Przywileje od Antiocha VII

151Antioch, syn Demetriusza, przysłał z wysp morskich list do Szymona, kapłana i księcia Żydów, i do całego narodu. 2Zawierał on następującą treść:

„Król Antioch do Szymona, wielkiego kapłana i księcia, oraz do narodu żydowskiego. Pozdrowienia! 3Ponieważ jacyś wichrzyciele opanowali królestwo moich przodków, pragnę je odzyskać i przywrócić w nim dawny porządek. Zwerbowałem liczne wojska i przygotowałem okręty wojenne. 4Chcę bowiem przypłynąć do kraju, aby ukarać tych, którzy zniszczyli kraj i spustoszyli wiele miast w moim królestwie.

5Teraz więc potwierdzam ci wszystkie ulgi podatkowe, udzielone ci przez królów, którzy byli przede mną, oraz zwolnienia ze wszystkich innych opłat, które od nich otrzymałeś. 6Pozwalam ci bić własną monetę jako pieniądz dla twojego kraju. 7Jeruzalem zaś i świątynia niech będą wolne. Wszelka broń, którą przygotowałeś, i twierdze, które zbudowałeś i którymi władasz, pozostają twoje. 8Wszystkie długi wobec króla oraz przyszłe należności zostają ci umorzone od teraz na zawsze. 9Gdy tylko opanujemy nasze królestwo, obdarzymy wielkimi zaszczytami ciebie, twój naród i świątynię, aby wasza sława rozeszła się po całej ziemi”.

Wyprawa Antiocha VII

10W sto siedemdziesiątym czwartym roku Antioch wyruszył do kraju swych przodków. Wszystkie wojska przeszły na jego stronę i tylko nieliczni pozostali przy Tryfonie. 11Antioch ścigał go, a on, uciekając, przybył do Dory, która znajduje się nad morzem. 12Zrozumiał, że spadło na niego nieszczęście, bo opuściły go wojska. 13Antioch rozbił obóz obok Dory, a miał ze sobą sto dwadzieścia tysięcy piechoty i osiem tysięcy jazdy. 14Otoczył miasto, a od strony morza zablokowały je okręty. Osaczył więc miasto od strony lądu i od morza i nikt nie mógł z niego wychodzić ani do niego wchodzić.

Przymierze z Rzymem

15Z Rzymu przybył Numeniusz wraz ze swymi ludźmi. Miał on listy do królów i krajów o następującej treści:

16„Rzymski konsul Lucjusz do króla Ptolemeusza. Pozdrowienia! 17Przybyli do nas nasi przyjaciele i sojusznicy, posłowie Żydów, wysłani przez najwyższego kapłana Szymona i lud żydowski, aby odnowić odwieczną przyjaźń i przymierze.18Przynieśli złotą tarczę o wadze tysiąca min. 19Uznaliśmy, że należy napisać do królów i krajów, aby nie planowały żadnego zła przeciwko nim, aby nie wszczynały wojny przeciwko nim, ich miastom i krajowi, ani nie zawierały sojuszów z tymi, którzy toczą z nimi wojnę. 20Postanowiliśmy więc przyjąć od nich tarczę. 21A jeśli jacyś wichrzyciele uciekną z ich kraju do was, wydajcie ich najwyższemu kapłanowi Szymonowi, aby osądził ich według swego prawa”.

22To samo zostało napisane do królów: Demetriusza, Attalosa, Ariaratesa i Arsakesa, 23do wszystkich krajów: do Sampsamy i Sparty, do Delos, do Mindos, do Sykionu, do Karii, do Samos, do Pamfilii, do Licji, do Halikarnasu, do Rodos, do Faselis, do Kos, do Side, do Aradu, Gortyny, Knidos, Cypru i Cyreny.24Dla najwyższego kapłana Szymona sporządzili odpis tych listów.

Wrogość Antiocha VII

25Król Antioch rozbił obóz pod Dorą. Nieustannie ją atakował i budował machiny oblężnicze. Osaczył Tryfona i nie pozwalał wychodzić ani wchodzić do miasta. 26Szymon udzielił mu wsparcia w walce, wysyłając dwa tysiące wyborowych żołnierzy oraz srebro, złoto i odpowiednie uzbrojenie. 27On jednak nie chciał ich przyjąć. Odwołał wszystkie swoje wcześniejsze obietnice i stał się jego wrogiem. 28Posłał do niego Atenobiusza, jednego ze swoich przyjaciół, aby z nim pertraktował. Miał mu powiedzieć: „Wy zajęliście miasta mojego królestwa: Jafę, Gezer i twierdzę, która jest w Jeruzalem. 29Spustoszyliście ich okolice i sprowadziliście na kraj wielkie nieszczęście. Opanowaliście wiele miejsc w moim królestwie. 30Oddajcie więc miasta, które zajęliście, i zapłaćcie podatki z miejsc, które opanowaliście poza granicami Judei. 31A jeśli nie, to wpłaćcie za nie pięćset talentów srebra, a za zniszczenia, które spowodowaliście, i za zaległe podatki od miast – kolejne pięćset talentów. W przeciwnym razie przyjdziemy i rozprawimy się z wami”.

32Przyjaciel króla Atenobiusz przybył do Jerozolimy. W zdumienie wprawił go przepych Szymona, zastawa ze złota i srebra i wielka wystawność, którą zobaczył. Obwieścił mu słowa króla, 33a Szymon odpowiedział: „Nie przywłaszczyliśmy sobie cudzej ziemi, ani nie zabraliśmy cudzej własności, lecz tylko dziedzictwo naszych ojców, które w pewnym czasie zostało niesprawiedliwie zagarnięte przez naszych nieprzyjaciół. 34Skoro teraz nadarza się okazja, odzyskujemy dziedzictwo naszych ojców. 35A co do Jafy i Gezer, których się domagasz, to wyrządziły one wiele zła naszemu ludowi i krajowi. Możemy dać za nie sto talentów”. 36Atenobiusz nie odpowiedział mu ani słowa. Rozgniewany powrócił do króla i przekazał mu te słowa. Opowiedział mu też o przepychu Szymona i o wszystkim, co widział. Wtedy król bardzo się rozgniewał.

Walka z Kendebajosem

37Tymczasem Tryfon wsiadł na okręt i uciekł do Ortozji. 38Król ustanowił Kendebajosa namiestnikiem okręgu nadmorskiego. Powierzył mu piechotę i jazdę, 39nakazując rozbić obóz na granicy Judei, a także obwarować Kedron i umocnić jego bramy. Miał walczyć z ludem, podczas gdy król ścigał Tryfona. 40Kendebajos udał się do Jamnii i zaczął nękać lud: najeżdżał Judeę, brał ludzi w niewolę, zabijał. 41Obwarował Kedron i umieścił tam jazdę i piechotę, aby zgodnie z rozkazem króla robili stamtąd wypady na drogi Judei.


Antioch, syn Demetriusza – chodzi o Antiocha VII Sidetesa, syna Demetriusza I Sotera (1Mch 7,1+) i brata Demetriusza II Nikatora (1Mch 10,67+).


książę Żydów – zob. 1Mch 14,47+.


wichrzyciele – chodzi o Tryfona (1Mch 13,31) i być może o Partów.


bić własną monetę – archeolodzy nie znaleźli monet Szymona; przywilej ten został później cofnięty (1Mch 15,27).


Antioch potwierdza przywilej, o którym była mowa w 1Mch 10,31, rozciągając go na całą Judeę.


Przybycie Antiocha VII miało miejsce na przełomie 139/138 r. przed Chr. (1Mch 1,10+).


Tryfon – zob. 1Mch 11,39+.


Dora – dawne Dor; port w Palestynie pod górami Karmel.


Liczebność wojska została celowo wyolbrzymiona.


Ptolemeusz – chodzi o Ptolemeusza VII Fiskona, króla Egiptu.


Demetriusz – zob. 1Mch 10,67+.


Attalos – chodzi o Attalosa II (159-138 przed Chr.), króla Pergamonu.


Ariarates – chodzi o Ariaratesa V (162-131 przed Chr.), króla Kapadocji, która była zależna od Pergamonu.


Arsakes – zob. 1Mch 14,2+.


Sampsama – miasto nad Morzem Czarnym zależne od królów Pontu; dzisiejsze Samsun w Turcji.


Lista świadcząca o układzie sił politycznych na Bliskim Wschodzie ok. 150 r. przed Chr.


Antioch – zob. 1Mch 15,1+.


Tryfon – zob. 1Mch 11,39+.


przyjaciel – zob. 1Mch 2,18+.


Jafa – zob. 1Mch 10,75+.


Gezer – zob. 1Mch 4,15+.


twierdza – zob. 1Mch 1,33n.


dziedzictwo naszych ojców – zdobyte miasta należały kiedyś do państwa Salomona.


Tryfon – zob. 1Mch 11,39+.


Ortozja – miasto leżące w północnym Libanie.


Kedron – osiedle położone ok. na południowy wschód od Jamnii.


z ludem – tj. z Żydami.


Tryfon wkrótce poniósł śmierć w Syrii, oblężony w rodzinnej Apamei nad Orontesem w 137 r. przed Chr.


Jamnia – zob. 1Mch 4,15+.


JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.

SYJON.

ŚWIĄTYNIA - budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob.

ARKA PRZYMIERZA,

MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,

MIEJSCE ŚWIĘTE,

MIESZKANIE.

NAJWYŻSZY KAPŁAN - urząd zwierzchnika kapłanów świątynnych, zwanego także arcykapłanem. Funkcja ta powierzana była osobom wywodzącym się z arystokratycznych rodów kapłańskich Jerozolimy. W czasach Jezusa najwyższy kapłan miał bardzo szeroki zakres uprawnień. Przede wszystkim strzegł kultu sprawowanego w świątyni, ale także stał na czele Wysokiej Rady, reprezentował Judeę w rozmowach z władzami politycznymi, zbierał podatki i był odpowiedzialny za duchowe prowadzenie całego narodu. Podjęcie tej funkcji poprzedzone było specjalnym obrzędem konsekracji, podczas którego dokonywano rytualnego namas zczenia. Jako przełożony świątyni codziennie składał ofiary i przewodniczył uroczystym obrzędom; tylko on raz w roku miał prawo wejść do miejsca najświętszego. W czasach NT decydujący wpływ na obsadzenie tego urzędu miały władze rzymskie. W Liście do Hebrajczyków jest mowa o Jezusie jako nowym najwyższym kapłanie, który złożył ofiarę doskonałą i jako pierwszy wszedł do nowej, duchowej świątyni, w której wraz z Nim będą przebywać wszyscy zbawieni. Zob.

LEWICI,

MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,

WYSOKA RADA.

PRZYMIERZE - rodzaj umowy, gwarantującej porządek i ustalającej prawa i obowiązki stron zawierających układ. Termin ten odnosi się nie tylko do relacji międzyludzkich czy międzynarodowych, ale także używa się go w odniesieniu do relacji między Bogiem a ludźmi. Jest to kluczowe pojęcie dla teologii ST i historii narodu wybranego. ST wymienia kilka przymierzy, które Bóg zawierał z ludźmi: z Noem (Rdz 9), z Abrahamem (Rdz 15 i 17), z ludem izraelskim na Synaju (Wj 19nn), z Dawidem (2Sm 7) oraz przymierze nazwane kapłańskim (Lb 18,19). Na Synaju zostało zawarte najważniejsze z nich, na mocy którego Izrael otrzymał prawa i zobowiązał się do wierności Bogu. Inicjatorem każdego przymierza był Bóg, który w ten sposób wyraził swoją miłość i łaskę wobec ludzi. Zewnętrznym znakiem przymierza Izraela z Bogiem było obrzezanie. Obchodzono także Święto Odnowienia Przymierza. Nagminne łamanie przymierza przez członków ludu Bożego doprowadziło do konieczności zawarcia Nowego Przymierza (Jr 31,31-33). To ostateczne przymierze Bóg zawarł z wszystkimi ludŹmi przez swojego Syna Jezusa Chrystusa. Nowe Przymierze nie opiera się już na przepisach prawa, ale ma swoje Źródło w Duchu (2Kor 3,6; por. J 4,23n). Wierność temu przymierzu jest możliwa dzięki ofierze Chrystusa i Jego żywej obecności pośród tych, którzy w Niego uwierzyli. Zob.

OBRZEZANIE,

PRZYKAZANIE.

MINA - jednostka pomiaru wagi, równa jednej sześćdziesiątej talentu i dzieląca się na 60 syklów. Według tzw. wzorca ciężkiego mina była równa , a według wzorca lekkiego . Jako moneta mina stanowiła ekwiwalent 100 drachm. Zob.

DENAR,

SYKL.

JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.

SYJON.

JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.


TALENT - jednostka wagi wynosząca około , odpowiednik 60 min oraz jednostka monetarna, równowartość 6000 drachm. Zob.

DENAR,

MINA.

JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.


Przywileje od Antiocha VII
Antioch VII Sidetes, syn Demetriusza I Sotera, a brat Demetriusza II Nikatora, przebywał na wyspach greckich. Po uwięzieniu brata przez Partów (1Mch 14,3) objął rządy w części państwa należącej do niego. Królował w latach 138-129 przed Chr. i musiał prowadzić walkę z Tryfonem, który uzurpował sobie prawo do tronu. Antioch zawarł więc przymierze z Szymonem, nie był to jednak układ trwały.


Przymierze z Rzymem
Poselstwo do Rzymu wyruszyło na początku rządów Szymona, w 142 r. przed Chr., kiedy konsulem był podpisany pod listem Lucjusz (Lucius Caecilius Metellus Calva), a Syrią rządził Demetriusz II. Opowiadanie o poselstwie powinno więc nastąpić po 1Mch 13. Rzymianie niczego konkretnego Szymonowi nie obiecali, ale przyjęli go pod swoją protekcję i powiadomili o tym wszystkie państwa w regionie: zarówno większe (Syria Demetriusza, Egipt Ptolemeuszów, Pergamon Attalosa, Partia Arsakesa), jak i małe, mające częściową niezależność.


Wrogość Antiocha VII
Antioch VII, pewien już zwycięstwa nad Tryfonem, zwrócił się przeciwko Szymonowi, którego niezależność wojskowa i po części podatkowa osłabiała państwo syryjskie. Na początek król chciał pozbawić Judeę zdobyczy terytorialnych, żądając za nie wygórowanej sumy. Szymon jednak potwierdził prawo Żydów do Ziemi Obiecanej i odmówił opłat za twierdzę w Jerozolimie. Odnośnie do Jafy i Gezer, gotów był się targować, co świadczy o tym, że uznawał pewne prawo Antiocha VII do tych miast. Szymon jednak chciał je pozostawić pod swoją władzą, co usprawiedliwiał wynagrodzeniem strat poniesionych z ich powodu.


Walka z Kendebajosem
Ekspedycja Kendebajosa przeciwko Judei skończyła się klęską. Bitwę stoczono na sąsiadującym z Judeą terenie nadmorskim. Broniący swojego kraju żołnierze żydowscy, mimo mniejszej liczby, przewyższali bitnością najemne wojska syryjskie. Autor księgi nie opisuje politycznych skutków bitwy, ale można sądzić, że Antioch VII czasowo ustąpił, jak czynili jego poprzednicy w podobnej sytuacji.

Pierwsza Księga Machabejska
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
W Pierwszej Księdze Machabejskiej opisane zostały walki Żydów o niepodległość w latach 175-134 przed Chr. Wspomniano w niej także o podbojach Aleksandra Macedońskiego. Do czasów późniejszych, po 134 r. przed Chr., odnosi się tylko ostatnie zdanie księgi, stwierdzające, że wiadomości o rządach Jana syna Szymona znajdują się w rocznikach jemu poświęconych. Władca ten, znany jako Jan Hirkan I, panował w Judei w latach 134-104 przed Chr. Księga mogła więc powstać za jego czasów lub niedługo po nich. Nie znamy imienia autora, możemy natomiast stwierdzić, że znał on dobrze dzieje tej epoki i zapewne osobiście uczestniczył w wydarzeniach. Mógł to być członek dworu dynastii machabejskiej, który miał wgląd do związanych z nią dokumentów.
Tytuł księgi pochodzi od nazwy opisanej w niej dynastii książąt i najwyższych kapłanów żydowskich, zwanej machabejską lub hasmonejską. Dynastia natomiast wzięła swoją nazwę od Judy, któremu nadano przydomek Machabeusz (od aram. słowa ‘młot’ albo od hebr. zwrotu ‘wybrany przez Jahwe’). Był on jednym z pięciu braci, którzy stanęli wraz z ojcem Matatiaszem na czele powstania Żydów przeciwko obcej okupacji. Nazwą „bracia machabejscy” określa się również, choć nieściśle, siedmiu braci, których męczeństwo zostało opisane w 2Mch 7.
Przydomek ten pojawia się także w nazwie Druga Księga Machabejska, która wbrew pozorom nie jest dalszym ciągiem Pierwszej Księgi Machabejskiej, lecz opisuje równolegle tę samą epokę. Istnieją też apokryfy o analogicznej nazwie: Trzecia Księga Machabejska, opowiadanie o prześladowaniach Żydów w Egipcie w III w. przed Chr., oraz Czwarta Księga Machabejska, która skupia się na męczeństwie starca Eleazara i siedmiu braci, opisanym także w Drugiej Księdze Machabejskiej (2Mch 6,18 – 7,42). Bliźniacze tytuły nie pochodzą z okresu powstawania dzieł, ale z czasów dużo późniejszych.
Hebrajski oryginał księgi nie przetrwał do naszych czasów. Korzystamy więc z wczesnego tłumaczenia zawartego w greckiej wersji Starego Testamentu – Septuagincie (LXX). Obecność Ksiąg Machabejskich w tym zbiorze oznacza, że w starożytności cieszyły się one uznaniem wśród Żydów mówiących po grecku, a także wśród chrześcijan. Jednak Żydzi czasów pobiblijnych, posługujący się językami aramejskim i hebrajskim, nie uznali ich za natchnione. Ostatecznie rabini nie zaliczyli ich do kanonu żydowskich ksiąg świętych. Pod ich wpływem również część chrześcijan wątpiła w natchnienie i kanoniczność greckich ksiąg Starego Testamentu. Od XVI w. takie stanowisko przyjmują protestanci. Katolicyzm wierny tradycji Kościoła starożytnego uznaje jednak Pierwszą i Drugą Księgę Machabejską za natchnione i kanoniczne. W prawosławiu uznaniem cieszą się także Trzecia i Czwarta Księga Machabejska. Współcześni Żydzi traktują te księgi jako cenne świadectwo bohaterskiej walki ich przodków z wrogami.
Księgi biblijne, których przynależność do kanonu była lub jest kwestionowana, nazywa się deuterokanonicznymi (wtórnokanonicznymi).
Treść i teologia
Tematyka Pierwszej Księgi Machabejskiej jest przede wszystkim historyczna. Styl księgi jest jednolity, kompozycja spójna i przemyślana. Najpierw autor nakreślił sytuację w Judei pod władzą grecką. Reprezentowali ją królowie pochodzenia macedońskiego, rządzący w Syrii ze stolicą w Antiochii. W 175 r. przed Chr. na tron wstąpił Antioch IV Epifanes, za którego panowania nasiliły się próby asymilacji Żydów. Wielu z nich już wtedy naśladowało zwyczaje greckie. W końcu 167 r. przed Chr. Antioch zniszczył Jerozolimę, a jej świątynię przekształcił w miejsce pogańskiego kultu. Zabronił pielęgnowania żydowskich zwyczajów oraz przymuszał do przyjmowania greckiego stylu życia. Prześladowania spotkały się z reakcją Żydów, którzy pod wodzą kapłana Matatiasza podjęli walkę powstańczą. Po śmierci Matatiasza na czele powstania stawali kolejno jego synowie: Juda, Jonatan, Szymon, a następnie Jan, syn Szymona. W 164 r. przed Chr. powstańcy dowodzeni przez Judę odzyskali świątynię i na nowo ją poświęcili. Za czasów Jonatana (najwyższego kapłana od 152 r. przed Chr.) odzyskali władzę w Judei, co Grecy z Syrii zmuszeni byli tolerować.
Opis tych faktów jest zasadniczo dokładny i wiarygodny, chociaż autor księgi nie ukrywa swojego punktu widzenia: utożsamia się z dynastią machabejską i z tej perspektywy interpretuje wydarzenia. Braci Machabeuszów uważa za powołanych przez Boga, a Greków z Syrii oraz kolaborujących z nimi Żydów uznaje za wrogów ojczyzny i religii. Tłem księgi jest więc konflikt świata żydowskiego z greckim.
Grecy nie doceniali wyjątkowości monoteistycznej religii żydowskiej. Uważali, że bogów jest tylu, ile potężnych sił w świecie, a różne religie czczą pod różnymi nazwami te same siły, np. grecki Zeus to Jupiter w Rzymie czy Baal w Syrii. Uważali, że Bóg Jahwe to lokalna „odmiana” Zeusa (albo Dionizosa). Sprzeciw Żydów odbierali jako działalność wywrotową.
Niektórzy Żydzi przyjęli poglądy Greków i wyrzekali się swoich obyczajów. Przystali na grecką szkołę, kulturę, organizację życia i domagali się miejsca w państwie na równi z obywatelami pochodzenia greckiego. Kult Boga Jahwe uznali za lokalny przejaw ogólnoludzkiej religijności i postanowili czcić Go na sposób grecki. Zyskali poparcie króla i władzę nad świątynią, a sprzeciw Żydów zachowujących tradycję próbowali złamać siłą.
Inna grupa Żydów próbowała pogodzić tradycyjną religijność z posłuszeństwem obcej władzy. Stanowisko takie reprezentował np. najwyższy kapłan Alkimos, zmarły w 159 r. przed Chr. W Księgach Machabejskich jego czyny zostały jednak potępione, a on sam uznany za kolaboranta (1Mch 7,23n; 2Mch 14,3).
Żydowscy powstańcy natomiast stanęli w obronie wiary w jedynego Boga i zbrojnie zwalczali garnizony greckie i kolaborantów. Inną formę sprzeciwu podjęli Żydzi, którzy pozostali heroicznie wierni swojej wierze. Wielu spośród nich spotkała za to śmierć męczeńska. Przesłanie Pierwszej Księgi Machabejskiej dotyczy więc stosunku ludzi wierzących do obcej władzy, kultury i religii. Kultura grecka nie została jednak potępiona jako taka. Sam autor naśladuje w swoim dziele wzory historycznego pisarstwa greckiego. Według niego wiedza czy sztuka obcych kultur nie są czymś złym. Złe jest przejmowanie ideologii, moralności i kultu sprzecznych z religią objawioną. Księdze obca jest też wroga postawa wobec obywateli innych narodowości; krytykuje się jedynie agresorów.
Aprobata wojny zawarta w księdze może okazać się trudna do przyjęcia przez chrześcijańskiego czytelnika. Autor opisuje ją jednak jako metodę obrony wiary i ojczyzny przed niesprawiedliwą agresją.