111Król Egiptu zgromadził wojsko tak liczne jak piasek na brzegu morza oraz wiele okrętów. Chciał podstępem opanować królestwo Aleksandra i dołączyć je do swojego królestwa. 2Zapewniając o pokoju, udał się do Syrii, a mieszkańcy miast otwierali przed nim bramy i witali go. Obowiązywał bowiem rozkaz króla Aleksandra, aby go przyjmować, gdyż był jego teściem. 3Ptolemeusz jednak w każdym mieście, do którego wchodził, zostawiał garnizon wojska.
4Kiedy przybyli do Azotu, mieszkańcy pokazali mu spaloną świątynię Dagona, zniszczone miasto i jego okolice, a także porozrzucane ciała zabitych i spalonych przez Jonatana podczas walki. Ułożyli ich bowiem w stosy na jego drodze. 5Aby obwinić Jonatana, opowiedzieli królowi, co on im zrobił. Król jednak milczał.
6Jonatan wyszedł ze wspaniałym orszakiem na spotkanie króla do Jafy. Pozdrowili się wzajemnie i tam przenocowali. 7Jonatan szedł z królem aż do rzeki zwanej Eleuteros, a stamtąd zawrócił do Jeruzalem.
8Tymczasem król Ptolemeusz opanował nadbrzeżne miasta aż do nadmorskiej Seleucji i knuł podstęp przeciwko Aleksandrowi. 9Wysłał posłów do króla Demetriusza, aby mu oznajmili: „Przybądź do mnie, zawrzemy ze sobą porozumienie. Dam ci moją córkę, którą ma Aleksander, i będziesz panował w królestwie twego ojca. 10Żałuję bowiem, że dałem mu moją córkę, gdyż usiłował mnie zabić”. 11Oskarżał go, ponieważ pragnął jego królestwa. 12Odebrał mu swoją córkę i dał ją Demetriuszowi. W ten sposób ujawnił, że zrywa z Aleksandrem i jest jego nieprzyjacielem. 13Ptolemeusz wkroczył do Antiochii i nałożył sobie diadem Azji. Nałożył więc sobie na głowę dwa diademy: Egiptu i Azji.
14Tymczasem król Aleksander był w Cylicji z powodu buntu tamtejszych mieszkańców. 15Kiedy Aleksander usłyszał o tym, co się stało, wyruszył do walki przeciwko Ptolemeuszowi. On także wyruszył i uderzył na króla z wielką siłą, zmuszając go do ucieczki. 16Aleksander uciekł do Arabii, szukając tam schronienia. Król Ptolemeusz natomiast tryumfował. 17Wtedy Arab Zabdiel odciął Aleksandrowi głowę i posłał ją Ptolemeuszowi. 18Król Ptolemeusz jednak umarł trzeciego dnia, a jego ludzie pozostawieni w twierdzach zostali zabici przez ich mieszkańców. 19W ten sposób w sto sześćdziesiątym siódmym roku Demetriusz przejął władzę.
Przywileje od Demetriusza II
20W tym czasie Jonatan zgromadził mieszkańców Judei, aby zdobyć twierdzę znajdującą się w Jeruzalem, i w tym celu zbudował wiele machin oblężniczych. 21Niektórzy z ludzi nieprawych, którzy nienawidzili swego narodu, udali się do króla i donieśli mu, że Jonatan oblega twierdzę. 22Kiedy król to usłyszał, rozgniewał się. Natychmiast wybrał się do Ptolemaidy, a do Jonatana napisał, by zaprzestał oblężenia i jak najszybciej wyruszył, aby spotkać się z nim i rozmówić w Ptolemaidzie.
23Kiedy wieść o tym dotarła do Jonatana, kazał mimo to kontynuować oblężenie. Potem sam wybrał starszych Izraela i kapłanów i naraził się na niebezpieczeństwo, 24udając się do króla do Ptolemaidy. Wziął ze sobą srebro, złoto, szaty i wiele innych darów. I zyskał przychylność króla. 25Lecz niektórzy nieprawi spośród narodu wnieśli na niego skargę. 26Król postąpił jednak z nim tak, jak postępowali jego poprzednicy. Uczcił go w obecności wszystkich swoich przyjaciół. 27Potwierdził jego urząd najwyższego kapłana i wszelkie inne godności, które wcześniej posiadał. I podniósł go także do rangi pierwszego przyjaciela.28Wtedy Jonatan poprosił króla, aby uwolnił od podatku Judeę i trzy okręgi Samarii, obiecując mu w zamian trzysta talentów. 29Król przychylił się do tej prośby i zawarł to wszystko w liście, który napisał Jonatanowi. Oto jego treść:
30„Król Demetriusz do brata Jonatana i narodu żydowskiego. Pozdrowienia! 31Oto odpis listu, który napisaliśmy o was do naszego krewnego Lastenesa. Podajemy go także do waszej wiadomości. 32Król Demetriusz do ojca Lastenesa. Pozdrowienia! 33Narodowi naszych przyjaciół Żydów, którzy postępują względem nas uczciwie, postanowiliśmy wyświadczyć dobrodziejstwo, ponieważ są dla nas życzliwi. 34Potwierdzamy im w obecnych granicach Judeę i trzy okręgi Samarii: Afairemę, Liddę i Ramataim, które wraz z przynależnymi do nich okolicami zostały przyłączone do Judei. Wszyscy, którzy składają ofiary w Jerozolimie, są w zamian zwolnieni z podatków królewskich, płaconych dawniej każdego roku z plonów ziemi i owoców drzew. 35Od dzisiaj są też zwolnieni z innych należnych nam podatków: z dziesięciny, cła, opłaty za stawy solne oraz z podatku koronnego. 36Odtąd żadne z tych postanowień nigdy już nie zostanie unieważnione. 37Postarajcie się o sporządzenie odpisu tych decyzji. Niech zostanie on przekazany Jonatanowi i umieszczony w widocznym miejscu na świętej górze”.
Walka Żydów w Antiochii
38Kiedy król Demetriusz stwierdził, że ziemia zamilkła przed nim i nikt nie stawiał mu oporu, odesłał wszystkich swoich żołnierzy do domów, z wyjątkiem wojsk zaciężnych, które najął na wyspach obcych narodów. Znienawidziły go za to wszystkie te wojska, które służyły jeszcze u jego ojców.
39Kiedy Tryfon, który poprzednio był jednym z ludzi Aleksandra, zauważył, że wszyscy żołnierze szemrali przeciwko Demetriuszowi, udał się do Araba Jamlika, który wychowywał Antiocha, syna Aleksandra. 40Usilnie starał się o przekazanie mu chłopca, aby objął on królestwo swego ojca. Opowiedział też o tym, co zrobił Demetriusz, i o nienawiści, z jaką odnosiły się do niego jego wojska. Pozostał tam przez wiele dni.
41Jonatan skierował do króla Demetriusza prośbę, aby usunął tych, którzy stacjonowali w twierdzy w Jeruzalem i w innych twierdzach, ponieważ zwalczali oni Izraela. 42Demetriusz odpisał Jonatanowi: „Nie tylko to uczynię dla ciebie i twego narodu, lecz gdy tylko nadarzy się ku temu okazja, ciebie i twój naród obsypię zaszczytami. 43Tymczasem ty dobrze byś zrobił, przysyłając mi żołnierzy, aby walczyli razem ze mną, bo wszystkie moje wojska odeszły”.
44Jonatan wysłał mu do Antiochii trzy tysiące doborowych żołnierzy. Przybyli oni do króla, a król ucieszył się z ich nadejścia.45Tymczasem w środku miasta zebrało się około stu dwudziestu tysięcy jego mieszkańców, którzy chcieli zabić króla. 46Król uciekł do pałacu, a mieszkańcy miasta zablokowali ulice i rozpoczęli walkę. 47Wtedy król wezwał na pomoc Żydów. Oni zgromadzili się przy nim, a potem rozeszli się po mieście i w tym dniu zabili około stu tysięcy ludzi. 48Tego dnia podpalili miasto, wzięli liczne łupy i ocalili króla. 49Mieszkańcy miasta, widząc, że Żydzi rozpanoszyli się w mieście, upadli na duchu i wołali do króla, błagając: 50„Miej dla nas litość! Niech Żydzi przestaną atakować nas i miasto”. 51Następnie złożyli broń i zawarli pokój. Żydzi wsławili się przed królem i wszystkimi mieszkańcami jego królestwa. Następnie powrócili do Jeruzalem, zabierając liczne łupy.
52Demetriusz objął władzę królewską i zamilkła przed nim ziemia. 53Odwołał wszystko, co przyrzekł. Nie odwdzięczył się Jonatanowi za doznane od niego dobrodziejstwa, lecz stał się jego nieprzyjacielem i bardzo go uciskał.
Antioch VI królem
54Po tych wydarzeniach powrócił Tryfon razem z młodym Antiochem. Chłopiec został królem i nałożył sobie diadem. 55Zebrały się przy nim wszystkie wojska, które rozesłał Demetriusz. Walczyli przeciwko Demetriuszowi, a on uciekł i został pokonany. 56Wtedy Tryfon zdobył słonie i opanował Antiochię.
Przywileje od Antiocha VI
57Małoletni Antioch napisał list do Jonatana: „Potwierdzam twój urząd najwyższego kapłana i ustanawiam cię zarządcą nad czterema krajami. Będziesz należał do przyjaciół króla”.58Przesłał mu złote naczynia i służbę i nadał przywilej picia ze złotych naczyń, ubierania się w purpurę i noszenia złotej sprzączki. 59Jego brata Szymona ustanowił dowódcą wojsk od Schodów Tyru aż do granic Egiptu.
Walki Jonatana
60Jonatan wyruszył i przeszedł przez Transeufrateę i tamtejsze miasta. Całe wojsko Syrii przyłączyło się do niego, aby wspólnie walczyć. Kiedy przybył do Askalonu, mieszkańcy miasta powitali go uroczyście. 61Stamtąd odszedł do Gazy, ale mieszkańcy Gazy zamknęli przed nim bramy. Oblegał ją zatem, a jej okolice spalił i złupił. 62Wtedy mieszkańcy Gazy prosili Jonatana o pokój. On okazał im litość, wziął jednak synów ich przywódców jako zakładników i posłał ich do Jeruzalem. Potem przeszedł przez kraj aż do Damaszku. 63Jonatan usłyszał, że w Kedes w Galilei przebywają wodzowie Demetriusza z licznymi wojskami i chcą pozbawić go urzędu. 64Wyruszył więc przeciwko nim, pozostawiając w kraju swojego brata Szymona.
65Szymon rozbił obóz naprzeciw twierdzy Bet-Sur, szturmował ją przez wiele dni i trzymał w oblężeniu. 66Mieszkańcy prosili go o litość, a on ją im okazał. Wyrzucił ich jednak stamtąd, zajął miasto i umieścił w nim garnizon.
67Tymczasem Jonatan i jego wojsko rozbili obóz nad jeziorem Genezaret i wczesnym rankiem wyszli na równinę Chasor. 68A oto na równinie naprzeciwko niego pojawiło się wojsko cudzoziemców, a w górach urządzono na niego zasadzkę. Jonatan ruszył im na spotkanie. 69Wtedy ci, którzy zaczaili się, wyszli z kryjówki i rozpoczęli walkę. 70A towarzysze Jonatana opuścili go i nikt z nich nie pozostał oprócz dowódców oddziałów wojsk: Matatiasza, syna Absaloma, oraz Judy, syna Chalfiego. 71Wówczas Jonatan rozdarł swoje szaty, posypał głowę ziemią i się modlił. 72Potem zaczął z nimi walczyć, pokonał ich i zmusił do ucieczki. 73Kiedy zobaczyli to ci, którzy wcześniej go opuścili, wrócili do niego i razem z nim ścigali nieprzyjaciół aż do ich obozu w Kedes. Tam też rozbili swój obóz. 74Tego dnia padło około trzech tysięcy ludzi spośród cudzoziemców. Jonatan zaś powrócił do Jeruzalem.
Aleksander – zob. 1Mch 10,1n+.
Azot – zob. 1Mch 4,15+.
milczał – Ptolemeusz VI nie wystąpił więc przeciwko sojusznikowi Aleksandra.
Eleuteros – rzeka w Libanie, na północ od Trypolisu.
Seleucja – port Antiochii położony u ujścia Orontesu.
Demetriusz – zob. 1Mch 10,67+.
Demetriusz II rozpoczął samodzielne rządy w 145 r. przed Chr. i sprawował je do 140 r. przed Chr.; ponownie władał w latach 129-125 przed Chr. (1Mch 1,10+).
Ptolemaida – zob. 1Mch 5,15+.
oblężenie – tym razem nieudane.
pierwszy przyjaciel – zob. 1Mch 2,18+.
Demetriusz – zob. 1Mch 10,67+.
Lastenes – minister Demetriusza realizujący te postanowienia.
stawy solne – zob. 1Mch 10,29+.
święta góra – czyli Syjon (1Mch 4,37+).
Demetriusz – zob. 1Mch 10,67+.
Tryfon – przydomek wodza, późniejszego króla, który faktycznie nazywał się Diodot. Służył najpierw w armii Demetriusza I, potem był wodzem w armii Aleksandra, a następnie Ptolemeusza.
Aleksander – zob. 1Mch 10,1n+.
Antioch – syn Aleksandra II Balasa, późniejszy król Antioch VI Dionizos (1Mch 11,54-56), który został królem jako trzyletni chłopiec (145-142 przed Chr.); zginął z ręki samego Tryfona (1Mch 13,31).
twierdza – zob. 1Mch 1,33n.
około stu tysięcy – liczba znacznie przesadzona; niemniej jednak gwardia żydowska dokonała rzezi zbuntowanych mieszkańców stolicy.
Tryfon – zob. 1Mch 11,39+.
Antioch – zob. 1Mch 11,39+.
Demetriusz – zob. 1Mch 10,67+.
przyjaciel króla – zob. 1Mch 2,18+.
Szaty z purpury i złota sprzączka były charakterystycznymi elementami stroju wyższych greckich urzędników dworskich, tzw. przyjaciół i krewnych króla (1Mch 4,23+; 10,89).
Schody Tyru – tak nazywano spadziste zbocze góry Ras en‑Nakurah, wznoszącej się między Tyrem a Ptolemaidą.
Transeufratea – zob. 1Mch 7,8+.
Askalon – zob. 1Mch 10,86+.
Gaza – miasto kananejskie położone w południowo-zachodniej Palestynie, przy ważnym handlowym i wojskowym szlaku prowadzącym z Egiptu do Syrii. Podbita przez Aleksandra stała się jednym z ważniejszych miast hellenistycznych.
Demetriusz – zob. 1Mch 10,67+.
Bet-Sur – zob. 1Mch 4,29+.
Chasor – dosł. ogrodzone, otoczone; ważne, ufortyfikowane miasto w północnej Palestynie, położone na północ od Jeziora Genezaret.
Typowe gesty osoby znajdującej się w bardzo trudnym położeniu (1Mch 2,14+) i zwracającej się z usilnym błaganiem do Boga.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
ANTIOCHIA SYRYJSKA - miasto położone nad rzeką Orontes (dzisiejsze Antakya w Turcji); założone przez Seleukosa Nikatora w 300 r. przed Chr.; zdobyte w 64 r. przed Chr. przez Rzymian, stało się stolicą rzymskiej prowincji Syrii. Wielki ośrodek handlu i kultury greckiej, zamieszkały przez Rzymian, Greków, Syryjczyków i Żydów. Pod względem powierzchni i bogactwa trzecie po Rzymie i Aleksandrii miasto Cesarstwa Rzymskiego. Tam powstała jedna z pierwszych i największych wspólnot chrześcijańskich poza Palestyną. W Antiochii Syryjskiej wyznawcy Chrystusa po raz pierwszy zostali nazwani chrześcijanami (Dz 11,26). Stała się ona bazą dla misji ewangelizacyjnych prowadzonych przez Pawła Apostoła (Dz 13,1-3) i ważnym centrum kształtowania się myśli chrześcijańskiej.
JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
STARSI, STARSZY (gr. presbyteroi, presbyteros) - w Piśmie Świętym termin odnoszący się do mężczyzn, którzy sprawowali funkcję przełożonych wspólnoty. W NT słowo to określa kierujących wspólnotami chrześcijańskimi, ustanowionych przez apostołów lub ich następców (Dz 11,30; 14,23). Urząd ten nawiązuje bardzo wyraźnie do tradycji żydowskiej (Lb 11,16n). Każda wspólnota chrześcijan miała swoich starszych. Apostoł Paweł, mając na uwadze dobro wspólnot i potrzebę zachowania w nich określonego porządku, ustanawiał w tym celu starszych (Dz 14,23), którzy przewodzili wspólnotom, rozstrzygali sporne kwestie i byli duchowymi przewodnikami wiernych. Niekiedy mianem starszych określano biskupów ( Tt 1,5-9).
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
NAJWYŻSZY KAPŁAN - urząd zwierzchnika kapłanów świątynnych, zwanego także arcykapłanem. Funkcja ta powierzana była osobom wywodzącym się z arystokratycznych rodów kapłańskich Jerozolimy. W czasach Jezusa najwyższy kapłan miał bardzo szeroki zakres uprawnień. Przede wszystkim strzegł kultu sprawowanego w świątyni, ale także stał na czele Wysokiej Rady, reprezentował Judeę w rozmowach z władzami politycznymi, zbierał podatki i był odpowiedzialny za duchowe prowadzenie całego narodu. Podjęcie tej funkcji poprzedzone było specjalnym obrzędem konsekracji, podczas którego dokonywano rytualnego namas zczenia. Jako przełożony świątyni codziennie składał ofiary i przewodniczył uroczystym obrzędom; tylko on raz w roku miał prawo wejść do miejsca najświętszego. W czasach NT decydujący wpływ na obsadzenie tego urzędu miały władze rzymskie. W Liście do Hebrajczyków jest mowa o Jezusie jako nowym najwyższym kapłanie, który złożył ofiarę doskonałą i jako pierwszy wszedł do nowej, duchowej świątyni, w której wraz z Nim będą przebywać wszyscy zbawieni. Zob.
LEWICI,
MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,
WYSOKA RADA.
SAMARIA, SAMARYTANIE - miasto oraz górzysty region w środkowej Palestynie, który bierze swoją nazwę od miasta Samaria, wzniesionego w IX w. przed Chr. przez króla Omriego, który uczynił z niej stolicę Królestwa Północnego (Izraela). Miało ono duże znaczenie strategiczne, ponieważ było usytuowane na wysokim wzgórzu, z dala od głównych dróg i umożliwiało łatwy dostęp do Jerozolimy, Megiddo, dolin Jezreel i Jordanu, a także do doliny nadmorskiej. Samaria pozostała stolicą Królestwa Północnego do końca jego istnienia, czyli do roku 722 przed Chr., kiedy to zostało zdobyte przez Asyryjczyków. Poj awiło się tam wówczas wielu kolonistów mezopotamskich, którzy wymieszali się z rdzenną ludnością żydowską, tworząc specyficzną społeczność etniczną. Do ostrego konfliktu między Samarytanami a Żydami doszło po powrocie z przesiedlenia babilońskiego, kiedy Żydzi odrzucili ofertę pomocy Samarytan przy odbudowie świątyni. Powodem tej odmowy był fakt, że Samarytanie, z racji mocnych wpływów pogańskich, uważani byli przez Żydów za nieczystych. Wybudowali więc własne centrum kultu ze świątynią na górze Garizim i w ten sposób utworzyli odrębną społeczność religijną. Mimo wspólnego dziedzictwa historycznego Żydzi uważali ich za pogan, a ich kult za niezgodny z prawem. Samarytanie przestrzegali dokładnie Prawa Mojżeszowego, zachowywali ścisły monoteizm, ale za księgi święte uważali tylko Pięcioksiąg, odrzucając późniejszą tradycję żydowską, którą uznali za heretycką. W czasach NT miasto Samaria zostało odbudowane przez Heroda Wielkiego i na cześć cesarza Augusta nazwano je Sebaste. Jezus kilkakrotnie przemierzał okolicę Samarii (np. Łk 17,11; J 4,5.39). Na tych terenach Ewangelię głosili Filip, Piotr i Jan (Dz 8,1-25). Zob.
IZRAEL.
TALENT - jednostka wagi wynosząca około , odpowiednik 60 min oraz jednostka monetarna, równowartość 6000 drachm. Zob.
DENAR,
MINA.
JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.
SAMARIA, SAMARYTANIE - miasto oraz górzysty region w środkowej Palestynie, który bierze swoją nazwę od miasta Samaria, wzniesionego w IX w. przed Chr. przez króla Omriego, który uczynił z niej stolicę Królestwa Północnego (Izraela). Miało ono duże znaczenie strategiczne, ponieważ było usytuowane na wysokim wzgórzu, z dala od głównych dróg i umożliwiało łatwy dostęp do Jerozolimy, Megiddo, dolin Jezreel i Jordanu, a także do doliny nadmorskiej. Samaria pozostała stolicą Królestwa Północnego do końca jego istnienia, czyli do roku 722 przed Chr., kiedy to zostało zdobyte przez Asyryjczyków. Poj awiło się tam wówczas wielu kolonistów mezopotamskich, którzy wymieszali się z rdzenną ludnością żydowską, tworząc specyficzną społeczność etniczną. Do ostrego konfliktu między Samarytanami a Żydami doszło po powrocie z przesiedlenia babilońskiego, kiedy Żydzi odrzucili ofertę pomocy Samarytan przy odbudowie świątyni. Powodem tej odmowy był fakt, że Samarytanie, z racji mocnych wpływów pogańskich, uważani byli przez Żydów za nieczystych. Wybudowali więc własne centrum kultu ze świątynią na górze Garizim i w ten sposób utworzyli odrębną społeczność religijną. Mimo wspólnego dziedzictwa historycznego Żydzi uważali ich za pogan, a ich kult za niezgodny z prawem. Samarytanie przestrzegali dokładnie Prawa Mojżeszowego, zachowywali ścisły monoteizm, ale za księgi święte uważali tylko Pięcioksiąg, odrzucając późniejszą tradycję żydowską, którą uznali za heretycką. W czasach NT miasto Samaria zostało odbudowane przez Heroda Wielkiego i na cześć cesarza Augusta nazwano je Sebaste. Jezus kilkakrotnie przemierzał okolicę Samarii (np. Łk 17,11; J 4,5.39). Na tych terenach Ewangelię głosili Filip, Piotr i Jan (Dz 8,1-25). Zob.
IZRAEL.
OFIARA - polega na przekazaniu Bogu rzeczy lub zwierząt, najczęściej w akcie oficjalnego kultu. Biblijna idea ofiary ewoluowała wraz z biegiem historii zbawienia. W historii składania ofiar znajduje swoje odbicie historia wiary Izraela w jedynego Boga. Dary składane Bogu w ofierze mogły być krwawe lub bezkrwawe, ze zwierząt lub z roślin, z pokarmów lub z płynów. W czasach patriarchów ofiary były składane przez głowę rodziny, z okazji ważnych wydarzeń, na zbudowanym przez ofiarodawców kamiennym ołtarzu. Od czasów wędrówki przez pustynię ukształtował się kult instytucjonalny, w którym składanie ofiar zostało zarezerwowane dla kapłanów. Przepisy składania ofiar są podane w Kpł 1 - 7 i Lb 15. Najbardziej typową była ofiara całopalna, składana przez kapłanów każdego dnia rano i wieczorem w świątyni w Jerozolimie. Składano ją w imieniu całego ludu jako wyraz hołdu i wdzięczności Bogu, który jest Panem życia. Rodzaj i sposób składania ofiary uzależniony był od celu, który ofiarodawca chciał osiągnąć przez jej złożenie (pojednanie z Bogiem, przebłaganie Boga za popełnione grzechy, wyproszenie u Boga szczególnej łaski itp.). Starotestamentowy kult ofiarniczy nie był jedynie zewnętrznym rytuałem, jak niekiedy próbow ano go interpretować. Obrzędom składania ofiar towarzyszył wymiar duchowy, który wyrażał się w wierze ofiarodawców. Liturgia ofiarnicza jest odpowiedzią człowieka na miłość Boga i przede wszystkim oznacza oddanie się ofiarodawcy w opiekę i moc Stwórcy. Rutynę w składaniu ofiar mocno krytykowali prorocy ST. Niektórzy twierdzili nawet, że Bóg całkowicie je odrzuca, jeśli nie towarzyszy im duchowa przemiana ofiarodawcy (np. Ps 51,16-21; Iz 1,10-20; Am 5,21-27). Jezus zapowiedział kres ofiar ST i wspomniał o godzinie, w której Bóg będzie otrzymywał kult w Duchu i w prawdzie od prawdziwych czcicieli (J 4,23n). Godzina ta wypełniła się wtedy, gdy na krzyżu złożył z siebie najdoskonalszą ofiarę za całe stworzenie. Jedyna ofiara Chrystusa ostatecznie zakończyła kult starotestamentowy i przyniosła zbawienie całej ludzkości (Hbr 9,23-28). Zob.
CAŁOPALENIE,
OŁTARZ.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
DZIESIĘCINA - ofiara składana z dziesiątej części plonów (Pwt 14,22-29), przeznaczona na cele sakralne (potrzeby świątynne, utrzymanie lewitów, pomoc ubogim), a także stały podatek płacony władcy przez ludność (1Mch 11,35). Zwyczaj płacenia dziesięciny praktykowany był nie tylko w Izraelu, ale na całym Bliskim Wschodzie. Pierwotnie dziesięcina była ofiarą, a następnie stała się podatkiem świątynnym. Wynikała ona z przekonania, że płody ziemi i pierworodne zwierzęta należą do Boga (np. Wj 13,2). Dlatego nadano jej charakter powszechnego obowiązku. Składający dziesięcinę spożywali ją w świątyni, natomiast co trzy lata w całości była przekazywana na potrzeby lewitów, cudzoziemców, wdów i sierot. Pierwowzorem dziesięciny jest dar złożony przez Abrama kapłanowi Melchizedekowi (Rdz 14,20). Zob.
LEWICI.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
ANTIOCHIA SYRYJSKA - miasto położone nad rzeką Orontes (dzisiejsze Antakya w Turcji); założone przez Seleukosa Nikatora w 300 r. przed Chr.; zdobyte w 64 r. przed Chr. przez Rzymian, stało się stolicą rzymskiej prowincji Syrii. Wielki ośrodek handlu i kultury greckiej, zamieszkały przez Rzymian, Greków, Syryjczyków i Żydów. Pod względem powierzchni i bogactwa trzecie po Rzymie i Aleksandrii miasto Cesarstwa Rzymskiego. Tam powstała jedna z pierwszych i największych wspólnot chrześcijańskich poza Palestyną. W Antiochii Syryjskiej wyznawcy Chrystusa po raz pierwszy zostali nazwani chrześcijanami (Dz 11,26). Stała się ona bazą dla misji ewangelizacyjnych prowadzonych przez Pawła Apostoła (Dz 13,1-3) i ważnym centrum kształtowania się myśli chrześcijańskiej.
ANTIOCHIA SYRYJSKA - miasto położone nad rzeką Orontes (dzisiejsze Antakya w Turcji); założone przez Seleukosa Nikatora w 300 r. przed Chr.; zdobyte w 64 r. przed Chr. przez Rzymian, stało się stolicą rzymskiej prowincji Syrii. Wielki ośrodek handlu i kultury greckiej, zamieszkały przez Rzymian, Greków, Syryjczyków i Żydów. Pod względem powierzchni i bogactwa trzecie po Rzymie i Aleksandrii miasto Cesarstwa Rzymskiego. Tam powstała jedna z pierwszych i największych wspólnot chrześcijańskich poza Palestyną. W Antiochii Syryjskiej wyznawcy Chrystusa po raz pierwszy zostali nazwani chrześcijanami (Dz 11,26). Stała się ona bazą dla misji ewangelizacyjnych prowadzonych przez Pawła Apostoła (Dz 13,1-3) i ważnym centrum kształtowania się myśli chrześcijańskiej.
NAJWYŻSZY KAPŁAN - urząd zwierzchnika kapłanów świątynnych, zwanego także arcykapłanem. Funkcja ta powierzana była osobom wywodzącym się z arystokratycznych rodów kapłańskich Jerozolimy. W czasach Jezusa najwyższy kapłan miał bardzo szeroki zakres uprawnień. Przede wszystkim strzegł kultu sprawowanego w świątyni, ale także stał na czele Wysokiej Rady, reprezentował Judeę w rozmowach z władzami politycznymi, zbierał podatki i był odpowiedzialny za duchowe prowadzenie całego narodu. Podjęcie tej funkcji poprzedzone było specjalnym obrzędem konsekracji, podczas którego dokonywano rytualnego namas zczenia. Jako przełożony świątyni codziennie składał ofiary i przewodniczył uroczystym obrzędom; tylko on raz w roku miał prawo wejść do miejsca najświętszego. W czasach NT decydujący wpływ na obsadzenie tego urzędu miały władze rzymskie. W Liście do Hebrajczyków jest mowa o Jezusie jako nowym najwyższym kapłanie, który złożył ofiarę doskonałą i jako pierwszy wszedł do nowej, duchowej świątyni, w której wraz z Nim będą przebywać wszyscy zbawieni. Zob.
LEWICI,
MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,
WYSOKA RADA.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
GALILEA - północna część Palestyny, obejmująca około dwustu osad. Galilea wielokrotnie znajdowała się pod panowaniem różnych władców i tym samym podlegała wpływom różnych kultur. Po najazdach asyryjskich i chaldejskich nastąpiło w niej znaczące przemieszanie rdzennej ludności z napływowymi poganami (1Mch 5,15), czego efektem był specyficzny akcent, z jakim mówili ludzie zamieszkujący te tereny (Mt 26,73). Galilea była miejscem, gdzie Jezus się wychował i rozpoczął publiczną działalność (Mt 2,22n), i skąd w większości wywodzili się Jego uczniowie. Była ważnym ośrodkiem myśli judaistycznej.
Śmierć Aleksandra
Historycy starożytni różnią się w ocenie wyprawy Ptolemeusza VI do Syrii. Zamiarem Ptolemeusza mogło być połączenie sił Egiptu i Syrii przeciwko Rzymowi, który od dawna zagrażał tym obszarom, chociaż w tym akurat momencie wojska rzymskie były zajęte walkami gdzie indziej. Niewykluczone, że Aleksander II spiskował także przeciwko Ptolemeuszowi. W każdym razie zatarg między nimi pozwolił Demetriuszowi II objąć władzę.
Przywileje od Demetriusza II
Spotkanie w Ptolemaidzie, na które Demetriusz II wezwał Jonatana, dla przywódcy powstańców było wielkim ryzykiem. Niespodziewanie doprowadziło ono jednak do sojuszu. Przywileje Jonatana zostały potwierdzone, otrzymał także nowe. Demetriusz II nie zdecydował się na wojnę z Judeą, przynajmniej na razie wolał mieć w Jonatanie sprzymierzeńca. Król okazał się jednak bardziej wymagający od swego ojca (1Mch 10,25-45). Rozmaite uciążliwe podatki zastąpił bowiem sporą sumą pieniędzy płaconą regularnie przez Judeę (w. 28).
Walka Żydów w Antiochii
Pewny swojego panowania Demetriusz II rozpuścił wojska, pozostawiając do swojej dyspozycji tylko oddziały najemne. Odesłanym żołnierzom nie wypłacił jednak żołdu, czym szybko zraził ich do siebie. Nie mógł więc już liczyć na ich lojalność, co skrzętnie wykorzystał Tryfon, próbując osadzić na tronie Antiocha (VI), syna Aleksandra. Jonatan próbował wykorzystać zaistniałą sytuację na swoją korzyść, jednak Demetriusz nie dotrzymał złożonych mu obietnic.
Przywileje od Antiocha VI
Jonatan, rozczarowany Demetriuszem, przyjął zaszczyty przyznane mu przez Antiocha, a faktycznie przez Tryfona. Przywódca powstańców został więc namiestnikiem Celesyrii z tytułem krewnego króla, a jego brat Szymon – namiestnikiem „kraju nad morzem”. Jonatan ponownie opowiedział się za pretendentem do władzy, który oferował więcej, a nawet wydawał się przychylniejszy i potencjalnie mniej groźny dla Żydów.
Walki Jonatana
Jonatan wykorzystał walki o władzę w Syrii do poszerzenia zasięgu swojego, niewielkiego na razie, państwa. Dokonał więc podbojów na wybrzeżu i pograniczu Syrii. Jako sprzymierzeniec Antiocha VI i Tryfona musiał jednak zmierzyć się z wojskami Demetriusza. Jonatan został już prawie pokonany. Przełomem w walce okazała się jego modlitwa do Boga.
Pierwsza Księga Machabejska
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
W Pierwszej Księdze Machabejskiej opisane zostały walki Żydów o niepodległość w latach 175-134 przed Chr. Wspomniano w niej także o podbojach Aleksandra Macedońskiego. Do czasów późniejszych, po 134 r. przed Chr., odnosi się tylko ostatnie zdanie księgi, stwierdzające, że wiadomości o rządach Jana syna Szymona znajdują się w rocznikach jemu poświęconych. Władca ten, znany jako Jan Hirkan I, panował w Judei w latach 134-104 przed Chr. Księga mogła więc powstać za jego czasów lub niedługo po nich. Nie znamy imienia autora, możemy natomiast stwierdzić, że znał on dobrze dzieje tej epoki i zapewne osobiście uczestniczył w wydarzeniach. Mógł to być członek dworu dynastii machabejskiej, który miał wgląd do związanych z nią dokumentów.
Tytuł księgi pochodzi od nazwy opisanej w niej dynastii książąt i najwyższych kapłanów żydowskich, zwanej machabejską lub hasmonejską. Dynastia natomiast wzięła swoją nazwę od Judy, któremu nadano przydomek Machabeusz (od aram. słowa ‘młot’ albo od hebr. zwrotu ‘wybrany przez Jahwe’). Był on jednym z pięciu braci, którzy stanęli wraz z ojcem Matatiaszem na czele powstania Żydów przeciwko obcej okupacji. Nazwą „bracia machabejscy” określa się również, choć nieściśle, siedmiu braci, których męczeństwo zostało opisane w 2Mch 7.
Przydomek ten pojawia się także w nazwie Druga Księga Machabejska, która wbrew pozorom nie jest dalszym ciągiem Pierwszej Księgi Machabejskiej, lecz opisuje równolegle tę samą epokę. Istnieją też apokryfy o analogicznej nazwie: Trzecia Księga Machabejska, opowiadanie o prześladowaniach Żydów w Egipcie w III w. przed Chr., oraz Czwarta Księga Machabejska, która skupia się na męczeństwie starca Eleazara i siedmiu braci, opisanym także w Drugiej Księdze Machabejskiej (2Mch 6,18 – 7,42). Bliźniacze tytuły nie pochodzą z okresu powstawania dzieł, ale z czasów dużo późniejszych.
Hebrajski oryginał księgi nie przetrwał do naszych czasów. Korzystamy więc z wczesnego tłumaczenia zawartego w greckiej wersji Starego Testamentu – Septuagincie (LXX). Obecność Ksiąg Machabejskich w tym zbiorze oznacza, że w starożytności cieszyły się one uznaniem wśród Żydów mówiących po grecku, a także wśród chrześcijan. Jednak Żydzi czasów pobiblijnych, posługujący się językami aramejskim i hebrajskim, nie uznali ich za natchnione. Ostatecznie rabini nie zaliczyli ich do kanonu żydowskich ksiąg świętych. Pod ich wpływem również część chrześcijan wątpiła w natchnienie i kanoniczność greckich ksiąg Starego Testamentu. Od XVI w. takie stanowisko przyjmują protestanci. Katolicyzm wierny tradycji Kościoła starożytnego uznaje jednak Pierwszą i Drugą Księgę Machabejską za natchnione i kanoniczne. W prawosławiu uznaniem cieszą się także Trzecia i Czwarta Księga Machabejska. Współcześni Żydzi traktują te księgi jako cenne świadectwo bohaterskiej walki ich przodków z wrogami.
Księgi biblijne, których przynależność do kanonu była lub jest kwestionowana, nazywa się deuterokanonicznymi (wtórnokanonicznymi).
Treść i teologia
Tematyka Pierwszej Księgi Machabejskiej jest przede wszystkim historyczna. Styl księgi jest jednolity, kompozycja spójna i przemyślana. Najpierw autor nakreślił sytuację w Judei pod władzą grecką. Reprezentowali ją królowie pochodzenia macedońskiego, rządzący w Syrii ze stolicą w Antiochii. W 175 r. przed Chr. na tron wstąpił Antioch IV Epifanes, za którego panowania nasiliły się próby asymilacji Żydów. Wielu z nich już wtedy naśladowało zwyczaje greckie. W końcu 167 r. przed Chr. Antioch zniszczył Jerozolimę, a jej świątynię przekształcił w miejsce pogańskiego kultu. Zabronił pielęgnowania żydowskich zwyczajów oraz przymuszał do przyjmowania greckiego stylu życia. Prześladowania spotkały się z reakcją Żydów, którzy pod wodzą kapłana Matatiasza podjęli walkę powstańczą. Po śmierci Matatiasza na czele powstania stawali kolejno jego synowie: Juda, Jonatan, Szymon, a następnie Jan, syn Szymona. W 164 r. przed Chr. powstańcy dowodzeni przez Judę odzyskali świątynię i na nowo ją poświęcili. Za czasów Jonatana (najwyższego kapłana od 152 r. przed Chr.) odzyskali władzę w Judei, co Grecy z Syrii zmuszeni byli tolerować.
Opis tych faktów jest zasadniczo dokładny i wiarygodny, chociaż autor księgi nie ukrywa swojego punktu widzenia: utożsamia się z dynastią machabejską i z tej perspektywy interpretuje wydarzenia. Braci Machabeuszów uważa za powołanych przez Boga, a Greków z Syrii oraz kolaborujących z nimi Żydów uznaje za wrogów ojczyzny i religii. Tłem księgi jest więc konflikt świata żydowskiego z greckim.
Grecy nie doceniali wyjątkowości monoteistycznej religii żydowskiej. Uważali, że bogów jest tylu, ile potężnych sił w świecie, a różne religie czczą pod różnymi nazwami te same siły, np. grecki Zeus to Jupiter w Rzymie czy Baal w Syrii. Uważali, że Bóg Jahwe to lokalna „odmiana” Zeusa (albo Dionizosa). Sprzeciw Żydów odbierali jako działalność wywrotową.
Niektórzy Żydzi przyjęli poglądy Greków i wyrzekali się swoich obyczajów. Przystali na grecką szkołę, kulturę, organizację życia i domagali się miejsca w państwie na równi z obywatelami pochodzenia greckiego. Kult Boga Jahwe uznali za lokalny przejaw ogólnoludzkiej religijności i postanowili czcić Go na sposób grecki. Zyskali poparcie króla i władzę nad świątynią, a sprzeciw Żydów zachowujących tradycję próbowali złamać siłą.
Inna grupa Żydów próbowała pogodzić tradycyjną religijność z posłuszeństwem obcej władzy. Stanowisko takie reprezentował np. najwyższy kapłan Alkimos, zmarły w 159 r. przed Chr. W Księgach Machabejskich jego czyny zostały jednak potępione, a on sam uznany za kolaboranta (1Mch 7,23n; 2Mch 14,3).
Żydowscy powstańcy natomiast stanęli w obronie wiary w jedynego Boga i zbrojnie zwalczali garnizony greckie i kolaborantów. Inną formę sprzeciwu podjęli Żydzi, którzy pozostali heroicznie wierni swojej wierze. Wielu spośród nich spotkała za to śmierć męczeńska. Przesłanie Pierwszej Księgi Machabejskiej dotyczy więc stosunku ludzi wierzących do obcej władzy, kultury i religii. Kultura grecka nie została jednak potępiona jako taka. Sam autor naśladuje w swoim dziele wzory historycznego pisarstwa greckiego. Według niego wiedza czy sztuka obcych kultur nie są czymś złym. Złe jest przejmowanie ideologii, moralności i kultu sprzecznych z religią objawioną. Księdze obca jest też wroga postawa wobec obywateli innych narodowości; krytykuje się jedynie agresorów.
Aprobata wojny zawarta w księdze może okazać się trudna do przyjęcia przez chrześcijańskiego czytelnika. Autor opisuje ją jednak jako metodę obrony wiary i ojczyzny przed niesprawiedliwą agresją.
Historycy starożytni różnią się w ocenie wyprawy Ptolemeusza VI do Syrii. Zamiarem Ptolemeusza mogło być połączenie sił Egiptu i Syrii przeciwko Rzymowi, który od dawna zagrażał tym obszarom, chociaż w tym akurat momencie wojska rzymskie były zajęte walkami gdzie indziej. Niewykluczone, że Aleksander II spiskował także przeciwko Ptolemeuszowi. W każdym razie zatarg między nimi pozwolił Demetriuszowi II objąć władzę.