Walki z Edomitami i Ammonitami

5¹Gdy okoliczne narody usłyszały, że został zbudowany ołtarz i ponownie poświęcono świątynię, bardzo się rozgniewały. ²Postanowiły zniszczyć potomków Jakuba, którzy mieszkali pośród nich. Zaczęto więc zabijać i niszczyć tych ludzi.

³Juda walczył w Idumei przeciwko synom Ezawa oraz w Akrabattanie, ponieważ Izrael był osaczony. Zadał im wielką klęskę, upokorzył ich i wziął łupy.

⁴Potem przypomniał sobie o złości Bajanitów, którzy przygotowując zasadzki na drogach, byli dla ludu pułapką i przeszkodą. ⁵Schronili się oni przed nim w wieżach, a on ich oblegał, rzucił na nich klątwę i spalił ich wieże ze wszystkimi ludźmi, którzy byli wewnątrz.

⁶Następnie zwrócił się przeciwko Ammonitom. Zastał tam silną armię i liczny lud pod wodzą Tymoteusza.⁷Stoczył z nimi wiele bitew i zupełnie ich rozbił. ⁸Zajął Jazer i okoliczne wioski, a potem wrócił do Judei.

Walki w Galilei

⁹Poganie z Gileadu zjednoczyli się przeciwko Izraelitom mieszkającym w ich granicach, aby ich zniszczyć. Ci więc uciekli do warowni Datema¹⁰i wysłali list do Judy i jego braci z prośbą: „Zebrali się przeciwko nam poganie żyjący wokół nas, aby nas zniszczyć. ¹¹Gotowi są przybyć i zdobyć warownię, do której zbiegliśmy. Ich wojskiem dowodzi Tymoteusz. ¹²Przybądź więc prędko i wyrwij nas z ich rąk, ponieważ wielu już poległo. ¹³Wszyscy nasi bracia mieszkający w Tubi zostali zabici. Ich żony i synów uprowadzono do niewoli, a majątek rozgrabiono. Zginęło tam około tysiąc ludzi”. ¹⁴Gdy oni czytali ten list, przybyli jeszcze inni posłańcy z Galilei w rozdartych szatach i przekazali taką wiadomość: ¹⁵„Zgromadzili się przeciwko nam ludzie z Ptolemaidy, Tyru i Sydonu oraz cudzoziemcy z całej Galilei, aby nas wyniszczyć”.

¹⁶Kiedy Juda i lud usłyszeli te słowa, zwołali wielkie zgromadzenie, aby naradzić się, jak pomóc braciom będącym w ucisku, z którymi tamci walczyli. ¹⁷Juda powiedział swemu bratu Szymonowi: „Wybierz sobie ludzi. Idź i wyzwól twoich braci, którzy mieszkają w Galilei, ja zaś i mój brat Jonatan udamy się do Gileadu”. ¹⁸W Judei na straży pozostawił Józefa, syna Zachariasza, i dowódcę ludu Azariasza z resztą wojska. ¹⁹Rozkazał im: „Czuwajcie nad tym ludem i nie wzniecajcie wojny przeciwko obcym narodom, dopóki my nie wrócimy”. ²⁰Szymon z trzema tysiącami ludzi udał się do Galilei. Juda zaś z ośmioma tysiącami miał wyruszyć do Gileadu.

²¹Kiedy Szymon przybył do Galilei, prowadził liczne walki przeciwko poganom i zostali oni przez niego pokonani. ²²Ścigał ich aż do bram Ptolemaidy. Poległo około trzech tysięcy pogan, a Szymon zdobył na nich łupy. ²³Wziął tych, którzy mieszkali w Galilei i w Arbattach z żonami, dziećmi i wszystkim, co do nich należało, i z wielką radością udał się do Judei.

Walki w Gileadzie

²⁴Juda Machabeusz i jego brat Jonatan przekroczyli Jordan i trzy dni szli przez pustynię. ²⁵Spotkali Nabatejczyków, którzy przyjęli ich pokojowo i opowiedzieli im o wszystkim, co spotkało Żydów w Gileadzie: ²⁶o tym, że wielu z nich jest zamkniętych w silnych i wielkich miastach. Są to Bosorra i Bosor, w regionie Chelam, oraz Kasfo, Maked i Karnain. ²⁷Zamknięci są również w pozostałych miastach Gileadu, a nazajutrz nieprzyjaciele postanowili zaatakować i zdobyć te twierdze, aby wybić ich wszystkich w ciągu jednego dnia. ²⁸Wtedy Juda wraz ze swym wojskiem szybko wrócił pustynną drogą do Bosorry. Zajął miasto i mieczem pozabijał wszystkich mężczyzn. Zdobył na nich liczne łupy, a miasto spalił.

²⁹W nocy wyruszył stamtąd, aby udać się do twierdzy. ³⁰O świcie dostrzegli wielkie mnóstwo ludzi, którzy ustawiali drabiny i machiny oblężnicze, aby zdobyć twierdzę, i już przystępowali do walki. ³¹Juda zobaczył, że bitwa się rozpoczęła, i usłyszał zgiełk podnoszący się z miasta ku niebu, dźwięk trąb i wielki krzyk. ³²Powiedział do żołnierzy: „Dzisiaj będziecie walczyć za naszych braci”. ³³I z trzema oddziałami zaszedł ich od tyłu. Zadęli w trąby i głośno się modlili. ³⁴Wojsko Tymoteusza rozpoznało, że to Machabeusz, i uciekło przed nim. Zadał im wielką klęskę i spośród nich poległo w tym dniu około osiem tysięcy.

³⁵Potem skierował się do Chelam. Zaatakował ją i zdobył, zabił w niej wszystkich mężczyzn, zabrał łupy i podpalił ją. ³⁶Gdy stamtąd odszedł, zdobył Kasfo, Maked i Bosor oraz pozostałe miasta Gileadu.

³⁷Po tych wydarzeniach Tymoteusz zgromadził inne wojsko i rozbił obóz naprzeciwko Rafon, po drugiej stronie potoku. ³⁸Juda posłał zwiadowców, aby wybadać obóz. Oni donieśli mu: „Zgromadziło się przy nim bardzo liczne wojsko ze wszystkich obcych narodów mieszkających wokół nas. ³⁹Najęli sobie do pomocy Arabów, rozbili obóz po drugiej stronie potoku i są gotowi wyruszyć do bitwy przeciwko tobie”. Wtedy Juda wyszedł im naprzeciw. ⁴⁰Podczas gdy Juda wraz z wojskiem zbliżał się do potoku, Tymoteusz powiedział dowódcom swojego wojska: „Jeśli on przeprawi się do nas pierwszy, nie zdołamy go powstrzymać, gdyż będzie miał nad nami przewagę. ⁴¹Jeśli jednak będzie się bał i rozbije obóz za potokiem, my przejdziemy do niego i go pokonamy”. ⁴²Kiedy Juda zbliżał się do potoku, postawił nad nim pisarzy wojskowych i rozkazał im: „Nie pozwalajcie nikomu rozbijać obozu, ale niech wszyscy idą do walki”. ⁴³Sam jako pierwszy przekroczył strumień, a za nim cały lud. Tak wszystkie obce narody zostały przez niego pokonane, porzuciły swoją broń i uciekły do świątyni w Karnain. ⁴⁴A on zajął miasto i spalił świątynię ze wszystkimi, którzy się w niej schronili. Karnain zostało zdobyte i nie zdołało oprzeć się Judzie.

⁴⁵Juda zgromadził wszystkich Izraelitów mieszkających w Gileadzie, od najmniejszego do największego: ich żony, dzieci i dobytek, aby z całą tą wielką rzeszą udać się do ziemi Judy.

⁴⁶Przybyli do Efron, które leżało na ich drodze. Było to miasto wielkie i dobrze umocnione. Nie można go było obejść z prawej ani z lewej strony, lecz trzeba było przejść przez sam jego środek. ⁴⁷Jego mieszkańcy jednak zamknęli się i zabarykadowali bramy kamieniami. ⁴⁸Juda przekazał im wiadomość o swoich pokojowych zamiarach: „Chcemy przejść przez waszą ziemię, aby dotrzeć do naszego kraju. Nikt nie uczyni wam nic złego. Chcemy tylko przejść”. Lecz oni nie chcieli otworzyć. ⁴⁹Juda nakazał ogłosić wojsku, aby każdy przygotował się do walki na swoim miejscu. ⁵⁰Żołnierze zajęli pozycje. Przez cały dzień i całą noc atakowali miasto, które w końcu się poddało. ⁵¹Wtedy Juda zabił mieczem wszystkich mężczyzn, a miasto zniszczył. Zabrał łupy i przeszedł przez miasto po trupach.

⁵²Przekroczyli Jordan i ruszyli w stronę wielkiej równiny koło Bet-Szean. ⁵³Juda zbierał pozostających w tyle i przez całą drogę dodawał ludowi odwagi, aż doszli do ziemi Judy. ⁵⁴Z radością i weselem weszli na górę Syjon. Złożyli całopalenia, ponieważ powrócili szczęśliwie i nikt z nich nie poległ.

Walki Józefa i Azariasza

⁵⁵W czasie, gdy Juda i Jonatan byli w ziemi Gilead, a ich brat Szymon w Galilei pod Ptolemaidą, ⁵⁶dowódcy wojska: Józef, syn Zachariasza, i Azariasz usłyszeli o wojnie i o bohaterskich czynach, których tamci dokonali. ⁵⁷Powiedzieli: „Zdobądźmy i my sobie sławę i idźmy walczyć przeciwko obcym narodom, które mieszkają wokół nas”. ⁵⁸Ogłosili to swoim żołnierzom i wyruszyli przeciwko Jamnii. ⁵⁹Wówczas z miasta wyszedł do walki przeciwko nim Gorgiasz ze swymi ludźmi. ⁶⁰Józef i Azariasz zostali pokonani i ścigano ich aż do granic Judei. W tym dniu z ludu Izraela padło około dwóch tysięcy ludzi. ⁶¹Ponieważ nie usłuchali Judy i jego braci, sądząc, że wsławią się bohaterskimi czynami, lud przez nich poniósł wielką klęskę. ⁶²Nie należeli oni do grona tych ludzi, za pośrednictwem których Izraelowi zostało dane ocalenie.

⁶³A mężny Juda i jego bracia okryli się wielką chwałą przed całym Izraelem i wszystkimi narodami, które o nich słyszały. ⁶⁴Ludzie przychodzili do nich, życząc im pomyślności.

Walki w Idumei i Filistei

⁶⁵Juda wraz ze swymi braćmi wyruszył na południe, aby walczyć z synami Ezawa. Zdobył Hebron i okoliczne wsie. Zburzył jego twierdze i podpalił otaczające go wieże.

⁶⁶Potem postanowił wyruszyć do kraju Filistynów i przeszedł przez Marisę. ⁶⁷W tym dniu zginęli w walce kapłani, którzy chcieli wsławić się męstwem i nierozważnie wzięli udział w bitwie. ⁶⁸Juda skierował się do Azotu, ku ziemi Filistynów. Zniszczył ich ołtarze i rzeźby, spalił ich bogów, złupił miasta i powrócił do ziemi Judy.

Idumea – zob. 1Mch 3,15+.

Akrabattana – kraina na północ od Jerozolimy, na pograniczu Samarii.

Bajanici – zapewne rozbójniczy klan z Pustyni Judzkiej, nazwa kojarzy się z Beduinami.

rzucił… klątwę – skazał ich na zagładę (zob. Słownik).

Gilead – chodzi zapewne o całą wyżynę na wschód od Jordanu (w ST nazwa ta zwykle miała sens węższy).

Tubi – obszar na południowy wschód od jeziora Genezaret.

Ptolemaida – dawne Akko, stare portowe miasto fenickie.

Nabatejczycy – Arabowie z obszarów na wschód od Morza Martwego (południowa Jordania). Zajmowali się głównie handlem między Bliskim Wschodem a Arabią.

Gilead – zob. 1Mch 5,9+.

Bosorra – hebr. Bosra (1Krn 1,44; Iz 34,6), dzisiejsze Busra eski-Szam; miasto leżące na szlaku handlowym wiodącym znad Morza Śródziemnego do Damaszku.

Chelam – miasto w Gileadzie, ok. na wschód od jeziora Genezaret.

twierdza – chodzi o wspomnianą przedtem Datemę (1Mch 5,9).

Bet-Szean – miasto pogańskie położone w dolinie Jordanu, na południe od jeziora Genezaret. Później nosiło nazwę Scytopolis (2Mch 12,30; Jdt 3,10).

Gilead – zob. 1Mch 5,9+.

Ptolemaida – zob. 1Mch 5,15+.

Jamnia – zob. 1Mch 4,15+.

życząc im pomyślności – forma podporządkowania się i uznania politycznej zależności.

Hebron – miasto położone w południowej, górzystej części Judy, oddalone około na południowy zachód od Jerozolimy, dzisiejsze Al-Chalil.

kraj Filistynów – zob. 1Mch 3,24+.

Azot – zob. 1Mch 4,15+.

OŁTARZ - miejsce składania ofiary. Pierwotnie w tradycji biblijnej ołtarze usypywano z nieociosanych kamieni lub ziemi. Nie składano na nich ofiar, lecz były one pamiątką objawienia się Boga i świętym miejscem modlitwy (np. Rdz 12,8; Ps 43,3n). Z czasem stały się wyłącznie miejscami składania ofiar Bogu (lub bóstwom pogańskim) i znajdowały się w świątyniach. Praktyka budowania ołtarzy ofiarnych dla bóstw jest typowa dla kultur i religii Bliskiego Wschodu i nie jest oryginalnym pomysłem Izraelitów. Uważano, że ołtarze i otaczające je świątynie są ziemskimi mieszkaniami bóstw, którym należy ofiarować pokarm i miłą woń. Idea karmienia Boga była obca Izraelitom. Dla nich ołtarze były miejscami świętymi, pomagającymi w komunikacji z Bogiem. Składając na nich ofiary, wyrażali uwielbienie, dziękczynienie, przebłaganie za grzechy itp. Po centralizacji kultu w Jerozolimie (reforma Jozjasza w drugiej połowie VII w. przed Chr.) i zlikwidowaniu lokalnych sanktuariów, pozostały tylko trzy ołtarze w świątyni jerozolimskiej: ołtarz do ofiar całopalnych (wykonany z brązu), ołtarz kadzielny (wykonany ze złota) i ołtarz chlebów poświęconych (Wj 37,25 - 38,7). Zob.

OFIARA,

RÓG.

ŚWIĄTYNIA - budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob.

ARKA PRZYMIERZA,

MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,

MIEJSCE ŚWIĘTE,

MIESZKANIE.

JAKUB

(hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob. JUDA.

IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

AMMONICI (od hebr. ammon - ‘ludowy’, ‘mój lud’) - aramejski lud wywodzący się od Lota, bratanka Abrahama (Rdz 19,30-38). Zamieszkiwali tereny nad wschodnim dopływem Jordanu Jabbokiem, na wschód i na północ od Morza Martwego. Ich terytorium znajdowało się na terenie dzisiejszej Jordanii. Państwo Ammonitów powstało na przełomie epok brązu i żelaza (1500-1000 przed Chr.). Stolicą była Rabba położona w miejscu, gdzie znajduje się obecna stolica Jordanii - Amman. W Piśmie Świętym zostały opisane liczne wojny Izraelitów z Ammonitami, które rozpoczęły się niedługo po przybyciu Izraelitów do Kanaanu (np. Sdz 10,7-9). Zwycięską walkę z Ammonitami stoczył sędzia Jefte (Sdz 11). Pokonał ich również Saul pod Jabesz w Gileadzie (1Sm 11) oraz Dawid w bitwie pod Rabba (2Sm 11,14-21). Pomimo tych klęsk państwo Ammonitów przetrwało, a w okresie asyryjskim (VIII-VII w. przed Chr.) znacznie wzrosło jego znaczenie na Bliskim Wschodzie. Świadczą o tym liczne znaleziska archeologiczne z tego okresu, teksty asyryjskie oraz pisma proroków ST (np. Jr 49,1-6; Ez 25,1-7; Am 1,13-15; So 2,8). Państwo Ammonitów prawdopodobnie zostało wcielone do nowobabilońskiego imperium Nabuchodonozora i już nigdy się nie odrodziło. Niewiele można powiedzieć na temat religii Ammonitów. Wiadomo tylko, że ich najważniejszym bóstwem był, czczony także przez Fenicjan, Milkom. Zob.

KANAAN.

JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.

JUDA.

BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.

GALILEA - północna część Palestyny, obejmująca około dwustu osad. Galilea wielokrotnie znajdowała się pod panowaniem różnych władców i tym samym podlegała wpływom różnych kultur. Po najazdach asyryjskich i chaldejskich nastąpiło w niej znaczące przemieszanie rdzennej ludności z napływowymi poganami (1Mch 5,15), czego efektem był specyficzny akcent, z jakim mówili ludzie zamieszkujący te tereny (Mt 26,73). Galilea była miejscem, gdzie Jezus się wychował i rozpoczął publiczną działalność (Mt 2,22n), i skąd w większości wywodzili się Jego uczniowie. Była ważnym ośrodkiem myśli judaistycznej.

TYR - starożytne miasto fenickie, położone na terenie dzisiejszego Libanu, ok. na południe od Sydonu (obecna nazwa es-Sur). Miasto to ma nietypowe położenie geograficzne, ponieważ znaczna jego część jest usytuowana na wyspie, którą Aleksander Wielki połączył z lądem rampą oblężniczą. Ta lokalizacja sprawiła, że przez długie wieki Tyr był cenionym portem handlowym. Początki osadnictwa miejski ego w Tyrze sięgają III tysiąclecia przed Chr. Istnienie miasta w II tysiącleciu potwierdzają wzmianki ugaryckie, hetyckie oraz egipskie. Chociaż odkrycia archeologiczne pokazują, że nie było żadnej przerwy w osadnictwie na terenie Tyru, przyjęła się opinia, że miasto zostało odbudowane ok. 1200 r. przed Chr. przez Sydończyków (być może zniszczeń dokonały tzw. Ludy Morza, zob. Filistyni). W Pięcioksięgu nie znajdujemy żadnej wzmianki o Tyrze, a pierwsza informacja w Piśmie Świętym na jego temat znajduje się w Joz 19,29, gdzie wspomina się o jego fortyfikacjach. Stosunki handlowe Izraela z Tyrem zostały zainicjowane przez króla Dawida, który poprosił Hirama, króla Tyru, o dostarczenie drewna cedrowego oraz robotników do budowy pałacu w Jerozolimie (2Sm 5,11; 1Krn 14,1; 22,4). Następca Dawida, Salomon, także sprowadzał z Tyru drewno cedrowe i cyprysowe oraz rzemieślników, którzy pomagali przy budowie świątyni w Jerozolimie (np. 1Krl 7,13nn). Mieszkańcy Tyru byli doskonałymi żeglarzami i wzięli udział w wyprawie floty Salomona do Ofiru (np. 1Krl 9,26-28). Izebel, córka Ittobaala, króla Tyru, poślubiła Achaba, władcę Królestwa Północnego, co przyczyniło się do asymilacji tyryjskich elementów religijnych i kulturowych w Samarii. Ewangelie wspominają o jednym tylko pobycie Jezusa w okolicy Tyru i Sydonu (Mk 7,24). Chrystus podaje Tyr jako przykład miasta pogańskiego, które na Sądzie Ostatecznym czeka lepszy los niż te miasta palestyńskie, które Go odrzuciły (Mt 11,21n). Zob.

FENICJA,

SYDON.

SYDON - starożytny fenicki port handlowy położony na wąskiej równinie pomiędzy górami Libanu a Morzem Śródziemnym, na północ od Tyru; dzisiejsze Saida na terenie Libanu. W Piśmie Świętym Sydon jest nazywany pierworodnym synem Kanaana (Rdz 10,15) oraz wielką metropolią ( Joz 11,8). Uchodził za najznamienitsze miasto Fenicji (wspomina o nim Homer, IX/VIII w. przed Chr.). Jego hegemonia wyrażała się również w tym, że wszystkich mieszkańców Fenicji nazywano niekiedy Sydończykami (np. 1Krl 5,20; 16,31). Z czasem królestwo Sydonu utraciło swoje znaczenie na rzecz sąsiedniego Tyru. Na nowo odzyskało swoją pozycję w czasach perskich. Jezus tylko jeden raz udał się w okolice Tyru i Sydonu, gdzie uwolnił od złego ducha córkę Syrofenicjanki (Mk 7,24-30). Również apostoł Paweł zatrzymał się w Sydonie podczas swojej podróży z Cezarei do Rzymu (Dz 27,3). Zob.

FENICJA,

TYR.

ZGROMADZENIE (hebr. kahal, gr. ekklesia) - termin odnoszący się do wspólnoty ludzi jednoczących się ze względu na wspólne pochodzenie lub ze względu na wspólny cel. Pierwotnie termin zgromadzenie dotyczył powszechnego zwołania mężczyzn z Izraela w celu stawienia czoła wrogowi lub wyruszenia na wyprawę wojenną (np. Lb 10,7). Sygnałem nakazującym zebranie się w oznaczonym miejscu był dźwięk trąby. Wielokrotnie w Piśmie Świętym (szczególnie w Wj, Lb, Pwt, 1-2Krn) zgromadzeniem nazywany jest cały Izrael. Po instytucjonalizacji kultu świątynnego hebr. termin kahal przybrał także znaczenie religijne i określał wspólnotę ludu zwołanego, aby oddawać cześć Bogu. Kościół jako wspólnota ludzi wierzących jest określany w NT mianem ekklesia (najbliższy gr. odpowiednik hebr. kahal), czyli ‘zgromadzenie ludu Nowego Przymierza’. Kościół jest więc postrzegany jako nowy Lud Boży zwołany przez Boga. Najpełniejszym urzeczywistnieniem tego zwołania jest zgromadzenie eucharystyczne (np. 1Kor 11,17-34).

JORDAN - najdłuższa i największa rzeka Palestyny, a także najniżej położona rzeka świata. Znaczna część koryta Jordanu znajduje się poniżej poziomu morza. Swój początek bierze z czterech Źródeł znajdujących się u stóp Hermonu, których wody łączą się ze sobą w północnej części doliny Hule. Jordan wpada do Jeziora Galilejskiego, a następnie meandrycznymi zakolami płynie na południe, by znaleŹć swoje ujście w Morzu Martwym (np. Rdz 14,3). Na odcinku , który w linii prostej łączy Jezioro Galilejskie i Morze Martwe, Jordan ma długości. Rzeka ta stanowi główne Źródło życiodajnej wody i centralny element palestyńskiego krajobrazu. Nad Jordanem rozegrało się wiele wydarzeń istotnych dla historii zbawienia, z których najważniejsze to wejście do Ziemi Obiecanej Izraelitów wracających z niewoli egipskiej (Joz 3 - 4) oraz chrzest Jezusa, który oznaczał rozpoczęcie przez Niego publicznej działalności (np. Mt 3,13-17).

JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.

IZRAEL.

SYJON - początkowo nazwa południowo-wschodniego wzgórza Jerozolimy, na którym stała, zdobyta przez Dawida, twierdza Jebusytów. Na cześć zwycięzcy miejsce to nazwano Miastem Dawida (2Sm 5,7). W Biblii określenie Syjon często ma sens metaforyczny. Występuje jako synonim całej Jerozolimy. Oznacza świętą górę, którą Bóg wybrał na swoje mieszkanie ( Hbr 12,22). Prorocy widzieli w Syjonie miejsce, w którym dokona się zbawienie (Iz 2,2-4). W NT nazwa Syjon funkcjonuje jako synonim niebieskiego Jeruzalem (Hbr 12,22; Ap 14,1), czyli miejsca przebywania Boga i odkupionych przez Niego ludzi. Zob.

JEROZOLIMA.

CAŁOPALENIE, CAŁOPALNA OFIARA (hebr. ola - ‘to, co się wznosi’, lub kalil - ‘doskonała’) - ofiara składana dwa razy dziennie, rano i wieczorem, w świątyni jerozolimskiej, a także przy okazji różnych specjalnych okoliczności. Różniła się od innych ofiar tym, że spalano całe zwierzę (z wyjątkiem skóry, którą otrzymywał kapłan). Dlatego też w terminologii greckiej ofiarę tę określano jako holokaustos - ‘całkowite spalenie’. Ogień, w którym ofiara była spalana, symbolizował Bożą obecność. Nierozcinanie zwierzęcia na kawałki oznaczało, że ofiara była pełna i doskonała. Zwierzę ofiarne musiało być starannie wyselekcjonowane i nie mogło mieć na ciele żadnej skazy. Obrzęd składania ofiary całopalnej rozpoczynał się od gestu położenia dłoni na głowie ofiarowanego zwierzęcia ( Kpł 1,4), co wyrażało intencję uczynienia ofiary z samego siebie. Jej celem było pojednanie człowieka z Bogiem. Ofiary całopalne składane w czasach ST były zapowiedzią jedynej doskonałej ofiary, którą złożył z siebie Jezus Chrystus. Dopiero ofiara Chrystusa na krzyżu w sposób całkowity pojednała ludzi z Bogiem i stała się Źródłem odpuszczenia grzechów (zob. np. Rz 5). Zob.

OFIARA.

JUDA.

OFIARA,

RÓG.

IZRAEL.

Walki z Edomitami i Ammonitami
Żydzi z Judei w czasie wojny o swoją niepodległość wzbudzili niechęć ludów sąsiednich. Ich wrogość względem Żydów, wzmożona wiadomością o odbudowie świątyni, znalazła swój wyraz w prześladowaniach diaspory, czyli wspólnot żydowskich mieszkających poza Judeą. Juda udzielił tym rodakom zbrojnej pomocy. Z czasem reakcje na prześladowania mniejszości żydowskich ponownie przerodziły się w regularną wojnę o niepodległość. Kampanie wojenne Judy opisano w taki sposób, aby nawiązać do zwycięskich walk sędziów i Dawida z sąsiadami Izraela (1Mch 3,38 – 4,25+; 4,26-35+). W tym celu autor używa sformułowań kojarzących się z tamtymi epokami, np. potomkowie Jakuba (w. 2), Izrael (w. 3), synowie Ezawa (w. 2).

Walki w Galilei
W czasach machabejskich Galilea, północna część Izraela, była zamieszkana przez ludność mieszaną. Poganie z galilejskich miast, wsparci przez mieszkańców miast z wybrzeża, wystąpili przeciwko Żydom mieszkającym wśród nich. Juda nie mógł opanować Galilei, postanowił więc zapewnić bezpieczeństwo zagrożonym rodakom, ewakuując ich do Judei. Z czasem Żydzi odzyskali Galileę, natomiast Gilead, skąd Juda również sprowadził mniejszości żydowskie (1Mch 5,45.52-54), pozostał w rękach pogan. Przybycie do Judei Żydów mieszkających w diasporach było wymownym znakiem jednoczącej roli świątyni jerozolimskiej, wokół której gromadził się rozproszony naród (Ps 147,2; Jr 32,37; Ez 34,12n; Za 8,7n).

Walki Józefa i Azariasza
Ekspedycja wojskowa prowadzona przez Józefa i Azariasza mogła mieć za cel zniechęcenie pogan dawnego kraju Filistynów do napaści na Żydów albo też zajęcie przynajmniej jednego miasta portowego i odcinka ważnego szlaku handlowego prowadzącego z Syrii do Egiptu. Jednak samowola Józefa i Azariasza pociągnęła za sobą wiele niepotrzebnych ofiar (1Mch 5,67), co mocno kontrastuje ze zwycięskimi walkami Judy i brakiem strat w jego szeregach (1Mch 5,54). Komentując porażkę Józefa i Azariasza, autor krytykuje ich rywalizację z Machabeuszami. Ta negatywna ocena ma motywy religijne: Bóg powołał Machabeuszów na charyzmatycznych wyzwolicieli, natomiast Józef i Azariasz realizowali osobiste, partykularne plany.

Walki w Idumei i Filistei
W odległej Galilei ekspedycja żydowska ograniczyła się do odpędzenia wrogów i ewakuacji mieszkańców. Wobec pogan mieszkających na wschód od kraju Izraela armia żydowska okazała się bardziej okrutna, co zapewne miało zniechęcić nieprzyjaciół do prób napaści. Natomiast w krajach bliższych postępowano ostrożniej: u sąsiadów z południa, Idumejczyków, powstańcy ograniczyli się do zburzenia umocnień, a na wybrzeżu morskim zniszczyli miejsca i przedmioty kultu pogańskiego oraz zabrali łupy. Za tą taktyką mógł stać zamiar podbicia tych ziem, czego zresztą później Żydzi dokonali.

Pierwsza Księga Machabejska

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

W Pierwszej Księdze Machabejskiej opisane zostały walki Żydów o niepodległość w latach 175-134 przed Chr. Wspomniano w niej także o podbojach Aleksandra Macedońskiego. Do czasów późniejszych, po 134 r. przed Chr., odnosi się tylko ostatnie zdanie księgi, stwierdzające, że wiadomości o rządach Jana syna Szymona znajdują się w rocznikach jemu poświęconych. Władca ten, znany jako Jan Hirkan I, panował w Judei w latach 134-104 przed Chr. Księga mogła więc powstać za jego czasów lub niedługo po nich. Nie znamy imienia autora, możemy natomiast stwierdzić, że znał on dobrze dzieje tej epoki i zapewne osobiście uczestniczył w wydarzeniach. Mógł to być członek dworu dynastii machabejskiej, który miał wgląd do związanych z nią dokumentów.

Tytuł księgi pochodzi od nazwy opisanej w niej dynastii książąt i najwyższych kapłanów żydowskich, zwanej machabejską lub hasmonejską. Dynastia natomiast wzięła swoją nazwę od Judy, któremu nadano przydomek Machabeusz (od aram. słowa ‘młot’ albo od hebr. zwrotu ‘wybrany przez Jahwe’). Był on jednym z pięciu braci, którzy stanęli wraz z ojcem Matatiaszem na czele powstania Żydów przeciwko obcej okupacji. Nazwą „bracia machabejscy” określa się również, choć nieściśle, siedmiu braci, których męczeństwo zostało opisane w 2Mch 7.

Przydomek ten pojawia się także w nazwie Druga Księga Machabejska, która wbrew pozorom nie jest dalszym ciągiem Pierwszej Księgi Machabejskiej, lecz opisuje równolegle tę samą epokę. Istnieją też apokryfy o analogicznej nazwie: Trzecia Księga Machabejska, opowiadanie o prześladowaniach Żydów w Egipcie w III w. przed Chr., oraz Czwarta Księga Machabejska, która skupia się na męczeństwie starca Eleazara i siedmiu braci, opisanym także w Drugiej Księdze Machabejskiej (2Mch 6,18 – 7,42). Bliźniacze tytuły nie pochodzą z okresu powstawania dzieł, ale z czasów dużo późniejszych.

Hebrajski oryginał księgi nie przetrwał do naszych czasów. Korzystamy więc z wczesnego tłumaczenia zawartego w greckiej wersji Starego Testamentu – Septuagincie (LXX). Obecność Ksiąg Machabejskich w tym zbiorze oznacza, że w starożytności cieszyły się one uznaniem wśród Żydów mówiących po grecku, a także wśród chrześcijan. Jednak Żydzi czasów pobiblijnych, posługujący się językami aramejskim i hebrajskim, nie uznali ich za natchnione. Ostatecznie rabini nie zaliczyli ich do kanonu żydowskich ksiąg świętych. Pod ich wpływem również część chrześcijan wątpiła w natchnienie i kanoniczność greckich ksiąg Starego Testamentu. Od XVI w. takie stanowisko przyjmują protestanci. Katolicyzm wierny tradycji Kościoła starożytnego uznaje jednak Pierwszą i Drugą Księgę Machabejską za natchnione i kanoniczne. W prawosławiu uznaniem cieszą się także Trzecia i Czwarta Księga Machabejska. Współcześni Żydzi traktują te księgi jako cenne świadectwo bohaterskiej walki ich przodków z wrogami.

Księgi biblijne, których przynależność do kanonu była lub jest kwestionowana, nazywa się deuterokanonicznymi (wtórnokanonicznymi).

Treść i teologia

Tematyka Pierwszej Księgi Machabejskiej jest przede wszystkim historyczna. Styl księgi jest jednolity, kompozycja spójna i przemyślana. Najpierw autor nakreślił sytuację w Judei pod władzą grecką. Reprezentowali ją królowie pochodzenia macedońskiego, rządzący w Syrii ze stolicą w Antiochii. W 175 r. przed Chr. na tron wstąpił Antioch IV Epifanes, za którego panowania nasiliły się próby asymilacji Żydów. Wielu z nich już wtedy naśladowało zwyczaje greckie. W końcu 167 r. przed Chr. Antioch zniszczył Jerozolimę, a jej świątynię przekształcił w miejsce pogańskiego kultu. Zabronił pielęgnowania żydowskich zwyczajów oraz przymuszał do przyjmowania greckiego stylu życia. Prześladowania spotkały się z reakcją Żydów, którzy pod wodzą kapłana Matatiasza podjęli walkę powstańczą. Po śmierci Matatiasza na czele powstania stawali kolejno jego synowie: Juda, Jonatan, Szymon, a następnie Jan, syn Szymona. W 164 r. przed Chr. powstańcy dowodzeni przez Judę odzyskali świątynię i na nowo ją poświęcili. Za czasów Jonatana (najwyższego kapłana od 152 r. przed Chr.) odzyskali władzę w Judei, co Grecy z Syrii zmuszeni byli tolerować.

Opis tych faktów jest zasadniczo dokładny i wiarygodny, chociaż autor księgi nie ukrywa swojego punktu widzenia: utożsamia się z dynastią machabejską i z tej perspektywy interpretuje wydarzenia. Braci Machabeuszów uważa za powołanych przez Boga, a Greków z Syrii oraz kolaborujących z nimi Żydów uznaje za wrogów ojczyzny i religii. Tłem księgi jest więc konflikt świata żydowskiego z greckim.

Grecy nie doceniali wyjątkowości monoteistycznej religii żydowskiej. Uważali, że bogów jest tylu, ile potężnych sił w świecie, a różne religie czczą pod różnymi nazwami te same siły, np. grecki Zeus to Jupiter w Rzymie czy Baal w Syrii. Uważali, że Bóg Jahwe to lokalna „odmiana” Zeusa (albo Dionizosa). Sprzeciw Żydów odbierali jako działalność wywrotową.

Niektórzy Żydzi przyjęli poglądy Greków i wyrzekali się swoich obyczajów. Przystali na grecką szkołę, kulturę, organizację życia i domagali się miejsca w państwie na równi z obywatelami pochodzenia greckiego. Kult Boga Jahwe uznali za lokalny przejaw ogólnoludzkiej religijności i postanowili czcić Go na sposób grecki. Zyskali poparcie króla i władzę nad świątynią, a sprzeciw Żydów zachowujących tradycję próbowali złamać siłą.

Inna grupa Żydów próbowała pogodzić tradycyjną religijność z posłuszeństwem obcej władzy. Stanowisko takie reprezentował np. najwyższy kapłan Alkimos, zmarły w 159 r. przed Chr. W Księgach Machabejskich jego czyny zostały jednak potępione, a on sam uznany za kolaboranta (1Mch 7,23n; 2Mch 14,3).

Żydowscy powstańcy natomiast stanęli w obronie wiary w jedynego Boga i zbrojnie zwalczali garnizony greckie i kolaborantów. Inną formę sprzeciwu podjęli Żydzi, którzy pozostali heroicznie wierni swojej wierze. Wielu spośród nich spotkała za to śmierć męczeńska. Przesłanie Pierwszej Księgi Machabejskiej dotyczy więc stosunku ludzi wierzących do obcej władzy, kultury i religii. Kultura grecka nie została jednak potępiona jako taka. Sam autor naśladuje w swoim dziele wzory historycznego pisarstwa greckiego. Według niego wiedza czy sztuka obcych kultur nie są czymś złym. Złe jest przejmowanie ideologii, moralności i kultu sprzecznych z religią objawioną. Księdze obca jest też wroga postawa wobec obywateli innych narodowości; krytykuje się jedynie agresorów.

Aprobata wojny zawarta w księdze może okazać się trudna do przyjęcia przez chrześcijańskiego czytelnika. Autor opisuje ją jednak jako metodę obrony wiary i ojczyzny przed niesprawiedliwą agresją.