61Król Antioch przechodził przez wszystkie górskie prowincje i usłyszał, że w Persji, w mieście Elimais, słynnym z bogactwa, srebra i złota, 2jest bardzo bogata świątynia. Znajdują się tam złote zbroje, pancerze i tarcze, które pozostawił tam Aleksander, syn Filipa, król Macedoński, który najpierw panował nad Grekami. 3Przybył więc tam i starał się zdobyć miasto, aby je złupić, ale nie zdołał, ponieważ mieszkańcy miasta odkryli jego zamiary 4i powstali do walki przeciwko niemu. Musiał więc odejść stamtąd i bardzo zawiedziony powracał do Babilonii.
5Jeszcze w Persji przybył do niego jakiś człowiek z wiadomością, że wojska, które wkroczyły do ziemi Judy, zostały zmuszone do ucieczki. 6Zwłaszcza Lizjasz, który udał się tam z silnym wojskiem, uciekł na ich widok, a tamci, zabierając pokonanym przez siebie wojskom broń, sprzęt wojenny i liczne łupy, bardzo się wzmocnili. 7Zburzyli obrzydliwość, którą król zbudował na ołtarzu w Jerozolimie, a świątynię i jego miasto Bet-Sur ponownie otoczyli wysokimi murami.
8Gdy król usłyszał te wieści, osłupiał i był wstrząśnięty. Upadł na łóżko i zachorował z rozpaczy, ponieważ nie stało się tak, jak tego sobie życzył. 9Pozostał tam wiele dni, bo nieustannie przytłaczał go smutek, a nawet wydawało mu się, że umrze. 10Przywołał więc wszystkich swoich przyjaciół i powiedział im: „Sen oddalił się od moich oczu, a moje serce jest przygnębione. 11Powiedziałem sobie: Oto do jakiego doszedłem utrapienia i w jakim zamęcie się znalazłem, a przecież byłem życzliwy i miłowano mnie za sposób sprawowania władzy. 12Teraz jednak przypomniałem sobie nieszczęścia, które wyrządziłem w Jerozolimie. Zabrałem srebrne i złote naczynia, które tam się znajdowały, i bez powodu kazałem wygubić mieszkańców Judy. 13Wiem, że to właśnie dlatego dotknęły mnie te nieszczęścia. Oto w wielkim smutku ginę na obcej ziemi”.
14Następnie przywołał Filipa, jednego ze swoich przyjaciół, i ustanowił go rządcą nad całym swoim królestwem. 15Przekazał mu diadem, swoją szatę i pierścień, aby wychował jego syna Antiocha i przygotował go do objęcia władzy. 16Król Antioch zmarł tam w sto czterdziestym dziewiątym roku.
Walki z Antiochem V
17Gdy Lizjasz dowiedział się o śmierci króla, ustanowił królem jego syna Antiocha, którego wychowywał od dzieciństwa. Nadał mu imię Eupator.
18Ci, którzy przebywali w twierdzy, ze wszystkich stron utrudniali Izraelitom dostęp do świątyni. Starali się im szkodzić, a wspierali pogan. 19Juda postanowił więc ich wytępić. Zwołał cały lud, aby rozpocząć oblężenie. 20W sto pięćdziesiątym roku zebrali się wszyscy, zbudowali wyrzutnie i machiny oblężnicze i rozpoczęli oblężenie.
21Niektórzy wydostali się z oblężenia, a jacyś bezbożni Izraelici dołączyli do nich. 22Udali się do króla i powiedzieli: „Jak długo jeszcze będziesz zwlekał z wymierzeniem sprawiedliwości i pomsty za naszych braci? 23My chętnie służyliśmy twojemu ojcu, postępowaliśmy zgodnie z jego postanowieniami i wypełnialiśmy jego rozkazy, 24dlatego nasi rodacy odłączyli się od nas i przystąpili do oblężenia. Ponadto zabijali każdego z nas, kogo schwytali, a nasz majątek rozgrabili. 25Podnieśli rękę nie tylko na nas, lecz także na wszystkie okoliczne krainy. 26A dzisiaj oblegają twierdzę w Jerozolimie i chcą wziąć ją w posiadanie. Obwarowali świątynię i Bet-Sur. 27Jeśli teraz im się nie przeciwstawisz, zrobią jeszcze gorsze rzeczy, a wtedy nie będziesz już mógł ich powstrzymać”.
28Król rozgniewał się, kiedy to usłyszał. Zebrał wszystkich swoich przyjaciół, dowódców piechoty i jazdy. 29Z innych królestw i z wysp morskich sprowadził wojska najemne. 30Całe jego wojsko liczyło sto tysięcy pieszych, dwadzieścia tysięcy jeźdźców i trzydzieści dwa słonie wyćwiczone do walki. 31Przeszli przez Idumeę i uderzyli na Bet-Sur. Walki trwały przez wiele dni. Zbudowali machiny oblężnicze, ale obrońcy robili wypady, podpalali je i mężnie walczyli.
32Tymczasem Juda odstąpił od twierdzy i rozbił obóz przy Bet-Zacharia, naprzeciwko obozu króla. 33Wczesnym rankiem król wyruszył i szybko wyprowadził wojsko w stronę Bet-Zacharia. Wojska zajęły pozycje do bitwy i zadęto w trąby. 34Słoniom pokazano sok z winogron i czarnych jeżyn, aby pobudzić je do walki. 35Zwierzęta przydzielono do oddziałów i przy każdym słoniu postawiono tysiąc żołnierzy w pancerzach z ogniw łańcuszkowych i w hełmach z brązu na głowach. Ponadto do każdego zwierzęcia przydzielono pięciuset doborowych jeźdźców. 36Poprzedzali oni zwierzę, gdzie tylko się znalazło. Zawsze mu towarzyszyli i nie oddalali się od niego. 37Na każdym zwierzęciu dla ochrony była umocowana drewniana wieża, do której przytwierdzono narzędzia do walki. Znajdowało się na nim także czterech uzbrojonych ludzi gotowych do walki, a ponadto Hindus. 38Resztę jazdy rozmieścił na obu skrzydłach wojska, z jednej i drugiej strony, aby nękali nieprzyjaciół i osłaniali piechotę. 39Kiedy słońce zabłysło na tarczach ze złota i brązu, zajaśniały od nich góry i rozświetliły się jak ogniste pochodnie. 40Część królewskiego wojska zajęła pozycje na zboczach, a inni w dolinach. Posuwali się naprzód pewni siebie i w zwartym szyku. 41Zadrżeli wszyscy, którzy słyszeli odgłos nadciągających tłumów i szczęk oręża. Była to bowiem armia bardzo liczna i silna. 42Ruszył Juda ze swym wojskiem do bitwy i zginęło sześciuset ludzi z królewskiej armii.
43Eleazar Auaran zauważył, że pancerz jednego ze zwierząt odznacza się królewskim przepychem i że przewyższa ono inne zwierzęta. Sądził więc, że jest na nim król. 44Poświęcił siebie, aby ocalić swój lud i zdobyć wieczną sławę. 45Odważnie przedzierał się ku niemu przez środek oddziału, zadając śmiertelne ciosy na prawo i lewo, tak że nieprzyjaciele rozstępowali się przed nim na dwie strony. 46Potem schylił się, wszedł pod słonia i zabił go. Zginął jednak przywalony padającym na ziemię zwierzęciem.
47Izraelici wycofali się, widząc potęgę króla i impet jego wojsk. 48Żołnierze królewscy ruszyli przeciwko nim w kierunku Jerozolimy. Król zajął Judeę i oblegał górę Syjon. 49Zawarł pokój z obrońcami Bet-Sur, którzy opuścili miasto, gdyż brakowało w nim żywności, niezbędnej, aby przetrzymać oblężenie. Był to bowiem rok szabatowy dla ziemi. 50Król zajął więc Bet-Sur i umieścił tam na straży załogę.
51Następnie przez wiele dni oblegał świątynię. Rozmieścił tam wyrzutnie i machiny wojenne, wyrzutnie ognia i kamieni, urządzenia do miotania strzał i kamiennych pocisków. 52Ale obrońcy także zbudowali machiny i przy ich pomocy przez wiele dni walczyli, przeciwstawiając się machinom wroga. 53Lecz w magazynach zabrakło żywności, ponieważ był to rok szabatowy, a zgromadzone zapasy zjedli ci, którzy ocaleli spośród obcych narodów i znaleźli schronienie w Judei. 54W świątyni pozostało niewielu mężczyzn, ponieważ z powodu głodu rozeszli się do swoich miejscowości.
55Wtedy Lizjasz dowiedział się, że Filip, którego król Antioch jeszcze za życia ustanowił wychowawcą swego syna Antiocha, aby przygotowywał go do objęcia władzy, 56powrócił z Persji i Medii wraz z wojskiem, które poszło z królem, i że ten Filip zabiega o przejęcie rządów. 57Lizjasz chciał więc szybko odstąpić od oblężenia i dlatego powiedział królowi, dowódcom wojska i żołnierzom: „Każdego dnia ponosimy straty, mamy niewiele jedzenia, miejsce, które oblegamy, jest umocnione, a sprawy królestwa przynaglają nas. 58Teraz więc okażmy tym ludziom litość i zawrzyjmy pokój z nimi i z całym ich narodem. 59Pozwólmy im postępować według ich praw, jak to było wcześniej, bo z powodu ich praw, które odrzuciliśmy, rozgniewali się i zrobili to wszystko”. 60Mowa ta spodobała się królowi oraz dowódcom. Zaproponował więc im zawarcie pokoju, a oni wyrazili zgodę. 61Opuścili jednak twierdzę dopiero wtedy, gdy król i dowódcy złożyli im przysięgę. 62Król wszedł na górę Syjon, ale kiedy zobaczył umocnienie tego miejsca, złamał złożoną przysięgę i nakazał zburzyć okalający je mur. 63Potem szybko odszedł i powrócił do Antiochii. Zastał tam Filipa, który przejął władzę w mieście. Walczył przeciwko niemu i zdobył miasto siłą.
Antioch – zob. 1Mch 1,10+.
Elimais – ściślej biorąc, jest to nazwa kraju wokół miasta Elam na wschód od Mezopotamii, na krańcu państwa Antiocha (obecny Chuzestan).
obrzydliwość – zob. 1Mch 1,54-64+.
Bet-Sur – zob. 1Mch 4,29+.
przyjaciel – zob. 1Mch 2,18+.
Król Antioch ustanowił Filipa regentem i przekazał mu insygnia władzy królewskiej; pominął natomiast Lizjasza (1Mch 3,32n).
twierdza – części Jerozolimy, gdzie stacjonował garnizon wrogów (1Mch 1,33-35; 4,41; 13,51).
sto pięćdziesiąty rok – tj. 163 r. przed Chr. (1Mch 1,10+).
bezbożni – żydowscy zwolennicy hellenizacji.
Bet-Sur – zob. 1Mch 4,29+.
przyjaciel – zob. 1Mch 2,18+.
Liczebność wrogich wojsk, poza liczbą słoni, została raczej wyolbrzymiona.
Idumea – zob. 1Mch 3,15+.
Słonie były tresowane, nagradzano je ich ulubionymi napojami.
Hindus – słonie sprowadzano z Indii z ich opiekunami.
rok szabatowy – prawowierni Żydzi co siódmy rok zostawiali pola odłogiem, korzystając z zapasów żywności (Kpł 25,1-7).
Media – państwo w północno-zachodnim Iranie, położone nad Morzem Kaspijskim. W 533 r. przed Chr. została włączona przez Cyrusa Wielkiego do państwa perskiego (Dn 6; Ezd 6,2; Est 1,3.19).
litość – dosł. podajmy tym ludziom prawą rękę (na znak zawartej ugody).
PERSJA, PERSOWIE - imperium stworzone przez indogermańskich Persów, czyli lud, który osiedlił się w dolinie irańskiej na przełomie XI i X w. przed Chr. Za twórcę potężnego imperium perskiego, opartego na idei kreatywnej współpracy wielu narodów pod jednym panowaniem, które w szczytowym momencie swojego rozwoju obejmowało tereny od Grecji do Indii, uznaje się Cyrusa II (559-530 przed Chr.), zwanego Wielkim. Początkiem dominacji perskiej było jego zwycięstwo nad Medami. Po podboju Babilończyków władca ten w 539 r. przed Chr. pozwolił wrócić Izraelitom do ziemi ojczystej po blisko pięćdziesięcioletnim wygnaniu ( Ezd 1,1-4). Inny władca perski Dariusz I (522-486 przed Chr.) pozwolił Żydom na odbudowanie świątyni w Jerozolimie (Ezd 6). Imperium perskie przetrwało do czasów podbojów Aleksandra Wielkiego (ok. 330 r. przed Chr.).
BABILON, BABILONIA (hebr. babel, akad. bab ili - ‘brama boga’) - akadyjska nazwa największego miasta Mezopotamii. W Piśmie Świętym słowo to oznacza zarówno państwo babilońskie [nazywane również Szinear (np. Rdz 11,2; Iz 11,11) lub krajem Chaldejczyków (np. Iz 23,13; Jr 24,5)], jak również jego stolicę - Babilon. Państwo to leżało na terenie dzisiejszego Iraku, między Eufratem i Tygrysem, i było zasiedlone przez semickich Sumerów i Akadyjczyków. Najstarsze ślady osiadłego życia w Babilonii sięgają szóstego tysiąclecia przed Chr. Państwo babilońskie powstało na tych terenach w XIX w. przed Chr. Położenie na północnym krańcu obszarów zalewowych Eufratu dawało Babilonowi możliwość kontrolowania głównych dróg handlowych na Bliskim Wschodzie. Najbardziej znanym królem z pierwszych wieków jego istnienia jest Hammurabi (1792-1750 przed Chr.), twórca słynnego kodeksu regulującego życie społeczne. Okres starobabiloński to również czas prężnego rozwoju na tym terenie literatury zapisywanej pismem klinowym i nauki, zwłaszcza astronomii i astrologii. W XVI w. przed Chr. Babilonia została zdobyta przez Chetytów i znalazła się pod panowaniem dynastii Kasztów. Nowy okres jej rozkwitu rozpoczął się w połowie VIII w. przed Chr. za panowania Nabonassara. Za twórcę państwa nowobabilońskiego uważa się Nabopolassara, króla Chaldejczyków (625-605 przed Chr.). Terytorium Babilonii obejmowało wówczas całą Azję Przednią, a jej stolica stała się naukowym i politycznym centrum starożytnego świata. Następca Nabopolassara Nabuchodonozor II (605-562 przed Chr.) zajął Judę i zburzył Jerozolimę wraz ze świątynią (587/586 r. przed Chr.), a ludność izraelską deportował do Babilonii. W 539 r. przed Chr. państwo babilońskie zostało podbite przez władcę perskiego, Cyrusa Wielkiego. Z rąk perskich tereny te przeszły pod panowanie helleńskie, a w końcu przypadły w udziale Seleucydom. Zauważa się liczne podobieństwa pomiędzy tekstami ST a literaturą babilońską i chaldejską.
JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.
IZRAEL.
OŁTARZ - miejsce składania ofiary. Pierwotnie w tradycji biblijnej ołtarze usypywano z nieociosanych kamieni lub ziemi. Nie składano na nich ofiar, lecz były one pamiątką objawienia się Boga i świętym miejscem modlitwy (np. Rdz 12,8; Ps 43,3n). Z czasem stały się wyłącznie miejscami składania ofiar Bogu (lub bóstwom pogańskim) i znajdowały się w świątyniach. Praktyka budowania ołtarzy ofiarnych dla bóstw jest typowa dla kultur i religii Bliskiego Wschodu i nie jest oryginalnym pomysłem Izraelitów. Uważano, że ołtarze i otaczające je świątynie są ziemskimi mieszkaniami bóstw, którym należy ofiarować pokarm i miłą woń. Idea karmienia Boga była obca Izraelitom. Dla nich ołtarze były miejscami świętymi, pomagającymi w komunikacji z Bogiem. Składając na nich ofiary, wyrażali uwielbienie, dziękczynienie, przebłaganie za grzechy itp. Po centralizacji kultu w Jerozolimie (reforma Jozjasza w drugiej połowie VII w. przed Chr.) i zlikwidowaniu lokalnych sanktuariów, pozostały tylko trzy ołtarze w świątyni jerozolimskiej: ołtarz do ofiar całopalnych (wykonany z brązu), ołtarz kadzielny (wykonany ze złota) i ołtarz chlebów poświęconych (Wj 37,25 - 38,7). Zob.
OFIARA,
RÓG.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
ŚWIĄTYNIA - budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob.
ARKA PRZYMIERZA,
MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,
MIEJSCE ŚWIĘTE,
MIESZKANIE.
ŚWIĄTYNIA - budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob.
ARKA PRZYMIERZA,
MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,
MIEJSCE ŚWIĘTE,
MIESZKANIE.
BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.
SYJON - początkowo nazwa południowo-wschodniego wzgórza Jerozolimy, na którym stała, zdobyta przez Dawida, twierdza Jebusytów. Na cześć zwycięzcy miejsce to nazwano Miastem Dawida (2Sm 5,7). W Biblii określenie Syjon często ma sens metaforyczny. Występuje jako synonim całej Jerozolimy. Oznacza świętą górę, którą Bóg wybrał na swoje mieszkanie ( Hbr 12,22). Prorocy widzieli w Syjonie miejsce, w którym dokona się zbawienie (Iz 2,2-4). W NT nazwa Syjon funkcjonuje jako synonim niebieskiego Jeruzalem (Hbr 12,22; Ap 14,1), czyli miejsca przebywania Boga i odkupionych przez Niego ludzi. Zob.
JEROZOLIMA.
PERSJA, PERSOWIE - imperium stworzone przez indogermańskich Persów, czyli lud, który osiedlił się w dolinie irańskiej na przełomie XI i X w. przed Chr. Za twórcę potężnego imperium perskiego, opartego na idei kreatywnej współpracy wielu narodów pod jednym panowaniem, które w szczytowym momencie swojego rozwoju obejmowało tereny od Grecji do Indii, uznaje się Cyrusa II (559-530 przed Chr.), zwanego Wielkim. Początkiem dominacji perskiej było jego zwycięstwo nad Medami. Po podboju Babilończyków władca ten w 539 r. przed Chr. pozwolił wrócić Izraelitom do ziemi ojczystej po blisko pięćdziesięcioletnim wygnaniu ( Ezd 1,1-4). Inny władca perski Dariusz I (522-486 przed Chr.) pozwolił Żydom na odbudowanie świątyni w Jerozolimie (Ezd 6). Imperium perskie przetrwało do czasów podbojów Aleksandra Wielkiego (ok. 330 r. przed Chr.).
ANTIOCHIA SYRYJSKA - miasto położone nad rzeką Orontes (dzisiejsze Antakya w Turcji); założone przez Seleukosa Nikatora w 300 r. przed Chr.; zdobyte w 64 r. przed Chr. przez Rzymian, stało się stolicą rzymskiej prowincji Syrii. Wielki ośrodek handlu i kultury greckiej, zamieszkały przez Rzymian, Greków, Syryjczyków i Żydów. Pod względem powierzchni i bogactwa trzecie po Rzymie i Aleksandrii miasto Cesarstwa Rzymskiego. Tam powstała jedna z pierwszych i największych wspólnot chrześcijańskich poza Palestyną. W Antiochii Syryjskiej wyznawcy Chrystusa po raz pierwszy zostali nazwani chrześcijanami (Dz 11,26). Stała się ona bazą dla misji ewangelizacyjnych prowadzonych przez Pawła Apostoła (Dz 13,1-3) i ważnym centrum kształtowania się myśli chrześcijańskiej.
Śmierć Antiocha IV Epifanesa
Śmierć króla nastąpiła we wrześniu lub październiku 164 r. przed Chr. (148 r. panowania Seleucydów), a więc przed poświęceniem odnowionej świątyni. Taką kolejność podaje 2Mch 9 – 10. Wiadomość o tym zdarzeniu mogła jednak dotrzeć z odległej prowincji do Jerozolimy sporo później, stąd informacja o 149 r. ery Seleucydów. Opowiadanie o okolicznościach śmierci króla ma charakter legendarny. Łączy bowiem elementy opisu śmierci jego ojca, Antiocha III, która nastąpiła podczas próby złupienia skarbów świątynnych w tym samym regionie (Persja), z przekonaniem Żydów, że śmierć Antiocha IV była karą za znieważenie świątyni jerozolimskiej i represje wobec ludności żydowskiej. Autor opisuje kres życia króla w kategoriach śmierci prześladowcy (Mdr 5,1-15; Dz 12,23). Był to motyw występujący często w literaturze starożytnej (Herodot, Józef Flawiusz i Laktancjusz).
Walki z Antiochem V
Antioch V Eupator, małoletni król Syrii, panował w latach 164 – 162 przed Chr. Jednak faktyczną władzę sprawował jego opiekun, gubernator Lizjasz. Tym razem poprowadził on przeciwko Żydom główne siły królewskie, którym powstańcy nie mogli się oprzeć. Jerozolimę i Machabeuszów uratowały konflikty wewnętrzne w Syrii (starania Filipa o przejęcie władzy). Zmusiły one Lizjasza do zawarcia pokoju z Żydami i wycofania się. Ta sytuacja powtarzała się odtąd wielokrotnie: księstwo machabejskie, sprzymierzając się z kolejnymi pretendentami do tronu, zyskiwało rozmaite ustępstwa. Choć nie oznaczały one wolności politycznej, dawały jednak Żydom wolność religijną.
Pierwsza Księga Machabejska
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
W Pierwszej Księdze Machabejskiej opisane zostały walki Żydów o niepodległość w latach 175-134 przed Chr. Wspomniano w niej także o podbojach Aleksandra Macedońskiego. Do czasów późniejszych, po 134 r. przed Chr., odnosi się tylko ostatnie zdanie księgi, stwierdzające, że wiadomości o rządach Jana syna Szymona znajdują się w rocznikach jemu poświęconych. Władca ten, znany jako Jan Hirkan I, panował w Judei w latach 134-104 przed Chr. Księga mogła więc powstać za jego czasów lub niedługo po nich. Nie znamy imienia autora, możemy natomiast stwierdzić, że znał on dobrze dzieje tej epoki i zapewne osobiście uczestniczył w wydarzeniach. Mógł to być członek dworu dynastii machabejskiej, który miał wgląd do związanych z nią dokumentów.
Tytuł księgi pochodzi od nazwy opisanej w niej dynastii książąt i najwyższych kapłanów żydowskich, zwanej machabejską lub hasmonejską. Dynastia natomiast wzięła swoją nazwę od Judy, któremu nadano przydomek Machabeusz (od aram. słowa ‘młot’ albo od hebr. zwrotu ‘wybrany przez Jahwe’). Był on jednym z pięciu braci, którzy stanęli wraz z ojcem Matatiaszem na czele powstania Żydów przeciwko obcej okupacji. Nazwą „bracia machabejscy” określa się również, choć nieściśle, siedmiu braci, których męczeństwo zostało opisane w 2Mch 7.
Przydomek ten pojawia się także w nazwie Druga Księga Machabejska, która wbrew pozorom nie jest dalszym ciągiem Pierwszej Księgi Machabejskiej, lecz opisuje równolegle tę samą epokę. Istnieją też apokryfy o analogicznej nazwie: Trzecia Księga Machabejska, opowiadanie o prześladowaniach Żydów w Egipcie w III w. przed Chr., oraz Czwarta Księga Machabejska, która skupia się na męczeństwie starca Eleazara i siedmiu braci, opisanym także w Drugiej Księdze Machabejskiej (2Mch 6,18 – 7,42). Bliźniacze tytuły nie pochodzą z okresu powstawania dzieł, ale z czasów dużo późniejszych.
Hebrajski oryginał księgi nie przetrwał do naszych czasów. Korzystamy więc z wczesnego tłumaczenia zawartego w greckiej wersji Starego Testamentu – Septuagincie (LXX). Obecność Ksiąg Machabejskich w tym zbiorze oznacza, że w starożytności cieszyły się one uznaniem wśród Żydów mówiących po grecku, a także wśród chrześcijan. Jednak Żydzi czasów pobiblijnych, posługujący się językami aramejskim i hebrajskim, nie uznali ich za natchnione. Ostatecznie rabini nie zaliczyli ich do kanonu żydowskich ksiąg świętych. Pod ich wpływem również część chrześcijan wątpiła w natchnienie i kanoniczność greckich ksiąg Starego Testamentu. Od XVI w. takie stanowisko przyjmują protestanci. Katolicyzm wierny tradycji Kościoła starożytnego uznaje jednak Pierwszą i Drugą Księgę Machabejską za natchnione i kanoniczne. W prawosławiu uznaniem cieszą się także Trzecia i Czwarta Księga Machabejska. Współcześni Żydzi traktują te księgi jako cenne świadectwo bohaterskiej walki ich przodków z wrogami.
Księgi biblijne, których przynależność do kanonu była lub jest kwestionowana, nazywa się deuterokanonicznymi (wtórnokanonicznymi).
Treść i teologia
Tematyka Pierwszej Księgi Machabejskiej jest przede wszystkim historyczna. Styl księgi jest jednolity, kompozycja spójna i przemyślana. Najpierw autor nakreślił sytuację w Judei pod władzą grecką. Reprezentowali ją królowie pochodzenia macedońskiego, rządzący w Syrii ze stolicą w Antiochii. W 175 r. przed Chr. na tron wstąpił Antioch IV Epifanes, za którego panowania nasiliły się próby asymilacji Żydów. Wielu z nich już wtedy naśladowało zwyczaje greckie. W końcu 167 r. przed Chr. Antioch zniszczył Jerozolimę, a jej świątynię przekształcił w miejsce pogańskiego kultu. Zabronił pielęgnowania żydowskich zwyczajów oraz przymuszał do przyjmowania greckiego stylu życia. Prześladowania spotkały się z reakcją Żydów, którzy pod wodzą kapłana Matatiasza podjęli walkę powstańczą. Po śmierci Matatiasza na czele powstania stawali kolejno jego synowie: Juda, Jonatan, Szymon, a następnie Jan, syn Szymona. W 164 r. przed Chr. powstańcy dowodzeni przez Judę odzyskali świątynię i na nowo ją poświęcili. Za czasów Jonatana (najwyższego kapłana od 152 r. przed Chr.) odzyskali władzę w Judei, co Grecy z Syrii zmuszeni byli tolerować.
Opis tych faktów jest zasadniczo dokładny i wiarygodny, chociaż autor księgi nie ukrywa swojego punktu widzenia: utożsamia się z dynastią machabejską i z tej perspektywy interpretuje wydarzenia. Braci Machabeuszów uważa za powołanych przez Boga, a Greków z Syrii oraz kolaborujących z nimi Żydów uznaje za wrogów ojczyzny i religii. Tłem księgi jest więc konflikt świata żydowskiego z greckim.
Grecy nie doceniali wyjątkowości monoteistycznej religii żydowskiej. Uważali, że bogów jest tylu, ile potężnych sił w świecie, a różne religie czczą pod różnymi nazwami te same siły, np. grecki Zeus to Jupiter w Rzymie czy Baal w Syrii. Uważali, że Bóg Jahwe to lokalna „odmiana” Zeusa (albo Dionizosa). Sprzeciw Żydów odbierali jako działalność wywrotową.
Niektórzy Żydzi przyjęli poglądy Greków i wyrzekali się swoich obyczajów. Przystali na grecką szkołę, kulturę, organizację życia i domagali się miejsca w państwie na równi z obywatelami pochodzenia greckiego. Kult Boga Jahwe uznali za lokalny przejaw ogólnoludzkiej religijności i postanowili czcić Go na sposób grecki. Zyskali poparcie króla i władzę nad świątynią, a sprzeciw Żydów zachowujących tradycję próbowali złamać siłą.
Inna grupa Żydów próbowała pogodzić tradycyjną religijność z posłuszeństwem obcej władzy. Stanowisko takie reprezentował np. najwyższy kapłan Alkimos, zmarły w 159 r. przed Chr. W Księgach Machabejskich jego czyny zostały jednak potępione, a on sam uznany za kolaboranta (1Mch 7,23n; 2Mch 14,3).
Żydowscy powstańcy natomiast stanęli w obronie wiary w jedynego Boga i zbrojnie zwalczali garnizony greckie i kolaborantów. Inną formę sprzeciwu podjęli Żydzi, którzy pozostali heroicznie wierni swojej wierze. Wielu spośród nich spotkała za to śmierć męczeńska. Przesłanie Pierwszej Księgi Machabejskiej dotyczy więc stosunku ludzi wierzących do obcej władzy, kultury i religii. Kultura grecka nie została jednak potępiona jako taka. Sam autor naśladuje w swoim dziele wzory historycznego pisarstwa greckiego. Według niego wiedza czy sztuka obcych kultur nie są czymś złym. Złe jest przejmowanie ideologii, moralności i kultu sprzecznych z religią objawioną. Księdze obca jest też wroga postawa wobec obywateli innych narodowości; krytykuje się jedynie agresorów.
Aprobata wojny zawarta w księdze może okazać się trudna do przyjęcia przez chrześcijańskiego czytelnika. Autor opisuje ją jednak jako metodę obrony wiary i ojczyzny przed niesprawiedliwą agresją.
Śmierć króla nastąpiła we wrześniu lub październiku 164 r. przed Chr. (148 r. panowania Seleucydów), a więc przed poświęceniem odnowionej świątyni. Taką kolejność podaje 2Mch 9 – 10. Wiadomość o tym zdarzeniu mogła jednak dotrzeć z odległej prowincji do Jerozolimy sporo później, stąd informacja o 149 r. ery Seleucydów. Opowiadanie o okolicznościach śmierci króla ma charakter legendarny. Łączy bowiem elementy opisu śmierci jego ojca, Antiocha III, która nastąpiła podczas próby złupienia skarbów świątynnych w tym samym regionie (Persja), z przekonaniem Żydów, że śmierć Antiocha IV była karą za znieważenie świątyni jerozolimskiej i represje wobec ludności żydowskiej. Autor opisuje kres życia króla w kategoriach śmierci prześladowcy (Mdr 5,1-15; Dz 12,23). Był to motyw występujący często w literaturze starożytnej (Herodot, Józef Flawiusz i Laktancjusz).