, odstępują od wiary swoich przodków i zgadzają się z jego nakazami, ²⁰to ja, moi synowie i moi bracia będziemy postępować zgodnie z przymierzem naszych ojców. ²¹Niech nas Bóg ustrzeże od tego, abyśmy porzucili Prawo i przykazania. ²²Nie będziemy słuchać nakazów króla i w niczym nie odstąpimy od naszej wiary”.

²³Kiedy skończył mówić te słowa, właśnie wystąpił pewien Żyd, aby w obecności wszystkich złożyć ofiarę na ołtarzu w Modin, zgodnie z zarządzeniem króla. ²⁴Na ten widok Matatiasz zapłonął gorliwością, a poruszony do głębi i wiedziony słusznym gniewem podbiegł i zabił go przy ołtarzu. ²⁵Zabił też wtedy królewskiego wysłannika, który zmuszał do składania ofiar, a ołtarz zburzył. ²⁶Zapłonął gorliwością o Prawo i uczynił podobnie jak Pinchas synowi Saloma, Zambriemu. ²⁷Następnie Matatiasz nawoływał po mieście donośnym głosem: „Każdy, kto płonie gorliwością o Prawo i zachowuje przymierze, niech idzie za mną”. ²⁸Uciekł on wraz z synami w góry, pozostawiając w mieście całe swoje mienie.

Opór Żydów

²⁹Wówczas wielu szukających tego, co sprawiedliwe i słuszne, zbiegło na pustynię, aby tam zamieszkać ³⁰razem ze swoimi synami, żonami i swoimi stadami, ponieważ zaciążyły nad nimi nieszczęścia. ³¹Wysłannikom królewskim i wojsku, przebywającemu w Jerozolimie, mieście Dawida, doniesiono, że ludzie, którzy odrzucili nakazy króla, ukryli się w jaskiniach na pustyni. ³²Wówczas wielu rzuciło się za nimi w pogoń. Dopędzili ich, zajęli pozycje naprzeciwko i w dzień szabatu stanęli do walki z nimi. ³³Powiedzieli do nich: „Dosyć tego! Wyjdźcie i wypełnijcie nakaz króla, a będziecie żyli!”. ³⁴Tamci odpowiedzieli: „Nie wyjdziemy! Nie spełnimy nakazu króla i nie zbezcześcimy dnia szabatu”. ³⁵Wtedy zaczęli z nimi walczyć. ³⁶Tamci jednak nie odpowiedzieli im, nie rzucili w nich kamieniem ani nie zabarykadowali jaskiń. ³⁷Mówili tylko: „Wolimy zginąć z czystym sumieniem. Niebo i ziemia są naszymi świadkami, że mordujecie nas niesprawiedliwie”. ³⁸Prześladowcy jednak podjęli z nimi walkę w szabat i zabili ich, ich żony i dzieci – około tysiąc ludzi, a także stada.

³⁹Kiedy Matatiasz i jego przyjaciele dowiedzieli się o tym, bardzo zasmucili się z ich powodu. ⁴⁰Mówili między sobą: „Jeśli wszyscy tak postąpimy, jak uczynili nasi bracia, i nie będziemy walczyć przeciwko obcym narodom o nasze życie i nasze prawa, wówczas szybko zgładzą nas z ziemi!”. ⁴¹Postanowili więc tego dnia: „Jeśli ktokolwiek stanie do walki przeciwko nam w dzień szabatu, będziemy z nim walczyli i nie zginiemy, jak nasi bracia w jaskiniach”.

Walki Matatiasza

⁴²Wówczas dołączyła do nich grupa asydejczyków – dzielnych Izraelitów, z których każdy bez reszty oddany był Prawu. ⁴³Przyłączyli się do nich także wszyscy uciekający przed prześladowaniami i wzmocnili ich szeregi. ⁴⁴Tak oto utworzyli wojsko i w swoim oburzeniu uderzyli na grzeszników, w swym gniewie – na ludzi nieprawych.

Wszyscy inni ratowali się ucieczką do obcych narodów, aby ocaleć. ⁴⁵Matatiasz zaś i jego przyjaciele krążyli po kraju i burzyli ołtarze. ⁴⁶Nieobrzezane dzieci, które znaleźli w granicach Izraela, obrzezywali siłą.⁴⁷Ścigali zuchwalców i przyczynili się do pomyślnego wykonania podjętego dzieła. ⁴⁸Wyrwali Prawo z rąk pogan i królów i nie pozwolili panować grzesznikowi.

Śmierć Matatiasza

⁴⁹Kiedy zbliżał się dzień śmierci Matatiasza, powiedział do swoich synów:

„Oto teraz wzmogła się pycha i kara,

czas zagłady i straszliwego gniewu.

⁵⁰Teraz więc, synowie, brońcie gorliwie Prawa

i oddajcie swoje życie za przymierze waszych ojców.

⁵¹Wspomnijcie czyny przodków, których dokonali za swojego życia,

a zyskacie wielką chwałę i nieśmiertelne imię.

⁵²Czy Abraham nie okazał się wierny w czasie próby

i czy nie dlatego został uznany za sprawiedliwego?

⁵³Prześladowany Józef zachował przykazania

i został panem Egiptu.

⁵⁴Ojciec nasz Pinchas za niegasnącą gorliwość

otrzymał obietnicę wiecznego kapłaństwa.

⁵⁵Jozue za wypełnienie nakazu

stał się sędzią w Izraelu.

⁵⁶Kaleb za złożenie świadectwa na zgromadzeniu

otrzymał w dziedzictwo ziemię.

⁵⁷Dawid za swoje miłosierdzie

na wieki odziedziczył tron królewski.

⁵⁸Eliasz za niegasnącą gorliwość o Prawo

został uniesiony do nieba.

⁵⁹Chananiasz, Azariasz i Miszael, ponieważ wierzyli,

zostali ocaleni z płomienia.

⁶⁰Daniel za swoją prostotę

został wyrwany z paszczy lwów.

⁶¹Zauważcie więc, że z pokolenia na pokolenie ci się nie zawiodą,

którzy pokładają w Nim nadzieję.

⁶²Nie bójcie się gróźb grzesznika,

bo jego chwała zamieni się w gnój i w robactwo.

⁶³Dzisiaj się wywyższa, a już jutro go nie będzie,

gdyż zamieni się w proch i znikną jego plany.

⁶⁴Synowie, bądźcie mężni i trzymajcie się mocno Prawa,

ponieważ dzięki niemu doznacie chwały.

⁶⁵Oto wasz brat Szymon. Wiem, że jest człowiekiem mądrym. Jego zawsze słuchajcie, on będzie waszym ojcem. ⁶⁶Juda Machabeusz, od młodości znany ze swojej siły, będzie wodzem waszego wojska w walce z poganami. ⁶⁷A wy, przyłączcie do siebie wszystkich wypełniających Prawo i pomścijcie wasz lud. ⁶⁸Odpłaćcie poganom za zło i przylgnijcie do nakazu Prawa”.

⁶⁹Potem pobłogosławił ich i został przyłączony do swoich przodków.⁷⁰Umarł w sto czterdziestym szóstym roku i został pochowany w grobach swoich przodków w Modin. Cały Izrael bardzo go opłakiwał.

Modin – miejscowość przy drodze z Jerozolimy na wybrzeże Morza Śródziemnego, blisko Liddy.

Machabeusz – przydomek ten, wyprowadzany najczęściej od słowa ‘młot’, przeniesiono potem na innych braci, na zryw wolnościowy (powstanie machabejskie) i na całą epokę (czasy machabejskie). Przydomki innych nie odegrały żadnej roli, a ich znaczenie nie jest pewne. Użycie przydomków wynikało stąd, że imiona braci były bardzo pospolite.

rozdarli szaty – zwyczajowa reakcja na publiczne zło, a także znak bólu i rozpaczy (np. Rdz 37,29; Sdz 11,35; Ne 9,1; Mt 26,65).

wory pokutne – przepaski na biodra powstałe przez rozprucie boków worka, stały element publicznej pokuty lub żałoby.

Izrael – w tych czasach nazwa Żydów jako ludu Bożego, akcentująca religijny, a nie polityczno-narodowy charakter represji.

przyjaciel króla – chodzi o honorowy tytuł dworski średniego szczebla.

Pinchas – gr. Finees; wnuk Aarona, kapłan, który zabił parę uprawiającą bałwochwalczy nierząd sakralny (Lb 25,7n). Machabeusze uznawali go za swojego przodka (1Mch 2,54).

Sytuacja Izraelitów przypominała czasy wędrówki narodu przez pustynię pod wodzą Mojżesza.

asydejczycy – jest to grecka forma hebrajskiego słowa hasidim, czyli ‘pobożni’, i oznacza członków wiernego Prawu stronnictwa religijnego. Część z nich, jak się wydaje, wybrała śmierć, inni jednak postanowili walczyć i sprzymierzyli się z Machabeuszami. W tym sojuszu asydejczycy reprezentowali orientację bardziej religijną, Machabeusze natomiast narodowo-polityczną.

Pinchas – zob. 1Mch 2,26+.

grzesznik – chodzi o Antiocha IV Epifanesa (1Mch 1,10+).

Odpłaćcie – w myśl tradycyjnie pojętej zasady „oko za oko” (Kpł 24,19n).

sto czterdziesty szósty rok – czyli 166 r. przed Chr. (1Mch 1,10+).

Modin – zob. 1Mch 2,1+.

JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.

SYJON.

JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.

IZRAEL.

ŚWIĄTYNIA - budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob.

ARKA PRZYMIERZA,

MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,

MIEJSCE ŚWIĘTE,

MIESZKANIE.

MIESZKANIE - przenośna świątynia zbudowana przez Mojżesza na Synaju, a także jedno z określeń oznaczających świątynię wzniesioną w Jerozolimie. Inne ich nazwy to: święte mieszkanie, mieszkanie świadectwa, mieszkanie Pana, namiot, Namiot Spotkania. Przenośna świątynia służyła Izraelitom podczas wędrówki przez pustynię do Ziemi Obiecanej. Szczegółowe wskazówki dotyczące jej konstrukcji oraz wyglądu znajdują się w Wj 25 - 31; 35 - 40. Miała podstawę prostokąta o wymiarach 44 na , a jej wysokość wynosiła . Zewnętrzne ściany stanowiły zawieszone na żerdziach zasłony. Wewnątrz mieszkania wydzielono przestrzeń zwaną miejscem najświętszym, gdzie znajdowała się Arka Przymierza, która, jak wierzyli Izraelici, była tronem Boga mieszkającego na ziemi. Przed wejściem do miejsca najświętszego stał świecznik siedmioramienny, ołtarz kadzielny oraz stół na chleby poświęcone. Na zewnątrz mieszkania znajdował się ołtarz całopalny. Za składanie, rozkładanie i przenoszenie mieszkania odpowiedzialni byli lewici (Lb 1,51). Obecnie podaje się w wątpliwość istnienie mieszkania w formie i rozmiarach opisanych w Księdze Wyjścia. Wydaje się, że opis ten dostosowany jest do wymiarów świątyni wybudowanej w Jerozolimie przez Salomona. Prawdopodobnie w czasie wędrówki Izraelitów z Egiptu do Kanaanu przenośna świątynia miała formę wielkiego namiotu. Zob.

ARKA PRZYMIERZA,

MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE, NAMIOT SPOTKANIA,

ŚWIĄTYNIA.

CHWAŁA (hebr. kawod - ‘znaczenie’, ‘waga’, ‘szacunek’, ‘blask’) - w ST chwała oznaczała przymiot Boga, który objawiał się przede wszystkim w dziełach stworzenia (np. Iz 6,3) i zbawienia (np. Iz 35,1-4). Ukazywała się również w sposób dostrzegalny przez człowieka jako obłok (np. Wj 14,24) lub słup ognia (np. Pwt 4,36). Czasami słowo to oznaczało obecność Boga (Wj 40,34n). W NT chwała Boża w sposób pełny objawiła się w osobie i dziele Jezusa Chrystusa (np. J 1,14; 17,1.4). Oddawać chwałę Bogu oznacza czcić Go, uwielbiać, adorować i być wdzięcznym za otrzymane łaski (np. Łk 17,18; 1Kor 10,31). Dzięki Jezusowi Chrystusowi ludzie będą mieli udział w chwale Boga (Rz 2,7; 8,17; 2Tes 2,14), co nastąpi przy Jego powtórnym przyjściu na ziemię (Kol 3,4).

BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.

IZRAEL.

SYJON.

PRZYMIERZE - rodzaj umowy, gwarantującej porządek i ustalającej prawa i obowiązki stron zawierających układ. Termin ten odnosi się nie tylko do relacji międzyludzkich czy międzynarodowych, ale także używa się go w odniesieniu do relacji między Bogiem a ludźmi. Jest to kluczowe pojęcie dla teologii ST i historii narodu wybranego. ST wymienia kilka przymierzy, które Bóg zawierał z ludźmi: z Noem (Rdz 9), z Abrahamem (Rdz 15 i 17), z ludem izraelskim na Synaju (Wj 19nn), z Dawidem (2Sm 7) oraz przymierze nazwane kapłańskim (Lb 18,19). Na Synaju zostało zawarte najważniejsze z nich, na mocy którego Izrael otrzymał prawa i zobowiązał się do wierności Bogu. Inicjatorem każdego przymierza był Bóg, który w ten sposób wyraził swoją miłość i łaskę wobec ludzi. Zewnętrznym znakiem przymierza Izraela z Bogiem było obrzezanie. Obchodzono także Święto Odnowienia Przymierza. Nagminne łamanie przymierza przez członków ludu Bożego doprowadziło do konieczności zawarcia Nowego Przymierza (Jr 31,31-33). To ostateczne przymierze Bóg zawarł z wszystkimi ludŹmi przez swojego Syna Jezusa Chrystusa. Nowe Przymierze nie opiera się już na przepisach prawa, ale ma swoje Źródło w Duchu (2Kor 3,6; por. J 4,23n). Wierność temu przymierzu jest możliwa dzięki ofierze Chrystusa i Jego żywej obecności pośród tych, którzy w Niego uwierzyli. Zob.

OBRZEZANIE,

PRZYKAZANIE.

PRAWO (hebr. Tora - dosł. ‘nauka’, ‘pouczenie’) - termin mający wiele znaczeń, dlatego trzeba uważać, aby przez przekład na język polski nie zawęzić jego rozumienia. Tora jest nazwą pięciu pierwszych ksiąg w Biblii hebrajskiej (Pięcioksiąg) i odnosi się do przykazań, przepisów oraz pouczeń tam zapisanych. Termin ten obejmuje także wszelkie pouczenia, przekazane za pomocą narracji. Kodeks Prawa zawierający nakazy i zakazy jest przypisywany Mojżeszowi, ale kształtował się on dosyć długo i w wielu kwestiach podobny jest do ówczesnego starożytnego prawodawstwa innych narodów Bliskiego Wschodu. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu obejmują i regulują różne dziedziny życia: kult, moralność oraz zasady życia społecznego. Prawo jest rozumiane także jako mądrość, wyraz woli Bożej ( Ps 19,8-11) wobec narodu wybranego, a jego przestrzeganie było warunkiem zachowania przymierza (Pwt 28,1nn). W tradycji żydowskiej istniała także Tora ustna jako interpretacja Tory pisanej. Została ona spisana w dziełach judaizmu rabinicznego, zwanych Miszną i Talmudem. Zob.

PRZYMIERZE.

PRZYKAZANIE - żądanie wyrażone przez słowo mówione lub na piśmie. Termin ten odnosi się niekiedy w Piśmie σwiętym do relacji międzyludzkich, np. może wyrażać żądanie rodzica względem dziecka (Jr 35,14; Prz 6,20) lub króla wobec poddanych (2Krl 18,36). Zasadniczo ma jednak znaczenie teologiczne i określa wymagania wynikające z przymierza zawartego na Synaju między Bogiem a Jego ludem. Terminem przykazanie określa się przede wszystkim polecenia zawarte w Dekalogu (Wj 20,1-17; Pwt 5,6-21). W sensie szerszym odnosi się on do różnego rodzaju regulacji prawnych, etycznych i kultycznych, wynikających z Dekalogu, które zawarte są w Pięcioksięgu (Wj 20,22n; 25 - 31; 35 - 40; Kpł 17 - 26; Pwt 12 - 26). Przykazania nie są narzuconym przez Boga bezdusznym prawem, lecz stanowią konsekwencję zbawczych dzieł Boga dokonanych w historii Izraela (wybranie, wyzwolenie z Egiptu, zawarcie przymierza). Są również przejawem odpowiedzialności Boga za swój lud, do którego ma On wyłączne prawo. Odp owiedzią człowieka na Boże przykazania ma być ich przestrzeganie (Kpł 26,3), ponieważ są one dla człowieka rozkoszą i przedmiotem miłości (Ps 119,47.127.143), a także w skuteczny sposób przygotowują go na przyjęcie zbawienia. Sankcją za lekceważenie przykazań jest przekleństwo ( Kpł 26,14nn; Pwt 27,15-26). Jezus nie odrzucił przykazań ST, lecz je zaktualizował i uczynił jeszcze bardziej radykalnymi, przez postawienie na pierwszym miejscu przykazania miłości Boga i bliŹniego (np. Mt 22,35-40). Zob. PRZEKLE┴STWO.

OŁTARZ - miejsce składania ofiary. Pierwotnie w tradycji biblijnej ołtarze usypywano z nieociosanych kamieni lub ziemi. Nie składano na nich ofiar, lecz były one pamiątką objawienia się Boga i świętym miejscem modlitwy (np. Rdz 12,8; Ps 43,3n). Z czasem stały się wyłącznie miejscami składania ofiar Bogu (lub bóstwom pogańskim) i znajdowały się w świątyniach. Praktyka budowania ołtarzy ofiarnych dla bóstw jest typowa dla kultur i religii Bliskiego Wschodu i nie jest oryginalnym pomysłem Izraelitów. Uważano, że ołtarze i otaczające je świątynie są ziemskimi mieszkaniami bóstw, którym należy ofiarować pokarm i miłą woń. Idea karmienia Boga była obca Izraelitom. Dla nich ołtarze były miejscami świętymi, pomagającymi w komunikacji z Bogiem. Składając na nich ofiary, wyrażali uwielbienie, dziękczynienie, przebłaganie za grzechy itp. Po centralizacji kultu w Jerozolimie (reforma Jozjasza w drugiej połowie VII w. przed Chr.) i zlikwidowaniu lokalnych sanktuariów, pozostały tylko trzy ołtarze w świątyni jerozolimskiej: ołtarz do ofiar całopalnych (wykonany z brązu), ołtarz kadzielny (wykonany ze złota) i ołtarz chlebów poświęconych (Wj 37,25 - 38,7). Zob.

OFIARA,

RÓG.

SYJON.

SZABAT - ostatni dzień tygodnia, świętowany przez Żydów jako dzień przeznaczony na modlitwę i odpoczynek. Tradycja świętowania szabatu jest zakorzeniona w biblijnym opisie stwarzania świata (Rdz 2,1-3), według którego Bóg w siódmym dniu po zakończonym dziele przestał pracować, a następnie pobłogosławił ten dzień i ustanowił go świętym. Od początków istnienia biblijnego Izraela szabat stanowił centrum żydo wskich praktyk religijnych. Żydowskie prawodawstwo bardzo ściśle obwarowało ten dzień stosownymi normami, które dokładnie wyjaśniały, jak należy go świętować i od jakich prac bezwzględnie należy się powstrzymać (Pwt 5,12-15). Szabat był dniem radości oraz znakiem jedności między Bogiem a ludem Izraela. Jego zachowywanie stanowiło jeden z czynników umacniających narodową i religijną tożsamość Żydów.

PRZYMIERZE.

OFIARA,

RÓG.

OBRZEZANIE - zabieg polegający na usunięciu części napletka. Znane było u ludów Wschodu jako obrzęd inicjacji seksualnej i przejścia z dzieciństwa w dorosłość. Tylko w Izraelu obrzezanie miało sens religijny, ponieważ już od czasów Abrahama było znakiem przymierza z Bogiem (Rdz 17,9-14). U Żydów dokonywał go ojciec w ósmym dniu życia noworodka (Kpł 12,3). Przez specjalny, bardzo bolesny zabieg można było pozbyć się znaku obrzezania (1Mch 1,15). Już w ST podkreślano, że samo obrzezanie nie wystarcza do tego, aby cieszyć się błogosławieństwem, którego Bóg udziela swojemu ludowi, ale potrzeba jeszcze obrzezania serca, czyli odrzucenia grzesznych postaw i czynów (Pwt 10,16; Jr 4,4; 9,24n; por. Rz 2,28n). Chrześcijaństwo wyrosłe z judaizmu stanęło wobec problemu obrzezania mężczyzn pochodzenia pogańskiego (Dz 15,1nn; Ga 2,3nn). Paweł Apostoł głosił, że obrzezanie należy do przemijającego porządku Starego Przymierza i dlatego nie powinno obowiązywać w Nowym (Ga 5,6; 6,15). Ostatecznie tzw. Sobór Jerozolimski nie nałożył na chrześcijan obowiązku obrzezania ( Dz 15,23-29).

IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

PRZYMIERZE.

OBRZEZANIE,

PRZYKAZANIE.

JUDA.

ZGROMADZENIE (hebr. kahal, gr. ekklesia) - termin odnoszący się do wspólnoty ludzi jednoczących się ze względu na wspólne pochodzenie lub ze względu na wspólny cel. Pierwotnie termin zgromadzenie dotyczył powszechnego zwołania mężczyzn z Izraela w celu stawienia czoła wrogowi lub wyruszenia na wyprawę wojenną (np. Lb 10,7). Sygnałem nakazującym zebranie się w oznaczonym miejscu był dźwięk trąby. Wielokrotnie w Piśmie Świętym (szczególnie w Wj, Lb, Pwt, 1-2Krn) zgromadzeniem nazywany jest cały Izrael. Po instytucjonalizacji kultu świątynnego hebr. termin kahal przybrał także znaczenie religijne i określał wspólnotę ludu zwołanego, aby oddawać cześć Bogu. Kościół jako wspólnota ludzi wierzących jest określany w NT mianem ekklesia (najbliższy gr. odpowiednik hebr. kahal), czyli ‘zgromadzenie ludu Nowego Przymierza’. Kościół jest więc postrzegany jako nowy Lud Boży zwołany przez Boga. Najpełniejszym urzeczywistnieniem tego zwołania jest zgromadzenie eucharystyczne (np. 1Kor 11,17-34).

BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).

Matatiasz i jego synowie
Punktem wyjścia opisu powstania jest żałoba narodu wyrażona w poetyckiej lamentacji Matatiasza. Stanowi ona ciąg dalszy wypowiedzi z 1Mch 1,36-40. Autor ukazuje w niej cierpienie narodu pod jarzmem okupanta i ból spowodowany ogołoceniem z największych świętości. Zarysowuje w ten sposób duchowy portret przyszłych powstańców.

Wybuch powstania
Opowiadanie o buncie Matatiasza wyraża zasadę, że prawo Boże jest ważniejsze od nakazów króla. Uzasadnienie powstania jest więc religijne: chodzi o dochowanie wierności Bogu i obronę Jego praw. Autor księgi uważa za słuszne zabijanie zdrajców podporządkowujących się rozkazowi króla i przyjmujących religię pogańską. Chociaż wprost nie podaje takiej zasady, przedstawia jednak czyn Matatiasza jako słuszny i godny naśladowania. Biblijnym uzasadnieniem takiej postawy jest postępowanie Pinchasa, który zabił dwoje bałwochwalców (Lb 25,6-8.11-13). Jego czyn został przyjęty przez Boga jako wyraz świętej gorliwości.

Opór Żydów
Ucieczka na tereny pustynne i bierny opór okazały się niewystarczającymi środkami, by uniknąć przymuszania do łamania Prawa. Autor księgi przeciwstawia bierne męczeństwo czynnemu oporowi, gdyż apel do sumień prześladowców i oddanie życia bez walki nie dawały szansy na rozstrzygnięcie problemu. W zaistniałych okolicznościach walka zbrojna okazała się właściwszym rozwiązaniem. Z tego względu podjęto decyzję, aby zmienić zasadę bezwzględnego przestrzegania spoczynku szabatowego, której pobożni Żydzi byli dotąd wierni. Odtąd w judaizmie przyjmowano, że zagrożenie życia jest wystarczającym powodem naruszenia szabatu. Z czasem przyjęto także zasadę, że niebezpieczeństwo śmierci pozwala uchylić przepisy rytualne.

Walki Matatiasza
Oddział Matatiasza stał się zalążkiem ogólnonarodowego powstania. Partyzancka metoda walki okazała się skuteczna. Pierwszym jej celem byli zdrajcy i kolaboranci, których udało się zastraszyć i zmusić do ucieczki. Grecy bowiem nie potrafili zapewnić ochrony swoim zwolennikom rozproszonym po kraju. Autor nie ukrywa brutalności działań partyzantów, którzy radykalnymi środkami bronili religii żydowskiej i nie pozwalali na łączenie jej z pogańskimi kultami greckimi. Ewangeliczna zasada miłości nieprzyjaciół (Mt 5,44) nie była jeszcze znana.

Śmierć Matatiasza
Opowiadanie o śmierci Matatiasza wzorowane jest na biblijnych relacjach o odejściu patriarchów, jak Jakub (Rdz 48 – 49) czy Mojżesz (Pwt 31 – 34). Jego mowa pożegnalna to kompozycja literacka, której celem jest zestawienie Machabeuszów ze sławnymi bohaterami ST i ludźmi o heroicznej wierze. Pochwała ich cnót ma zachęcić walczących do postępowania za ich przykładem (por. Syr 44 – 50).

Pierwsza Księga Machabejska

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

W Pierwszej Księdze Machabejskiej opisane zostały walki Żydów o niepodległość w latach 175-134 przed Chr. Wspomniano w niej także o podbojach Aleksandra Macedońskiego. Do czasów późniejszych, po 134 r. przed Chr., odnosi się tylko ostatnie zdanie księgi, stwierdzające, że wiadomości o rządach Jana syna Szymona znajdują się w rocznikach jemu poświęconych. Władca ten, znany jako Jan Hirkan I, panował w Judei w latach 134-104 przed Chr. Księga mogła więc powstać za jego czasów lub niedługo po nich. Nie znamy imienia autora, możemy natomiast stwierdzić, że znał on dobrze dzieje tej epoki i zapewne osobiście uczestniczył w wydarzeniach. Mógł to być członek dworu dynastii machabejskiej, który miał wgląd do związanych z nią dokumentów.

Tytuł księgi pochodzi od nazwy opisanej w niej dynastii książąt i najwyższych kapłanów żydowskich, zwanej machabejską lub hasmonejską. Dynastia natomiast wzięła swoją nazwę od Judy, któremu nadano przydomek Machabeusz (od aram. słowa ‘młot’ albo od hebr. zwrotu ‘wybrany przez Jahwe’). Był on jednym z pięciu braci, którzy stanęli wraz z ojcem Matatiaszem na czele powstania Żydów przeciwko obcej okupacji. Nazwą „bracia machabejscy” określa się również, choć nieściśle, siedmiu braci, których męczeństwo zostało opisane w 2Mch 7.

Przydomek ten pojawia się także w nazwie Druga Księga Machabejska, która wbrew pozorom nie jest dalszym ciągiem Pierwszej Księgi Machabejskiej, lecz opisuje równolegle tę samą epokę. Istnieją też apokryfy o analogicznej nazwie: Trzecia Księga Machabejska, opowiadanie o prześladowaniach Żydów w Egipcie w III w. przed Chr., oraz Czwarta Księga Machabejska, która skupia się na męczeństwie starca Eleazara i siedmiu braci, opisanym także w Drugiej Księdze Machabejskiej (2Mch 6,18 – 7,42). Bliźniacze tytuły nie pochodzą z okresu powstawania dzieł, ale z czasów dużo późniejszych.

Hebrajski oryginał księgi nie przetrwał do naszych czasów. Korzystamy więc z wczesnego tłumaczenia zawartego w greckiej wersji Starego Testamentu – Septuagincie (LXX). Obecność Ksiąg Machabejskich w tym zbiorze oznacza, że w starożytności cieszyły się one uznaniem wśród Żydów mówiących po grecku, a także wśród chrześcijan. Jednak Żydzi czasów pobiblijnych, posługujący się językami aramejskim i hebrajskim, nie uznali ich za natchnione. Ostatecznie rabini nie zaliczyli ich do kanonu żydowskich ksiąg świętych. Pod ich wpływem również część chrześcijan wątpiła w natchnienie i kanoniczność greckich ksiąg Starego Testamentu. Od XVI w. takie stanowisko przyjmują protestanci. Katolicyzm wierny tradycji Kościoła starożytnego uznaje jednak Pierwszą i Drugą Księgę Machabejską za natchnione i kanoniczne. W prawosławiu uznaniem cieszą się także Trzecia i Czwarta Księga Machabejska. Współcześni Żydzi traktują te księgi jako cenne świadectwo bohaterskiej walki ich przodków z wrogami.

Księgi biblijne, których przynależność do kanonu była lub jest kwestionowana, nazywa się deuterokanonicznymi (wtórnokanonicznymi).

Treść i teologia

Tematyka Pierwszej Księgi Machabejskiej jest przede wszystkim historyczna. Styl księgi jest jednolity, kompozycja spójna i przemyślana. Najpierw autor nakreślił sytuację w Judei pod władzą grecką. Reprezentowali ją królowie pochodzenia macedońskiego, rządzący w Syrii ze stolicą w Antiochii. W 175 r. przed Chr. na tron wstąpił Antioch IV Epifanes, za którego panowania nasiliły się próby asymilacji Żydów. Wielu z nich już wtedy naśladowało zwyczaje greckie. W końcu 167 r. przed Chr. Antioch zniszczył Jerozolimę, a jej świątynię przekształcił w miejsce pogańskiego kultu. Zabronił pielęgnowania żydowskich zwyczajów oraz przymuszał do przyjmowania greckiego stylu życia. Prześladowania spotkały się z reakcją Żydów, którzy pod wodzą kapłana Matatiasza podjęli walkę powstańczą. Po śmierci Matatiasza na czele powstania stawali kolejno jego synowie: Juda, Jonatan, Szymon, a następnie Jan, syn Szymona. W 164 r. przed Chr. powstańcy dowodzeni przez Judę odzyskali świątynię i na nowo ją poświęcili. Za czasów Jonatana (najwyższego kapłana od 152 r. przed Chr.) odzyskali władzę w Judei, co Grecy z Syrii zmuszeni byli tolerować.

Opis tych faktów jest zasadniczo dokładny i wiarygodny, chociaż autor księgi nie ukrywa swojego punktu widzenia: utożsamia się z dynastią machabejską i z tej perspektywy interpretuje wydarzenia. Braci Machabeuszów uważa za powołanych przez Boga, a Greków z Syrii oraz kolaborujących z nimi Żydów uznaje za wrogów ojczyzny i religii. Tłem księgi jest więc konflikt świata żydowskiego z greckim.

Grecy nie doceniali wyjątkowości monoteistycznej religii żydowskiej. Uważali, że bogów jest tylu, ile potężnych sił w świecie, a różne religie czczą pod różnymi nazwami te same siły, np. grecki Zeus to Jupiter w Rzymie czy Baal w Syrii. Uważali, że Bóg Jahwe to lokalna „odmiana” Zeusa (albo Dionizosa). Sprzeciw Żydów odbierali jako działalność wywrotową.

Niektórzy Żydzi przyjęli poglądy Greków i wyrzekali się swoich obyczajów. Przystali na grecką szkołę, kulturę, organizację życia i domagali się miejsca w państwie na równi z obywatelami pochodzenia greckiego. Kult Boga Jahwe uznali za lokalny przejaw ogólnoludzkiej religijności i postanowili czcić Go na sposób grecki. Zyskali poparcie króla i władzę nad świątynią, a sprzeciw Żydów zachowujących tradycję próbowali złamać siłą.

Inna grupa Żydów próbowała pogodzić tradycyjną religijność z posłuszeństwem obcej władzy. Stanowisko takie reprezentował np. najwyższy kapłan Alkimos, zmarły w 159 r. przed Chr. W Księgach Machabejskich jego czyny zostały jednak potępione, a on sam uznany za kolaboranta (1Mch 7,23n; 2Mch 14,3).

Żydowscy powstańcy natomiast stanęli w obronie wiary w jedynego Boga i zbrojnie zwalczali garnizony greckie i kolaborantów. Inną formę sprzeciwu podjęli Żydzi, którzy pozostali heroicznie wierni swojej wierze. Wielu spośród nich spotkała za to śmierć męczeńska. Przesłanie Pierwszej Księgi Machabejskiej dotyczy więc stosunku ludzi wierzących do obcej władzy, kultury i religii. Kultura grecka nie została jednak potępiona jako taka. Sam autor naśladuje w swoim dziele wzory historycznego pisarstwa greckiego. Według niego wiedza czy sztuka obcych kultur nie są czymś złym. Złe jest przejmowanie ideologii, moralności i kultu sprzecznych z religią objawioną. Księdze obca jest też wroga postawa wobec obywateli innych narodowości; krytykuje się jedynie agresorów.

Aprobata wojny zawarta w księdze może okazać się trudna do przyjęcia przez chrześcijańskiego czytelnika. Autor opisuje ją jednak jako metodę obrony wiary i ojczyzny przed niesprawiedliwą agresją.