Śmierć Judy

9¹Kiedy Demetriusz usłyszał o śmierci Nikanora i klęsce jego wojska, ponownie wysłał do ziemi Judy Bakchidesa i Alkimosa, przydzielając im prawe skrzydło wojsk. ²Wyruszyli drogą do Galilei i rozbili obóz przy Mesalot w Arbeli. Zajęli je i zabili wielu ludzi. ³Pierwszego miesiąca, sto pięćdziesiątego drugiego roku rozbili obóz pod Jeruzalem. ⁴Potem jednak wycofali się i z dwudziestoma tysiącami piechoty oraz dwoma tysiącami jeźdźców udali się do Berei.

⁵Tymczasem Juda z trzema tysiącami wyborowych żołnierzy obozował w Elasie. ⁶Gdy ludzie Judy zobaczyli tak liczną armię, bardzo się przestraszyli i wielu uciekło z obozu. Pozostało ich nie więcej niż ośmiuset. ⁷Gdy Juda zobaczył, że jego wojsko się rozproszyło, a bitwa jest nieuchronna, bardzo się zmartwił, ponieważ nie miał czasu, aby je zgromadzić. ⁸Opadł z sił i powiedział do pozostałych: „Stańmy do walki przeciw naszym wrogom, być może zdołamy ich odeprzeć”. ⁹Oni jednak odradzali mu: „Nie damy rady. Lepiej ratujmy własne życie! Powrócimy z naszymi braćmi i wtedy będziemy walczyć przeciwko nim. Teraz jest nas niewielu”. ¹⁰Juda odpowiedział: „W żadnym wypadku nie mógłbym tak postąpić! Nie będę przed nimi uciekał! Jeśli nadchodzi nasz czas, idźmy odważnie na śmierć za naszych braci, aby nie zostawić skazy na naszym dobrym imieniu”.

¹¹Nieprzyjacielskie wojsko wyruszyło z obozu i stanęło w szyku bojowym. Jazdę podzielono na dwie części. Procarze i łucznicy szli na przedzie wojska, a wraz z nimi wszyscy najdzielniejsi. Bakchides był na prawym skrzydle. ¹²Piechota przy dźwiękach trąb zbliżała się z dwóch stron. Również ludzie Judy zadęli w trąby. ¹³Ziemia zadrżała od zgiełku wojsk. Rozpoczęła się bitwa, która trwała od rana aż do wieczora. ¹⁴Juda spostrzegł, że Bakchides i główna część wojska byli po jego prawej stronie. Wszyscy odważnego serca dołączyli do niego ¹⁵i prawe skrzydło wroga zostało przez nich rozbite. Ścigali ich aż do gór Azotu. ¹⁶Gdy żołnierze z lewego skrzydła ujrzeli, że prawe skrzydło zostało rozbite, zawrócili w ślad za Judą i jego ludźmi, zachodząc ich od tyłu. ¹⁷Bitwa stała się jeszcze cięższa. Po obu stronach padło wielu zabitych. ¹⁸Zginął także Juda, a pozostali uciekli.

¹⁹Jonatan i Szymon zabrali swego brata Judę i pochowali go w grobie jego przodków w Modin. ²⁰Cały Izrael opłakiwał go i rozpaczał w wielkim żalu. Żałoba trwała wiele dni. Mówili: ²¹„Jak to możliwe, że zginął bohater, wybawca Izraela?”.

²²Pozostałe dokonania Judy, jego bitwy, bohaterskie czyny i jego wielkość nie zostały opisane, ponieważ było ich zbyt wiele.

Dzieje Jonatana

Jonatan wodzem

²³Po śmierci Judy na obszarze całego Izraela pojawili się ludzie nieprawi i rozpanoszyli się krzewiciele niesprawiedliwości. ²⁴W tym czasie zapanował bardzo wielki głód i cały kraj przeszedł na ich stronę. ²⁵Bakchides wybrał bezbożnych ludzi i ustanowił ich zarządcami kraju. ²⁶Tropili oni przyjaciół Judy i znalezionych prowadzili do Bakchidesa. A on ich karał i wystawiał na pośmiewisko. ²⁷Nastał w Izraelu wielki ucisk, jakiego nie było od końca czasów prorockich.

²⁸Wszyscy przyjaciele Judy zebrali się razem i powiedzieli do Jonatana: ²⁹„Odkąd umarł twój brat Juda, nie ma nikogo, kto jak on przeciwstawiłby się wrogom: Bakchidesowi i tym, którzy nienawidzą naszego narodu. ³⁰Dlatego dzisiaj wybraliśmy ciebie, abyś w jego miejsce był naszym wodzem i tym, który przewodzi nam w walce”. ³¹Jonatan przejął wtedy dowództwo i zastąpił swego brata Judę.

³²Bakchides dowiedział się o tym i starał się go zabić. ³³Gdy Jonatan i jego brat Szymon oraz ich towarzysze usłyszeli o tym, uciekli na pustynię Tekoa i rozbili obóz przy wodnym zbiorniku Asfar. ³⁴Wieść o tym dotarła do Bakchidesa w dzień szabatu. Wyruszył więc z całym swym wojskiem na drugi brzeg Jordanu.

Śmierć Jana

³⁵Jonatan wysłał swego brata Jana, który dowodził wojskiem, aby poprosił swoich przyjaciół, Nabatejczyków, o przechowanie ich licznych taborów. ³⁶Tymczasem z Medeby wyszli synowie Jambriego, przechwycili Jana oraz wszystko, co wiózł, i odeszli z łupami. ³⁷Po tych wydarzeniach oznajmiono Jonatanowi i jego bratu, Szymonowi, że synowie Jambriego wyprawiają huczne wesele i z Nadabat prowadzą w wielkim orszaku pannę młodą, córkę jednego ze znaczniejszych dygnitarzy Kanaanu. ³⁸Wtedy przypomnieli sobie o krwawej śmierci swego brata Jana, wyruszyli i zaczaili się w górskiej kryjówce. ³⁹Wypatrując, ujrzeli wreszcie hałaśliwy i wielki tabor pana młodego. Z bębnami, muzykantami i mnóstwem sprzętu szedł on w towarzystwie swych przyjaciół i braci na spotkanie tamtych. ⁴⁰Wtedy ludzie Jonatana wypadli na nich z kryjówki i pobili. Padło wielu zabitych, a pozostali uciekli w góry. Całe ich mienie stało się łupem. ⁴¹Wesele zamieniło się w żałobę, a śpiew ich muzykantów w lamentacje. ⁴²Tak dokonali pomsty za krew ich brata, a potem powrócili na mokradła obok Jordanu.

Starcie z Bakchidesem

⁴³Kiedy Bakchides usłyszał o tym, przybył z liczną armią w dzień szabatu aż nad brzegi Jordanu. ⁴⁴Jonatan powiedział do swoich towarzyszy: „Stańmy do walki o nasze życie, bo jeszcze nigdy nie znajdowaliśmy się w takim położeniu. ⁴⁵Oto osaczył nas nieprzyjaciel. Z dwóch stron – wody Jordanu, tam – grzęzawisko i gęstwina. Nie mamy możliwości ucieczki. ⁴⁶Teraz więc wołajcie do Nieba o ocalenie z ręki waszych nieprzyjaciół”. ⁴⁷Rozpoczęła się bitwa. Jonatan podniósł swoją rękę, aby ugodzić Bakchidesa, ale on wycofał się przed nim. ⁴⁸Wtedy Jonatan i jego ludzie skoczyli do Jordanu i przepłynęli na drugi brzeg. Tamci jednak nie przeprawili się za nimi przez Jordan. ⁴⁹I padło w tym dniu około tysiąc ludzi Bakchidesa.

Twierdze Bakchidesa

⁵⁰Bakchides powrócił do Jeruzalem. Wybudował w Judei umocnienia: twierdzę w Jerychu oraz wysokie mury i bramy z ryglami w Emaus, Bet-Choron, Betel i Tamnata, Faraton i Tefon. ⁵¹W każdym z nich umieścił nieprzyjazny Izraelowi oddział żołnierzy. ⁵²Obwarował także miasta Bet-Sur i Gezer oraz twierdzę i umieścił w nich wojska, a także zapasy żywności. ⁵³Jako zakładników wziął synów przywódców kraju i uwięził ich w twierdzy w Jeruzalem.

Śmierć Alkimosa

⁵⁴W drugim miesiącu sto pięćdziesiątego trzeciego roku Alkimos rozkazał zburzyć mur wewnętrznego dziedzińca świątyni, niszcząc w ten sposób dzieło proroków. Właśnie wtedy, gdy rozpoczęto niszczenie, ⁵⁵dokładnie w tym samym czasie Alkimos został porażony. Wstrzymano więc prace, które rozpoczął. Zaniemówił on i został sparaliżowany. Nie mógł nic powiedzieć i nie potrafił wydać rozporządzeń dotyczących swego majątku. ⁵⁶Wkrótce Alkimos umarł w wielkich cierpieniach. ⁵⁷Gdy Bakchides dowiedział się o tym, że Alkimos umarł, powrócił do króla. Przez dwa lata w ziemi Judy panował pokój.

Walka z Bakchidesem

⁵⁸Wtedy wszyscy nieprawi naradzali się i mówili: „Jonatan i jego ludzie mieszkają w spokoju i czują się bezpieczni. Sprowadźmy więc Bakchidesa, a on schwyta ich wszystkich w ciągu jednej nocy”. ⁵⁹Potem poszli i naradzali się z nim. ⁶⁰Bakchides ruszył w drogę z licznym wojskiem, a do wszystkich swoich sprzymierzeńców w Judei potajemnie napisał, aby schwytali Jonatana i jego towarzyszy. Nie udało się im to jednak, ponieważ ich zamiar wyszedł na jaw. ⁶¹Tymczasem ludzie Jonatana pochwycili w kraju około pięćdziesięciu mężczyzn, od których to zło wzięło początek, i zabili ich.

⁶²Jonatan wycofał się wraz z Szymonem i swoimi ludźmi do Bet-Basi, które znajduje się na pustyni, odbudował je z ruin i obwarował. ⁶³Gdy Bakchides dowiedział się o tym, zgromadził całe swe wojsko, a swoim ludziom w Judei posłał rozkazy. ⁶⁴Przybył i rozbił obóz pod Bet-Basi. Atakował je wiele dni i zbudował machiny oblężnicze.

⁶⁵Jonatan zostawił w mieście swojego brata Szymona, a sam z niewielką liczbą ludzi wypuścił się w głąb kraju. ⁶⁶Pokonał Odomera i jego braci, a także synów Fazirona, mieszkających w namiotach. Zaczął atakować i wzrastał w siłę.

⁶⁷Szymon i jego ludzie wyszli z miasta i podpalili machiny oblężnicze. ⁶⁸Walczyli z Bakchidesem i pokonali go. Został przez nich bardzo upokorzony, bo tak jego plany, jak i wyprawa okazały się daremne. ⁶⁹Dał upust swej złości, zabijając ludzi nieprawych, którzy radzili mu przybyć do tego kraju. I postanowił odejść do swojej ziemi. ⁷⁰Jonatan dowiedział się o tym i wysłał do niego posłów, aby zawrzeć z nim porozumienie i uzyskać zwolnienie jeńców. ⁷¹A on przyjął tę propozycję i spełnił jego prośbę. Przysiągł również, że do końca swojego życia nie będzie działał na jego szkodę. ⁷²Zwolnił jeńców, których wcześniej uwięził w ziemi Judy, zawrócił i odszedł do swojego kraju. Nigdy już nie próbował wkraczać w ich granice. ⁷³W Izraelu odłożono miecze. Jonatan zamieszkał w Mikmas i zaczął jako sędzia rządzić ludem. Jonatan usunął bezbożnych ludzi z Izraela.

Alkimos – zob. 1Mch 7,5+.

prawe skrzydło – czyli połowę głównych sił królestwa. Być może w w. 4 chodzi o ich całość.

Galilea – w tekście występuje Galgala, która jest gr. formą nazwy Gilgal; kontekst wskazuje jednak na Galileę (zob. Słownik).

Arbela – dolina po zachodniej stronie jeziora Genezaret.

Data ta odpowiada przełomowi kwietnia i maja 160 r. przed Chr. (1Mch 1,10+).

Berea – miasto oddalone na północ od Jerozolimy.

Przytoczona wymiana zdań przed bitwą nie jest dokładnym zapisem ich brzmienia, lecz streszczeniem dwóch opinii.

Azot – zob. 1Mch 4,15+.

Możliwe, że po śmierci Judy dowódcy greccy ogłosili amnestię. Dzięki niej można było zorganizować oficjalny pogrzeb Judzie i innym poległym.

Szykany trwały pomimo amnestii. Nie wiemy, o jakie zniewagi chodziło.

od końca czasów prorockich – tzn. od IV w. przed Chr., przez całe panowanie Greków.

Sposób tytułowania Jonatana nawiązuje do roli dawnych sędziów Izraela (zob. Księga Sędziów).

pustynia Tekoa, Asfar – miejsca na Pustyni Judzkiej, między Betlejem a Morzem Martwym. Przewaga wrogów zmuszała do pozostawania w miejscach trudno dostępnych.

Werset ten jest prawie identyczny z 1Mch 9,43 i jak tamten, dotyczy następnego miejsca pobytu Jonatana.

Nabatejczycy – zob. 1Mch 5,25+.

synowie Jambriego – określenie plemienia arabskiego, pokrewnego Nabatejczykom. Droga do ukrytej w górach Petry, stolicy Nabatejczyków za Morzem Martwym, wiodła przez wspomnianą tu Medebę.

Kanaan – nazwa wzięta z czasów przed osiedleniem się Izraela w Ziemi Obiecanej; autor Pierwszej Księgi Machabejskiej naśladuje tu dawniejsze księgi biblijne.

mokradła obok Jordanu – chodzi o obszar, który w starożytności był zabagniony i porośnięty niedostępnym gąszczem.

Na mocy wcześniej podjętego postanowienia powstańcy mogli podjąć walkę w szabat w sytuacji obrony koniecznej (1Mch 2,41).

Niebo – zob. 1Mch 3,18+.

Bitwa polegała na tym, że partyzanci śmiałym atakiem wyrwali się z okrążenia.

Emaus – zob. 1Mch 3,40+.

Bet-Choron – zob. 1Mch 3,16+.

Bet-Sur – zob. 1Mch 4,29+.

Gezer – zob. 1Mch 4,15+.

twierdza – mowa o twierdzy w Jerozolimie.

Data ta to kwiecień-maj 159 r. przed Chr. (1Mch 1,10+).

Alkimos – zob. 1Mch 7,5+.

mur… świątyni – chodzi o ścianę między dziedzińcem zarezerwowanym dla Żydów a placem zewnętrznym dostępnym dla pogan (później zwanym Dziedzińcem Pogan). Brak tego muru pośrednio oznaczał zezwolenie poganom na wchodzenie do świątyni, co było profanacją świętego miejsca.

prorocy – chodzi o Aggeusza i Zachariasza, którzy inspirowali odbudowę świątyni jerozolimskiej po powrocie z przesiedlenia do Babilonii (520-515 przed Chr.).

Bet-Basi – miejscowość między Betlejem a Tekoa, na Pustyni Judzkiej.

synowie Fazirona – mowa o arabskich plemionach koczowniczych, jak w 1Mch 9,36.

Mikmas – miejscowość leżąca koło Betel, na północ od Jerozolimy. Tam właśnie wsławił się inny Jonatan, syn króla Saula (1Sm 14).

sędzia – sędziowie Izraela, do których porównano Jonatana, byli charyzmatycznymi naczelnikami, którzy zyskali autorytet i władzę dzięki zwycięstwom nad najeźdźcami (zob. Księga Sędziów).

usunął bezbożnych – tzn. wygnał żydowskich zwolenników hellenizacji (1Mch 10,14).

JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.

IZRAEL.

JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.

SYJON.

BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.

IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

SZABAT - ostatni dzień tygodnia, świętowany przez Żydów jako dzień przeznaczony na modlitwę i odpoczynek. Tradycja świętowania szabatu jest zakorzeniona w biblijnym opisie stwarzania świata (Rdz 2,1-3), według którego Bóg w siódmym dniu po zakończonym dziele przestał pracować, a następnie pobłogosławił ten dzień i ustanowił go świętym. Od początków istnienia biblijnego Izraela szabat stanowił centrum żydo wskich praktyk religijnych. Żydowskie prawodawstwo bardzo ściśle obwarowało ten dzień stosownymi normami, które dokładnie wyjaśniały, jak należy go świętować i od jakich prac bezwzględnie należy się powstrzymać (Pwt 5,12-15). Szabat był dniem radości oraz znakiem jedności między Bogiem a ludem Izraela. Jego zachowywanie stanowiło jeden z czynników umacniających narodową i religijną tożsamość Żydów.

KREW - substancja uważana za siedlisko życia (Kpł 17,11), a nawet utożsamiana z życiem (Rdz 9,5). W myśl prawa starotestamentowego każdy, kto z premedytacją przelewa ludzką krew, musi ponieść karę śmierci (np. Lb 35,16-21; Pwt 19,11-13.21). Zabójstwo człowieka uważane było za sprzeciw wobec Boga, dawcy życia. Prawo zakazywało również spożywania krwi zwierząt (np. Kpł 17,12-14; Pwt 12,15n). Krew miała swoje zastosowanie w żydowskich obrzędach liturgicznych. Używano jej do skrapiania ołtarzy i przy obrzędzie ustanawiania kapłanów (Wj 29,15n.19-21). Jako symbol życia była darem ofiarnym składanym Bogu jako zadośćuczynienie za popełnione grzechy (Kpł 17,11). W pełni skuteczną ofiarą niweczącą ludzki grzech była krew Jezusa przelana na krzyżu. Jest to krew Nowego Przymierza, dzięki której dokonuje się ostateczne pojednanie człowieka z Bogiem (np. Mk 14,24). Od Ostatniej Wieczerzy, podczas której Jezus ustanowił sakrament Eucharystii, wierzący w Niego gromadzą się na ucztach eucharystycznych, na których spożywają chleb i wino, które po konsekracji stają się Ciałem i Krwią Chrystusa (np. 1Kor 10,16; 11,23-26). Zob.

DUSZA.

JORDAN - najdłuższa i największa rzeka Palestyny, a także najniżej położona rzeka świata. Znaczna część koryta Jordanu znajduje się poniżej poziomu morza. Swój początek bierze z czterech Źródeł znajdujących się u stóp Hermonu, których wody łączą się ze sobą w północnej części doliny Hule. Jordan wpada do Jeziora Galilejskiego, a następnie meandrycznymi zakolami płynie na południe, by znaleŹć swoje ujście w Morzu Martwym (np. Rdz 14,3). Na odcinku , który w linii prostej łączy Jezioro Galilejskie i Morze Martwe, Jordan ma długości. Rzeka ta stanowi główne Źródło życiodajnej wody i centralny element palestyńskiego krajobrazu. Nad Jordanem rozegrało się wiele wydarzeń istotnych dla historii zbawienia, z których najważniejsze to wejście do Ziemi Obiecanej Izraelitów wracających z niewoli egipskiej (Joz 3 - 4) oraz chrzest Jezusa, który oznaczał rozpoczęcie przez Niego publicznej działalności (np. Mt 3,13-17).

SYJON.

JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.

BETEL (hebr. ‘dom Boży’) - starożytne miasto, dzisiejsze Bejtin, usytuowane ok. na północ od Jerozolimy. Leżało na skrzyżowaniu dwóch szlaków, z których jeden prowadził z północy na południe Palestyny, drugi natomiast łączył Jerycho z Morzem Śródziemnym. Z racji swojego położenia, a także licznych Źródeł słodkiej wody, Betel miało duże znaczenie strategiczne. Już w czasach patriarchów było ważnym ośrodkiem kultu. Według Rdz 28,10-19 pierwotnie miejscowość ta nosiła nazwę Luz, a nazwę Betel nadał jej Jakub. Pod koniec XIII w. przed Chr. Betel zostało zdobyte przez Izraelitów i przypadło w udziale plemieniu Efraima. Ważną funkcję pełniło w okresie sędziów (1200-1000 przed Chr.), kiedy było miejscem spotkań wszystkich plemion Izraela. Przez pewien czas w tym mieście przechowywano Arkę Przymierza (Sdz 20,18-28). Centralizacja kultu w Jerozolimie, jaka dokonała się na początku okresu monarchii izraelskiej, sprawiła, że miejscowe sanktuarium, a zarazem całe miasto, straciło na znaczeniu. Po podziale królestwa za czasów Jeroboama (922 r. przed Chr.) sanktuarium w Betel wraz z umieszczonym w nim złotym cielcem stało się głównym ośrodkiem kultu w Królestwie Północnym (Izraelu). Miasto zostało zniszczone podczas inwazji asyryjskiej w 722/721 r. przed Chr. W dobie reform w VII w. przed Chr. król Judy Jozjasz zniszczył sanktuarium w Betel i kazał zabić miejscowych kapłanów (2Krl 23,15-20). Miasto przetrwało najazd Nabuchodonozora i zostało prawdopodobnie zniszczone przez Persów. Po odbudowie rozwijało się pomyślnie w okresach: hellenistycznym, rzymskim i bizantyjskim. Zostało opuszczone dopiero pod naporem podbojów arabskich w VI w. po Chr. Zob.

DAN.

JUDA.

IZRAEL.

JUDA.

Śmierć Judy
Juda nie mógł skutecznie stawić czoła głównym siłom wroga, podobnie jak wcześniej wojskom Antiocha V (1Mch 6,17-63+). Seleucydzi walczyli teraz nie tylko z przywódcą powstania żydowskiego, ale i ze sprzymierzeńcem Rzymu. Pokonanie go było więc dla nich tym ważniejsze. Przebieg działań wojennych opisanych w tym fragmencie nie jest jasny, gdyż wymienione miejsca są trudne do identyfikacji. Armia syryjska prawdopodobnie wkroczyła do Galilei, gdzie zabiła Żydów ukrywających się w grotach Arbeli. Następnie przemaszerowała do Judei, aby po pokazie siły pod Jerozolimą odejść do Berei. Juda nie posłuchał rozsądnej rady swoich żołnierzy, aby uniknąć zbrojnej konfrontacji z przeważającymi siłami wroga. Wolał zginąć na polu walki, niż uciekać, co byłoby ujmą dla jego wojennej chwały (np. 1Mch 2,51.64; 3,3; 5,63). Juda, dysponując małym oddziałem, podjął honorową walkę. W przeciwieństwie do innych bitew, tym razem nie ma wzmianki, aby modlił się o pomoc Nieba (1Mch 4,10.30-33; 7,41n). Choć poległ, ocalił swoje dobre imię (ww. 10.21) i pozostawił po sobie sławę równą dawnym królom i sędziom Izraela (2Krl 10,34n; 12,20-22; 13,8n.12n; Sdz 2,16; 3,31).

Jonatan wodzem
Po śmierci Judy Machabeusza przewagę w Judei uzyskali greccy stronnicy, którzy wszczęli nowe represje wobec pokonanych powstańców. Nie zabijali ich jednak, co wskazuje na ogłoszenie amnestii. Ciężka sytuacja, pogłębiona jeszcze przez panujący głód, zmusiła opierających się Żydów do uległości wobec obcej władzy. Kolaboranci zyskali nowych zwolenników. Ponieważ nadużywali swojej pozycji, a namiestnik Bakchides nie dotrzymywał obietnicy amnestii, pobożni i patriotyczni Żydzi, doprowadzeni do desperacji, ponownie podjęli walkę zbrojną. Tylko w ten sposób mogli domagać się poszanowania ojczystych praw i wiary przodków. Wybrali na swojego wodza Jonatana, pomijając starszego od niego Szymona (1Mch 2,2-5). Partyzanci chcieli wskrzesić czasy zwycięstw jego brata, Judy.

Śmierć Jana
Jonatan chciał zdeponować u Nabatejczyków część swojego ekwipunku, aby móc swobodniej się przemieszczać. Jedno z plemion nabatejskich skorzystało jednak z okazji łatwego łupu i zagrabiło ładunek. W takich okolicznościach nadzorujący wyprawę Jan został zabity. W odwecie partyzanci machabejscy dokonali brutalnej zemsty na łupieskim plemieniu, stosując zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Chcieli w ten sposób odstraszyć kolejnych ewentualnych grabieżców. Metody te należy rozumieć w kontekście epoki i ówcześnie panujących zwyczajów wojennych.

Starcie z Bakchidesem
Namiestnik odpowiedział na czyn Jonatana, zasadzając się na niego na mokradłach Jordanu. Zapewne spodziewał się, że w szabat powstańcy nie podejmą walki (1Mch 2,29-41). Oni jednak śmiałym atakiem wyrwali się z okrążenia.

Twierdze Bakchidesa
Aby uniemożliwić Żydom swobodne działanie, namiestnik Bakchides wzniósł twierdze na obszarach na północ i zachód od Jerozolimy. Tam bowiem Machabeusze mieli największe poparcie.

Śmierć Alkimosa
Porażeniem, którego doznał Alkimos, był zapewne wylew krwi do mózgu. Autor księgi przedstawił to zdarzenie jako cudowną interwencję Boga, który ukarał najwyższego kapłana za zniszczenie muru w świątyni oddzielającego Żydów od pogan, zgodnie z tradycją – dzieła proroków Aggeusza i Zachariasza (w. 54). Próba zatarcia różnic pomiędzy Żydami a poganami była zamachem na ustalony porządek i zagrażała czystości wiary. Po śmierci Alkimosa przez siedem lat nie mianowano najwyższego kapłana. Być może jego zgon nastąpił później.

Walka z Bakchidesem
Po śmierci Alkimosa walki ustały, być może znowu ogłoszono amnestię. Do kolejnych starć doszło wskutek spisku wrogów Jonatana, którzy sprowadzili Bakchidesa z wojskiem syryjskim. Nieudana próba zamachu spowodowała kontratak sił Jonatana, który ponownie zaczął zastraszać i eliminować stronników hellenizacji. Jonatan był zbyt słaby, by podjąć walkę w polu, ale z drugiej strony Syria nie dysponowała siłami wystarczającymi do stłumienia powstania. Bakchides więc ustąpił i Jonatan objął faktyczną władzę. Autor po raz kolejny przypomina, że przywództwo Machabeuszów jest dziełem Boga. Dlatego przedstawia Jonatana na wzór dawnych sędziów Izraela (w. 73).

Pierwsza Księga Machabejska

Wprowadzenie

Okoliczności powstania

W Pierwszej Księdze Machabejskiej opisane zostały walki Żydów o niepodległość w latach 175-134 przed Chr. Wspomniano w niej także o podbojach Aleksandra Macedońskiego. Do czasów późniejszych, po 134 r. przed Chr., odnosi się tylko ostatnie zdanie księgi, stwierdzające, że wiadomości o rządach Jana syna Szymona znajdują się w rocznikach jemu poświęconych. Władca ten, znany jako Jan Hirkan I, panował w Judei w latach 134-104 przed Chr. Księga mogła więc powstać za jego czasów lub niedługo po nich. Nie znamy imienia autora, możemy natomiast stwierdzić, że znał on dobrze dzieje tej epoki i zapewne osobiście uczestniczył w wydarzeniach. Mógł to być członek dworu dynastii machabejskiej, który miał wgląd do związanych z nią dokumentów.

Tytuł księgi pochodzi od nazwy opisanej w niej dynastii książąt i najwyższych kapłanów żydowskich, zwanej machabejską lub hasmonejską. Dynastia natomiast wzięła swoją nazwę od Judy, któremu nadano przydomek Machabeusz (od aram. słowa ‘młot’ albo od hebr. zwrotu ‘wybrany przez Jahwe’). Był on jednym z pięciu braci, którzy stanęli wraz z ojcem Matatiaszem na czele powstania Żydów przeciwko obcej okupacji. Nazwą „bracia machabejscy” określa się również, choć nieściśle, siedmiu braci, których męczeństwo zostało opisane w 2Mch 7.

Przydomek ten pojawia się także w nazwie Druga Księga Machabejska, która wbrew pozorom nie jest dalszym ciągiem Pierwszej Księgi Machabejskiej, lecz opisuje równolegle tę samą epokę. Istnieją też apokryfy o analogicznej nazwie: Trzecia Księga Machabejska, opowiadanie o prześladowaniach Żydów w Egipcie w III w. przed Chr., oraz Czwarta Księga Machabejska, która skupia się na męczeństwie starca Eleazara i siedmiu braci, opisanym także w Drugiej Księdze Machabejskiej (2Mch 6,18 – 7,42). Bliźniacze tytuły nie pochodzą z okresu powstawania dzieł, ale z czasów dużo późniejszych.

Hebrajski oryginał księgi nie przetrwał do naszych czasów. Korzystamy więc z wczesnego tłumaczenia zawartego w greckiej wersji Starego Testamentu – Septuagincie (LXX). Obecność Ksiąg Machabejskich w tym zbiorze oznacza, że w starożytności cieszyły się one uznaniem wśród Żydów mówiących po grecku, a także wśród chrześcijan. Jednak Żydzi czasów pobiblijnych, posługujący się językami aramejskim i hebrajskim, nie uznali ich za natchnione. Ostatecznie rabini nie zaliczyli ich do kanonu żydowskich ksiąg świętych. Pod ich wpływem również część chrześcijan wątpiła w natchnienie i kanoniczność greckich ksiąg Starego Testamentu. Od XVI w. takie stanowisko przyjmują protestanci. Katolicyzm wierny tradycji Kościoła starożytnego uznaje jednak Pierwszą i Drugą Księgę Machabejską za natchnione i kanoniczne. W prawosławiu uznaniem cieszą się także Trzecia i Czwarta Księga Machabejska. Współcześni Żydzi traktują te księgi jako cenne świadectwo bohaterskiej walki ich przodków z wrogami.

Księgi biblijne, których przynależność do kanonu była lub jest kwestionowana, nazywa się deuterokanonicznymi (wtórnokanonicznymi).

Treść i teologia

Tematyka Pierwszej Księgi Machabejskiej jest przede wszystkim historyczna. Styl księgi jest jednolity, kompozycja spójna i przemyślana. Najpierw autor nakreślił sytuację w Judei pod władzą grecką. Reprezentowali ją królowie pochodzenia macedońskiego, rządzący w Syrii ze stolicą w Antiochii. W 175 r. przed Chr. na tron wstąpił Antioch IV Epifanes, za którego panowania nasiliły się próby asymilacji Żydów. Wielu z nich już wtedy naśladowało zwyczaje greckie. W końcu 167 r. przed Chr. Antioch zniszczył Jerozolimę, a jej świątynię przekształcił w miejsce pogańskiego kultu. Zabronił pielęgnowania żydowskich zwyczajów oraz przymuszał do przyjmowania greckiego stylu życia. Prześladowania spotkały się z reakcją Żydów, którzy pod wodzą kapłana Matatiasza podjęli walkę powstańczą. Po śmierci Matatiasza na czele powstania stawali kolejno jego synowie: Juda, Jonatan, Szymon, a następnie Jan, syn Szymona. W 164 r. przed Chr. powstańcy dowodzeni przez Judę odzyskali świątynię i na nowo ją poświęcili. Za czasów Jonatana (najwyższego kapłana od 152 r. przed Chr.) odzyskali władzę w Judei, co Grecy z Syrii zmuszeni byli tolerować.

Opis tych faktów jest zasadniczo dokładny i wiarygodny, chociaż autor księgi nie ukrywa swojego punktu widzenia: utożsamia się z dynastią machabejską i z tej perspektywy interpretuje wydarzenia. Braci Machabeuszów uważa za powołanych przez Boga, a Greków z Syrii oraz kolaborujących z nimi Żydów uznaje za wrogów ojczyzny i religii. Tłem księgi jest więc konflikt świata żydowskiego z greckim.

Grecy nie doceniali wyjątkowości monoteistycznej religii żydowskiej. Uważali, że bogów jest tylu, ile potężnych sił w świecie, a różne religie czczą pod różnymi nazwami te same siły, np. grecki Zeus to Jupiter w Rzymie czy Baal w Syrii. Uważali, że Bóg Jahwe to lokalna „odmiana” Zeusa (albo Dionizosa). Sprzeciw Żydów odbierali jako działalność wywrotową.

Niektórzy Żydzi przyjęli poglądy Greków i wyrzekali się swoich obyczajów. Przystali na grecką szkołę, kulturę, organizację życia i domagali się miejsca w państwie na równi z obywatelami pochodzenia greckiego. Kult Boga Jahwe uznali za lokalny przejaw ogólnoludzkiej religijności i postanowili czcić Go na sposób grecki. Zyskali poparcie króla i władzę nad świątynią, a sprzeciw Żydów zachowujących tradycję próbowali złamać siłą.

Inna grupa Żydów próbowała pogodzić tradycyjną religijność z posłuszeństwem obcej władzy. Stanowisko takie reprezentował np. najwyższy kapłan Alkimos, zmarły w 159 r. przed Chr. W Księgach Machabejskich jego czyny zostały jednak potępione, a on sam uznany za kolaboranta (1Mch 7,23n; 2Mch 14,3).

Żydowscy powstańcy natomiast stanęli w obronie wiary w jedynego Boga i zbrojnie zwalczali garnizony greckie i kolaborantów. Inną formę sprzeciwu podjęli Żydzi, którzy pozostali heroicznie wierni swojej wierze. Wielu spośród nich spotkała za to śmierć męczeńska. Przesłanie Pierwszej Księgi Machabejskiej dotyczy więc stosunku ludzi wierzących do obcej władzy, kultury i religii. Kultura grecka nie została jednak potępiona jako taka. Sam autor naśladuje w swoim dziele wzory historycznego pisarstwa greckiego. Według niego wiedza czy sztuka obcych kultur nie są czymś złym. Złe jest przejmowanie ideologii, moralności i kultu sprzecznych z religią objawioną. Księdze obca jest też wroga postawa wobec obywateli innych narodowości; krytykuje się jedynie agresorów.

Aprobata wojny zawarta w księdze może okazać się trudna do przyjęcia przez chrześcijańskiego czytelnika. Autor opisuje ją jednak jako metodę obrony wiary i ojczyzny przed niesprawiedliwą agresją.