121Widząc, że okoliczności są dla niego sprzyjające, Jonatan wybrał ludzi i wysłał ich do Rzymu, aby potwierdzić i odnowić przyjaźń z Rzymianami. 2Podobne listy wysłał też do Spartan i w inne miejsca.
3Posłowie udali się do Rzymu, weszli do senatu i powiedzieli: „Najwyższy kapłan Jonatan i naród żydowski4posłali nas, aby odnowić wzajemną przyjaźń i uprzednio zawarte przymierze”. Wtedy Rzymianie wręczyli im listy polecające do władz poszczególnych krain, aby mogli w pokoju powrócić do ziemi Judy.
5A oto odpis listu, który napisał Jonatan do Spartan:
6„Najwyższy kapłan Jonatan i rada starszych narodu, kapłani i pozostali Żydzi do braci Spartan. Pozdrowienia! 7Już wcześniej wasz król Arejos wysłał list do najwyższego kapłana Oniasza o tym, że jesteście naszymi braćmi. Potwierdza to załączony odpis. 8Oniasz wspaniale podjął waszego posła i przyjął list, który jasno mówił o przymierzu i przyjaźni. 9Wprawdzie ich nie potrzebujemy, gdyż pociechę czerpiemy z ksiąg świętych, które posiadamy, 10postanowiliśmy jednak wysłać do was posłów, aby odnowić braterstwo i przyjaźń. Nie chcemy bowiem stać się dla was obcymi, a przecież wiele już czasu upłynęło, odkąd wy przysłaliście do nas posłów. 11My tymczasem w każdym czasie, podczas świąt i podczas pozostałych dni wyznaczonych, podczas składania ofiar i w modlitwach, nieustannie was wspominamy. Powinno się przecież pamiętać o braciach i jest to słuszne. 12Cieszy nas wasza sława. 13Nas tymczasem osaczyły liczne utrapienia i wojny. Królowie, którzy mieszkają dokoła nas, toczyli z nami wojny. 14Podczas tych wojen nie chcieliśmy jednak niepokoić was ani pozostałych naszych sprzymierzeńców i przyjaciół. 15Mamy bowiem pomoc, która z Nieba nas wspomaga: zostaliśmy wybawieni od naszych nieprzyjaciół, a nasi nieprzyjaciele zostali poniżeni. 16Wybraliśmy więc Numeniusza, syna Antiocha, oraz Antypatra, syna Jazona, i posłaliśmy ich do Rzymian, aby odnowić z nimi przyjaźń i zawarte wcześniej przymierze. 17Posłaliśmy ich również do was, aby was pozdrowili i przekazali wam list dotyczący odnowienia naszego braterstwa. 18Byłoby dobrze, gdybyście odpowiedzieli nam na niego”.
19A oto odpis listu, który niegdyś otrzymał Oniasz:
20„Król Spartan Arejos do wielkiego kapłana Oniasza. Pozdrowienia! 21W pewnym zapisie dotyczącym Spartan i Żydów odkryto, że są oni braćmi i pochodzą z rodu Abrahama. 22Skoro dowiedzieliśmy się o tym, byłoby dobrze, gdybyście napisali do nas, jak się wam powodzi. 23My zaś piszemy wam: «Wasze bydło i mienie jest nasze, a nasze jest wasze». Poleciliśmy, aby wam o tym doniesiono”.
Walki Jonatana
24Tymczasem Jonatan dowiedział się, że wodzowie Demetriusza powrócili z wojskami większymi niż poprzednio i chcą prowadzić z nim wojnę. 25Wyruszył więc z Jeruzalem i spotkał ich w kraju Chamat, uniemożliwiając im wkroczenie do swojego kraju. 26Posłał zwiadowców do ich obozu. Kiedy oni wrócili, donieśli mu, że tamci zamierzają zaatakować ich w nocy. 27O zachodzie słońca Jonatan rozkazał swoim ludziom czuwać z bronią w ręku i przez całą noc zachować gotowość do walki. Rozstawił też wokół obozu straże. 28Kiedy przeciwnicy usłyszeli, że Jonatan ze swoimi ludźmi jest gotów do bitwy, przestraszyli się i zwątpili w swoje siły. Rozpalili ogniska w swoim obozie i uciekli. 29Jonatan zaś i jego ludzie nie zauważyli tego aż do rana, gdyż widzieli płonące ogniska. 30Jonatan podjął za nimi pościg, ale nie dopadł ich, bo przekroczyli już rzekę Eleuteros.
31Potem Jonatan skierował się przeciwko Arabom, zwanym Zabadejczykami, pobił ich i złupił.
32Stamtąd wyruszył do Damaszku, przemierzając cały kraj.33Tymczasem Szymon wyruszył i dotarł aż do Askalonu i sąsiednich twierdz. Następnie skierował się do Jafy i zajął ją, 34ponieważ dowiedział się, że jej mieszkańcy chcą przekazać twierdzę ludziom z otoczenia Demetriusza. Umieścił więc tam załogę, aby jej strzegła.
Twierdze Jonatana i Szymona
35Gdy Jonatan powrócił, zgromadził starszych ludu i postanowił wraz z nimi zbudować w Judei warownie, 36podwyższyć mury Jeruzalem oraz wznieść między twierdzą a miastem wielki nasyp, który oddzieliłby ją od miasta. Chciał ją w ten sposób odizolować, aby jej mieszkańcy nie mogli kupować ani sprzedawać. 37Zgromadzili się więc, aby przebudować miasto. Wtedy od strony wschodniej runął fragment muru nad potokiem i odbudowano tam tak zwaną Chafenatę.
38Szymon zaś odbudował Adidę na równinie Szefeli, obwarował ją i wstawił tam bramy z ryglami.
Wojna z Tryfonem
39Tryfon zamierzał rządzić Azją, chciał nałożyć sobie diadem i wystąpić przeciwko królowi Antiochowi. 40Obawiał się jednak, że Jonatan nie pozwoli mu na to i będzie walczył przeciwko niemu. Usiłował więc go schwytać i zabić. W tym celu wyruszył do Bet-Szean.
41Jonatan wyszedł mu na przeciw z czterdziestoma tysiącami doborowych żołnierzy i udał się do Bet-Szean. 42Gdy Tryfon zobaczył, że Jonatan przybył z licznym wojskiem, bał się wystąpić przeciwko niemu. 43Podjął go wspaniale i przedstawił wszystkim swoim przyjaciołom. Obdarzył go prezentami i nakazał swoim przyjaciołom oraz wojsku, aby byli mu posłuszni tak samo jak jemu. 44Jonatanowi zaś powiedział: „Dlaczego trudziłeś cały ten lud, przecież nie prowadzimy ze sobą wojny? 45Odeślij ich do domów. Wybierz sobie niewielu z nich, aby ci towarzyszyli, i chodź ze mną do Ptolemaidy. Tobie ją przekażę, a także pozostałe twierdze, wojska i wszystkich urzędników. Potem zawrócę i odejdę. W tym bowiem celu tu przybyłem”. 46Jonatan mu uwierzył i zrobił to, co tamten mu powiedział. Odesłał wojsko, a ono powróciło do ziemi Judy. 47Przy sobie pozostawił trzy tysiące ludzi. Dwa tysiące z nich zwolnił potem w Galilei, a z tysiącem szedł dalej. 48Kiedy Jonatan wszedł do Ptolemaidy, jej mieszkańcy zamknęli bramy i pochwycili go, a wszystkich, którzy mu towarzyszyli, zabili mieczem.
49Wtedy Tryfon posłał piechotę i jazdę do Galilei i na wielką równinę, aby zabili wszystkich ludzi Jonatana. 50Ci jednak domyślili się, że Jonatan i jego towarzysze zostali schwytani i zabici, i dodając sobie nawzajem odwagi, wyszli w szyku gotowi do bitwy. 51Gdy ścigający spostrzegli, że tamci gotowi są walczyć o swoje życie, zawrócili. 52Wszyscy więc bezpiecznie dotarli do ziemi Judy. Opłakiwali Jonatana oraz tych, którzy z nim zginęli; i ogarnęła ich wielka trwoga. Cały Izrael pogrążył się w głębokim żalu. 53Wtedy wszystkie okoliczne narody starały się ich zgładzić. Mówiono bowiem: „Nie mają wodza ani żadnej pomocy. Zaatakujmy ich teraz i usuńmy pamięć o nich spośród ludzi”.
Oniasz – najwyższy kapłan w latach 323-300 przed Chr., na początku ery hellenistycznej.
Niebo – zob. 1Mch 3,18+.
Ta deklaracja o pochodzeniu Spartan i Żydów od Abrahama stanowi umowne stwierdzenie bliskości i przyjaźni. Bliskość między ludami, tak w Biblii, jak i w świecie starożytnym, chętnie przedstawiano jako pokrewieństwo.
kraj Chamat – raczej nie chodzi o najbliższe otoczenie miasta nad Orontesem w północnym Kaananie, lecz otwierającą się ku niemu równinę pomiędzy górami Libanu i Antylibanu (np. Ez 47,16+). Jonatan kontynuował więc wojnę na pograniczu syryjskim.
Askalon – zob. 1Mch 10,86+. Szymon kontynuował wojnę na wybrzeżu morskim.
Jafa – zob. 1Mch 10,75+.
twierdza – zob. 1Mch 1,33n.
Chafenata – nazwa aram. użyta na oznaczenie tzw. Nowego Miasta w Jerozolimie (2Krl 22,14).
Adida – miasto zwane także Chadid (Ezd 2,33), leżące od Liddy.
Szefela – pasmo niskich wzgórz w zachodniej Palestynie.
Tryfon – zob. 1Mch 11,39+.
diadem – zob. 1Mch 1,9+. Tryfon chciał przejąć władzę w królestwie. Aby tego dokonać, musiał się pozbyć swojego podopiecznego Antiocha VI, prawowitego następcy tronu (1Mch 13,31).
Antioch – zob. 1Mch 11,39+.
Bet-Szean – zob. 1Mch 5,52+.
czterdzieści tysięcy – liczebność armii mocno zawyżona.
Ptolemaida – zob. 1Mch 5,15+.
równina – chodzi o nizinę Ezdrelon między Samarią a Galileą, ciągnącą się od morza do Jordanu.
NAJWYŻSZY KAPŁAN - urząd zwierzchnika kapłanów świątynnych, zwanego także arcykapłanem. Funkcja ta powierzana była osobom wywodzącym się z arystokratycznych rodów kapłańskich Jerozolimy. W czasach Jezusa najwyższy kapłan miał bardzo szeroki zakres uprawnień. Przede wszystkim strzegł kultu sprawowanego w świątyni, ale także stał na czele Wysokiej Rady, reprezentował Judeę w rozmowach z władzami politycznymi, zbierał podatki i był odpowiedzialny za duchowe prowadzenie całego narodu. Podjęcie tej funkcji poprzedzone było specjalnym obrzędem konsekracji, podczas którego dokonywano rytualnego namas zczenia. Jako przełożony świątyni codziennie składał ofiary i przewodniczył uroczystym obrzędom; tylko on raz w roku miał prawo wejść do miejsca najświętszego. W czasach NT decydujący wpływ na obsadzenie tego urzędu miały władze rzymskie. W Liście do Hebrajczyków jest mowa o Jezusie jako nowym najwyższym kapłanie, który złożył ofiarę doskonałą i jako pierwszy wszedł do nowej, duchowej świątyni, w której wraz z Nim będą przebywać wszyscy zbawieni. Zob.
LEWICI,
MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,
WYSOKA RADA.
JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.
IZRAEL.
STARSI, STARSZY (gr. presbyteroi, presbyteros) - w Piśmie Świętym termin odnoszący się do mężczyzn, którzy sprawowali funkcję przełożonych wspólnoty. W NT słowo to określa kierujących wspólnotami chrześcijańskimi, ustanowionych przez apostołów lub ich następców (Dz 11,30; 14,23). Urząd ten nawiązuje bardzo wyraźnie do tradycji żydowskiej (Lb 11,16n). Każda wspólnota chrześcijan miała swoich starszych. Apostoł Paweł, mając na uwadze dobro wspólnot i potrzebę zachowania w nich określonego porządku, ustanawiał w tym celu starszych (Dz 14,23), którzy przewodzili wspólnotom, rozstrzygali sporne kwestie i byli duchowymi przewodnikami wiernych. Niekiedy mianem starszych określano biskupów ( Tt 1,5-9).
BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.
OFIARA - polega na przekazaniu Bogu rzeczy lub zwierząt, najczęściej w akcie oficjalnego kultu. Biblijna idea ofiary ewoluowała wraz z biegiem historii zbawienia. W historii składania ofiar znajduje swoje odbicie historia wiary Izraela w jedynego Boga. Dary składane Bogu w ofierze mogły być krwawe lub bezkrwawe, ze zwierząt lub z roślin, z pokarmów lub z płynów. W czasach patriarchów ofiary były składane przez głowę rodziny, z okazji ważnych wydarzeń, na zbudowanym przez ofiarodawców kamiennym ołtarzu. Od czasów wędrówki przez pustynię ukształtował się kult instytucjonalny, w którym składanie ofiar zostało zarezerwowane dla kapłanów. Przepisy składania ofiar są podane w Kpł 1 - 7 i Lb 15. Najbardziej typową była ofiara całopalna, składana przez kapłanów każdego dnia rano i wieczorem w świątyni w Jerozolimie. Składano ją w imieniu całego ludu jako wyraz hołdu i wdzięczności Bogu, który jest Panem życia. Rodzaj i sposób składania ofiary uzależniony był od celu, który ofiarodawca chciał osiągnąć przez jej złożenie (pojednanie z Bogiem, przebłaganie Boga za popełnione grzechy, wyproszenie u Boga szczególnej łaski itp.). Starotestamentowy kult ofiarniczy nie był jedynie zewnętrznym rytuałem, jak niekiedy próbow ano go interpretować. Obrzędom składania ofiar towarzyszył wymiar duchowy, który wyrażał się w wierze ofiarodawców. Liturgia ofiarnicza jest odpowiedzią człowieka na miłość Boga i przede wszystkim oznacza oddanie się ofiarodawcy w opiekę i moc Stwórcy. Rutynę w składaniu ofiar mocno krytykowali prorocy ST. Niektórzy twierdzili nawet, że Bóg całkowicie je odrzuca, jeśli nie towarzyszy im duchowa przemiana ofiarodawcy (np. Ps 51,16-21; Iz 1,10-20; Am 5,21-27). Jezus zapowiedział kres ofiar ST i wspomniał o godzinie, w której Bóg będzie otrzymywał kult w Duchu i w prawdzie od prawdziwych czcicieli (J 4,23n). Godzina ta wypełniła się wtedy, gdy na krzyżu złożył z siebie najdoskonalszą ofiarę za całe stworzenie. Jedyna ofiara Chrystusa ostatecznie zakończyła kult starotestamentowy i przyniosła zbawienie całej ludzkości (Hbr 9,23-28). Zob.
CAŁOPALENIE,
OŁTARZ.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
STARSI, STARSZY (gr. presbyteroi, presbyteros) - w Piśmie Świętym termin odnoszący się do mężczyzn, którzy sprawowali funkcję przełożonych wspólnoty. W NT słowo to określa kierujących wspólnotami chrześcijańskimi, ustanowionych przez apostołów lub ich następców (Dz 11,30; 14,23). Urząd ten nawiązuje bardzo wyraźnie do tradycji żydowskiej (Lb 11,16n). Każda wspólnota chrześcijan miała swoich starszych. Apostoł Paweł, mając na uwadze dobro wspólnot i potrzebę zachowania w nich określonego porządku, ustanawiał w tym celu starszych (Dz 14,23), którzy przewodzili wspólnotom, rozstrzygali sporne kwestie i byli duchowymi przewodnikami wiernych. Niekiedy mianem starszych określano biskupów ( Tt 1,5-9).
JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.
IZRAEL.
GALILEA - północna część Palestyny, obejmująca około dwustu osad. Galilea wielokrotnie znajdowała się pod panowaniem różnych władców i tym samym podlegała wpływom różnych kultur. Po najazdach asyryjskich i chaldejskich nastąpiło w niej znaczące przemieszanie rdzennej ludności z napływowymi poganami (1Mch 5,15), czego efektem był specyficzny akcent, z jakim mówili ludzie zamieszkujący te tereny (Mt 26,73). Galilea była miejscem, gdzie Jezus się wychował i rozpoczął publiczną działalność (Mt 2,22n), i skąd w większości wywodzili się Jego uczniowie. Była ważnym ośrodkiem myśli judaistycznej.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
Przymierze z Rzymem i Spartą
Układ z Rzymem zawarł poprzednio Juda Machabeusz (1Mch 8). Jonatan mógł liczyć na poparcie Rzymian, gdyż byli oni niechętni Demetriuszowi i w ich interesie leżało osłabienie Syrii. Kontakty ze Spartą, jak wynika z przytoczonej korespondencji, miały charakter grzecznościowy. Świadczyły jednak o dobrych stosunkach ze światem greckim. W cytowanym liście Jonatan wskazuje na święte księgi (w. 9) i Niebo (w. 15) jako źródło bezpieczeństwa i siły Żydów. Określając więc miejsce swojego narodu w panującym porządku politycznym, Jonatan podkreślił, że jego lud jest niezależny.
Walki Jonatana
Jonatan wykorzystał walki o władzę w Syrii do poszerzenia zasięgu swojego, niewielkiego na razie, państwa. Dokonał więc podbojów na wybrzeżu i pograniczu Syrii. Jako sprzymierzeniec Antiocha VI i Tryfona musiał jednak zmierzyć się z wojskami Demetriusza. Jonatan został już prawie pokonany. Przełomem w walce okazała się jego modlitwa do Boga.
Twierdze Jonatana i Szymona
Walkom ofensywnym powstańców towarzyszyły także prace nad systemem obrony w Judei. Jonatan podjął również kolejną próbę pozbycia się uwierającego ciernia, którym była twierdza z garnizonem Demetriusza II w samej Jerozolimie.
Wojna z Tryfonem
Pragnienie władzy pchnęło Tryfona do spisku przeciwko Antiochowi VI (1Mch 13,31). Aby zrealizować swoje ambicje, musiał jeszcze osłabić znaczenie rosnących w siłę Żydów. Uknuł więc spisek, którego ofiarą padł Jonatan i jego ludzie. Do tej pory Jonatan zręcznie poruszał się w stale zmieniającej się sytuacji politycznej, zyskując od kolejnych władców coraz większe przywileje. Tym razem jednak dał się podejść Tryfonowi. Schwytanie Jonatana zostało przez Żydów uznane za równoznaczne z jego zgładzeniem, czego Tryfon faktycznie dokonał dopiero później (1Mch 13,12-23). Pozbycie się przywódcy żydowskich powstańców stało się sygnałem do buntu sąsiednich ludów, zdominowanych wcześniej przez Żydów.
Pierwsza Księga Machabejska
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
W Pierwszej Księdze Machabejskiej opisane zostały walki Żydów o niepodległość w latach 175-134 przed Chr. Wspomniano w niej także o podbojach Aleksandra Macedońskiego. Do czasów późniejszych, po 134 r. przed Chr., odnosi się tylko ostatnie zdanie księgi, stwierdzające, że wiadomości o rządach Jana syna Szymona znajdują się w rocznikach jemu poświęconych. Władca ten, znany jako Jan Hirkan I, panował w Judei w latach 134-104 przed Chr. Księga mogła więc powstać za jego czasów lub niedługo po nich. Nie znamy imienia autora, możemy natomiast stwierdzić, że znał on dobrze dzieje tej epoki i zapewne osobiście uczestniczył w wydarzeniach. Mógł to być członek dworu dynastii machabejskiej, który miał wgląd do związanych z nią dokumentów.
Tytuł księgi pochodzi od nazwy opisanej w niej dynastii książąt i najwyższych kapłanów żydowskich, zwanej machabejską lub hasmonejską. Dynastia natomiast wzięła swoją nazwę od Judy, któremu nadano przydomek Machabeusz (od aram. słowa ‘młot’ albo od hebr. zwrotu ‘wybrany przez Jahwe’). Był on jednym z pięciu braci, którzy stanęli wraz z ojcem Matatiaszem na czele powstania Żydów przeciwko obcej okupacji. Nazwą „bracia machabejscy” określa się również, choć nieściśle, siedmiu braci, których męczeństwo zostało opisane w 2Mch 7.
Przydomek ten pojawia się także w nazwie Druga Księga Machabejska, która wbrew pozorom nie jest dalszym ciągiem Pierwszej Księgi Machabejskiej, lecz opisuje równolegle tę samą epokę. Istnieją też apokryfy o analogicznej nazwie: Trzecia Księga Machabejska, opowiadanie o prześladowaniach Żydów w Egipcie w III w. przed Chr., oraz Czwarta Księga Machabejska, która skupia się na męczeństwie starca Eleazara i siedmiu braci, opisanym także w Drugiej Księdze Machabejskiej (2Mch 6,18 – 7,42). Bliźniacze tytuły nie pochodzą z okresu powstawania dzieł, ale z czasów dużo późniejszych.
Hebrajski oryginał księgi nie przetrwał do naszych czasów. Korzystamy więc z wczesnego tłumaczenia zawartego w greckiej wersji Starego Testamentu – Septuagincie (LXX). Obecność Ksiąg Machabejskich w tym zbiorze oznacza, że w starożytności cieszyły się one uznaniem wśród Żydów mówiących po grecku, a także wśród chrześcijan. Jednak Żydzi czasów pobiblijnych, posługujący się językami aramejskim i hebrajskim, nie uznali ich za natchnione. Ostatecznie rabini nie zaliczyli ich do kanonu żydowskich ksiąg świętych. Pod ich wpływem również część chrześcijan wątpiła w natchnienie i kanoniczność greckich ksiąg Starego Testamentu. Od XVI w. takie stanowisko przyjmują protestanci. Katolicyzm wierny tradycji Kościoła starożytnego uznaje jednak Pierwszą i Drugą Księgę Machabejską za natchnione i kanoniczne. W prawosławiu uznaniem cieszą się także Trzecia i Czwarta Księga Machabejska. Współcześni Żydzi traktują te księgi jako cenne świadectwo bohaterskiej walki ich przodków z wrogami.
Księgi biblijne, których przynależność do kanonu była lub jest kwestionowana, nazywa się deuterokanonicznymi (wtórnokanonicznymi).
Treść i teologia
Tematyka Pierwszej Księgi Machabejskiej jest przede wszystkim historyczna. Styl księgi jest jednolity, kompozycja spójna i przemyślana. Najpierw autor nakreślił sytuację w Judei pod władzą grecką. Reprezentowali ją królowie pochodzenia macedońskiego, rządzący w Syrii ze stolicą w Antiochii. W 175 r. przed Chr. na tron wstąpił Antioch IV Epifanes, za którego panowania nasiliły się próby asymilacji Żydów. Wielu z nich już wtedy naśladowało zwyczaje greckie. W końcu 167 r. przed Chr. Antioch zniszczył Jerozolimę, a jej świątynię przekształcił w miejsce pogańskiego kultu. Zabronił pielęgnowania żydowskich zwyczajów oraz przymuszał do przyjmowania greckiego stylu życia. Prześladowania spotkały się z reakcją Żydów, którzy pod wodzą kapłana Matatiasza podjęli walkę powstańczą. Po śmierci Matatiasza na czele powstania stawali kolejno jego synowie: Juda, Jonatan, Szymon, a następnie Jan, syn Szymona. W 164 r. przed Chr. powstańcy dowodzeni przez Judę odzyskali świątynię i na nowo ją poświęcili. Za czasów Jonatana (najwyższego kapłana od 152 r. przed Chr.) odzyskali władzę w Judei, co Grecy z Syrii zmuszeni byli tolerować.
Opis tych faktów jest zasadniczo dokładny i wiarygodny, chociaż autor księgi nie ukrywa swojego punktu widzenia: utożsamia się z dynastią machabejską i z tej perspektywy interpretuje wydarzenia. Braci Machabeuszów uważa za powołanych przez Boga, a Greków z Syrii oraz kolaborujących z nimi Żydów uznaje za wrogów ojczyzny i religii. Tłem księgi jest więc konflikt świata żydowskiego z greckim.
Grecy nie doceniali wyjątkowości monoteistycznej religii żydowskiej. Uważali, że bogów jest tylu, ile potężnych sił w świecie, a różne religie czczą pod różnymi nazwami te same siły, np. grecki Zeus to Jupiter w Rzymie czy Baal w Syrii. Uważali, że Bóg Jahwe to lokalna „odmiana” Zeusa (albo Dionizosa). Sprzeciw Żydów odbierali jako działalność wywrotową.
Niektórzy Żydzi przyjęli poglądy Greków i wyrzekali się swoich obyczajów. Przystali na grecką szkołę, kulturę, organizację życia i domagali się miejsca w państwie na równi z obywatelami pochodzenia greckiego. Kult Boga Jahwe uznali za lokalny przejaw ogólnoludzkiej religijności i postanowili czcić Go na sposób grecki. Zyskali poparcie króla i władzę nad świątynią, a sprzeciw Żydów zachowujących tradycję próbowali złamać siłą.
Inna grupa Żydów próbowała pogodzić tradycyjną religijność z posłuszeństwem obcej władzy. Stanowisko takie reprezentował np. najwyższy kapłan Alkimos, zmarły w 159 r. przed Chr. W Księgach Machabejskich jego czyny zostały jednak potępione, a on sam uznany za kolaboranta (1Mch 7,23n; 2Mch 14,3).
Żydowscy powstańcy natomiast stanęli w obronie wiary w jedynego Boga i zbrojnie zwalczali garnizony greckie i kolaborantów. Inną formę sprzeciwu podjęli Żydzi, którzy pozostali heroicznie wierni swojej wierze. Wielu spośród nich spotkała za to śmierć męczeńska. Przesłanie Pierwszej Księgi Machabejskiej dotyczy więc stosunku ludzi wierzących do obcej władzy, kultury i religii. Kultura grecka nie została jednak potępiona jako taka. Sam autor naśladuje w swoim dziele wzory historycznego pisarstwa greckiego. Według niego wiedza czy sztuka obcych kultur nie są czymś złym. Złe jest przejmowanie ideologii, moralności i kultu sprzecznych z religią objawioną. Księdze obca jest też wroga postawa wobec obywateli innych narodowości; krytykuje się jedynie agresorów.
Aprobata wojny zawarta w księdze może okazać się trudna do przyjęcia przez chrześcijańskiego czytelnika. Autor opisuje ją jednak jako metodę obrony wiary i ojczyzny przed niesprawiedliwą agresją.
Układ z Rzymem zawarł poprzednio Juda Machabeusz (1Mch 8). Jonatan mógł liczyć na poparcie Rzymian, gdyż byli oni niechętni Demetriuszowi i w ich interesie leżało osłabienie Syrii. Kontakty ze Spartą, jak wynika z przytoczonej korespondencji, miały charakter grzecznościowy. Świadczyły jednak o dobrych stosunkach ze światem greckim. W cytowanym liście Jonatan wskazuje na święte księgi (w. 9) i Niebo (w. 15) jako źródło bezpieczeństwa i siły Żydów. Określając więc miejsce swojego narodu w panującym porządku politycznym, Jonatan podkreślił, że jego lud jest niezależny.