101Machabeusz zaś i jego towarzysze odzyskali świątynię i miasto, ponieważ PAN ich prowadził. 2Zniszczyli ołtarze wzniesione przez cudzoziemców na rynku i usunęli miejsca kultu.
3Po oczyszczeniu świątyni zrobili inny ołtarz i wykrzesali z kamieni ogień, który strawił ofiary, złożone po raz pierwszy od dwóch lat. Przygotowali też kadzidło, lampy i chleby poświęcone.4Gdy to zrobili, padli na twarz i prosili PANA, aby już nigdy nie zsyłał na nich takich nieszczęść, a gdyby nawet zgrzeszyli, niech karci ich łagodnie, a nie wydaje bluźnierczym i barbarzyńskim ludom.
5W tym samym dniu i miesiącu, w którym świątynia została zbezczeszczona przez cudzoziemców, to jest dwudziestego piątego dnia miesiąca Kislew, dokonano jej oczyszczenia.
6Z radością świętowali przez osiem dni na wzór Święta Namiotów, pamiętając, że jeszcze niedawno podczas Święta Namiotów mieszkali w górach i w jaskiniach na sposób dzikich zwierząt.7Trzymając więc laski owinięte bluszczem, zielone gałązki oraz palmy, wznosili hymny do Tego, dzięki któremu było możliwe oczyszczenie świątyni. 8Potem przez głosowanie przyjęli wspólne postanowienie zobowiązujące cały naród żydowski do corocznego obchodzenia tych właśnie dni.
9Takie były okoliczności śmierci Antiocha, zwanego Epifanesem.
Wojny za panowania Antiocha Eupatora
Wojna Judy z Idumejczykami
10Przedstawimy teraz sprawy dotyczące Antiocha Eupatora, syna owego bezbożnika, ograniczając się do nieszczęść związanych z wojnami.
11Kiedy przejął on królestwo, mianował wielkorządcą niejakiego Lizjasza, głównego wodza Celesyrii i Fenicji. 12Ptolemeusz zaś, zwany Makronem, zaczął postępować sprawiedliwie wobec Żydów, chcąc wynagrodzić im doznane krzywdy. Starał się w sposób pokojowy rozstrzygać ich sprawy 13i dlatego przyjaciele oskarżyli go przed Eupatorem. Od wszystkich słyszał też o sobie, że jest zdrajcą, ponieważ kiedyś opuścił Cypr, powierzony mu przez Filometora, i przeszedł na stronę Antiocha Epifanesa. Nie mogąc dłużej sprawować władzy z honorem, otruł się i tak zakończył życie. 14Gorgiasz zaś, gdy został wodzem tego regionu, utrzymywał najemne wojska i przy każdej okazji wszczynał wojnę przeciwko Żydom. 15W tym samym czasie również Idumejczycy, którzy mieli korzystnie usytuowane twierdze, nękali Żydów i próbowali wzniecić wojnę, przyjmując zbiegów z Jerozolimy.
16Towarzysze Machabeusza odmówili więc modlitwy, poprosili Boga, aby stał się ich sprzymierzeńcem, i rzucili się na twierdze Idumejczyków. 17Dzielnie przypuścili szturm i opanowali wszystkie te miejsca. Pokonali walczących na murach i wybili wszystkich, na których się natknęli. Zabili ponad dwadzieścia tysięcy ludzi.
18Nie mniej niż dziewięć tysięcy uciekło do dwóch nadzwyczaj potężnych wież, przygotowanych do przetrzymania oblężenia.19Machabeusz zostawił Szymona i Józefa, a także Zacheusza, dając im odpowiednią liczbę ludzi do oblegania tych miejsc. Sam zaś oddalił się tam, gdzie był bardziej potrzebny.20Chciwi na pieniądze ludzie Szymona dali się przekupić srebrem. Przyjęli siedemdziesiąt tysięcy drachm i pozwolili uciec niektórym z tych, którzy byli uwięzieni w wieżach.
21Gdy doniesiono o tym Machabeuszowi, zgromadził przywódców ludu i oskarżył zdrajców, że uwalniając za srebro nieprzyjaciół, sprzedali swoich braci. 22Kazał więc stracić zdrajców i szybko zdobył obie wieże. 23W dwóch twierdzach zabił ponad dwadzieścia tysięcy ludzi. Wszystkie jego zbrojne działania kończyły się pomyślnie.
Wojna Judy z Tymoteuszem
24Tymoteusz, który poprzednio został pobity przez Żydów, zgromadził bardzo liczne obce wojska oraz zebrał niemało jazdy pochodzącej z Azji. Przybył z zamiarem opanowania Judei przemocą.
25Kiedy się zbliżał, ludzie Machabeusza posypali sobie głowy ziemią i przepasali biodra worami pokutnymi, aby przebłagać Boga. 26Upadli u stóp ołtarza i błagali Boga, aby był dla nich miłosierny, by stał się nieprzyjacielem ich nieprzyjaciół i przeciwnikiem ich przeciwników, jak zapowiada Prawo.27Po modlitwie chwycili za broń i wyruszyli z miasta. Przebyli dłuższy odcinek drogi i zatrzymali się, gdy byli już blisko wrogów. 28Starli się z nimi o wschodzie słońca. Dla jednych gwarancją powodzenia i zwycięstwa była, oprócz cnoty, ufność w PANU, drudzy zaś wzięli sobie gniew za przewodnika w walce.
29Gdy bitwa stała się bardziej zacięta, wrogowie ujrzeli pięciu wspaniałych jeźdźców na koniach o złotych uzdach, którzy zstąpili z nieba i stanęli na czele Żydów. 30Wzięli Machabeusza w środek i chroniąc go swoim orężem, sprawili, że nie można go było zranić. Miotali strzały i błyskawice na wrogów, aż ci, porażeni ślepotą, rozproszyli się w wielkim popłochu. 31Zabito wówczas dwadzieścia tysięcy pięciuset pieszych i sześciuset jeźdźców.
32Sam Tymoteusz zbiegł do twierdzy, zwanej Gazara, bardzo dobrze obwarowanej. Dowódcą był tam Chajreas. 33Ludzie Machabeusza z zapałem oblegali tę warownię przez cztery dni. 34Ci, którzy byli wewnątrz, ufając umocnieniom tego miejsca, straszliwie bluźnili i wypowiadali niegodziwe słowa. 35Piątego dnia dwudziestu młodzieńców z oddziału Machabeusza, rozgniewanych bluźnierstwami, rzuciło się mężnie na mur. Pełni dzikiego gniewu zabijali wszystkich, na których się natknęli. 36Inni tak samo przez zaskoczenie wtargnęli do środka, rozniecili ogień i podpalili wieże, i w ten sposób żywcem spalili bluźnierców. Jeszcze inni wyłamali bramy, wprowadzili resztę wojska i zajęli miasto. 37Zabili Tymoteusza, ukrywającego się w jakimś zbiorniku, i jego brata Chajreasa oraz Apollofanesa. 38A kiedy tego dokonali, hymnami i pieśniami dziękczynienia wychwalali Pana, który wyświadczył Izraelowi wielkie dobrodziejstwo i dał mu zwycięstwo.
rynek – w publicznych miejscach miast greckich stało mnóstwo posągów i ołtarzy bogów.
wykrzesali... ogień – należało posłużyć się „nowym” ogniem, stąd konieczność użycia krzesiwa (2Mch 1,19nn).
od dwóch lat – w rzeczywistości kult wznowiono trzy lata po profanacji świątyni (1Mch 1,54; 4,52+).
lampy – zob. 2Mch 1,9+.
Było to prawdopodobnie 15 grudnia 164 r. przed Chr., kilka tygodni po śmierci Antiocha IV, choć wiadomość o niej zapewne jeszcze do Judy nie dotarła.
AntiochEupator – małoletni syn Antiocha IV Epifanesa; panował w latach 164-162 przed Chr., przy czym faktyczną władzę sprawował za niego Lizjasz, jego wychowawca.
Celesyria – zob. 2Mch 3,5+.
Ptolemeusz Makron – zarządca Cypru w czasach panowania Ptolemeusza VI Filometora, króla Egiptu (180-145 przed Chr.); przeszedł na stronę jego wrogów zapewne w 168 r. przed Chr., podczas ataku Antiocha IV na Egipt.
Filometor – chodzi o Ptolemeusza VI, króla Egiptu (180-145 przed Chr.). Władze w Egipcie były w tym czasie przychylniejsze Żydom niż syryjskie.
Idumejczycy – południowi sąsiedzi Izraela, wcześniej w Biblii nazywani Edomitami (np. Lb 20,20; 2Sm 8,14).
Mowa o Żydach przychylnych Grekom i odrzucających Prawo Mojżeszowe. Udzielanie azylu odstępcom uważano za akt wrogi.
dwadzieścia tysięcy – zgodnie ze stylem księgi liczba wrogów została zawyżona.
Szymon – starszy brat Judy (1Mch 2,2).
siedemdziesiąt tysięcy drachm – suma ta odpowiada ponad srebra. Starożytna sztuka wojenna dopuszczała przyjmowanie okupu w takiej sytuacji. Juda uznał jednak, że tę wojnę należy prowadzić aż do wyniszczenia wroga, czerpiąc może inspirację z kampanii Jozuego (Joz 1 – 12).
Tymoteusz – inny niż wspominany w 2Mch 12 albo wzmianka o jego śmierci (w. 37) jest błędna.
Posypywanie głów popiołem lub ziemią, rozdzieranie szat i ubieranie się w wory pokutne to były typowe elementy publicznej pokuty, żałoby, usilnej modlitwy lub reakcji na zgorszenie (np. Ne 9,1; Jdt 4,11; 1Mch 3,47).
Gazara – według 1Mch 5,8 chodziło o Jazer. Twierdzę Gazarę (Gezer w 1Mch 13,43) zdobył dopiero Szymon.
ŚWIĄTYNIA - budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob.
ARKA PRZYMIERZA,
MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,
MIEJSCE ŚWIĘTE,
MIESZKANIE.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
OŁTARZ - miejsce składania ofiary. Pierwotnie w tradycji biblijnej ołtarze usypywano z nieociosanych kamieni lub ziemi. Nie składano na nich ofiar, lecz były one pamiątką objawienia się Boga i świętym miejscem modlitwy (np. Rdz 12,8; Ps 43,3n). Z czasem stały się wyłącznie miejscami składania ofiar Bogu (lub bóstwom pogańskim) i znajdowały się w świątyniach. Praktyka budowania ołtarzy ofiarnych dla bóstw jest typowa dla kultur i religii Bliskiego Wschodu i nie jest oryginalnym pomysłem Izraelitów. Uważano, że ołtarze i otaczające je świątynie są ziemskimi mieszkaniami bóstw, którym należy ofiarować pokarm i miłą woń. Idea karmienia Boga była obca Izraelitom. Dla nich ołtarze były miejscami świętymi, pomagającymi w komunikacji z Bogiem. Składając na nich ofiary, wyrażali uwielbienie, dziękczynienie, przebłaganie za grzechy itp. Po centralizacji kultu w Jerozolimie (reforma Jozjasza w drugiej połowie VII w. przed Chr.) i zlikwidowaniu lokalnych sanktuariów, pozostały tylko trzy ołtarze w świątyni jerozolimskiej: ołtarz do ofiar całopalnych (wykonany z brązu), ołtarz kadzielny (wykonany ze złota) i ołtarz chlebów poświęconych (Wj 37,25 - 38,7). Zob.
OFIARA,
RÓG.
OFIARA - polega na przekazaniu Bogu rzeczy lub zwierząt, najczęściej w akcie oficjalnego kultu. Biblijna idea ofiary ewoluowała wraz z biegiem historii zbawienia. W historii składania ofiar znajduje swoje odbicie historia wiary Izraela w jedynego Boga. Dary składane Bogu w ofierze mogły być krwawe lub bezkrwawe, ze zwierząt lub z roślin, z pokarmów lub z płynów. W czasach patriarchów ofiary były składane przez głowę rodziny, z okazji ważnych wydarzeń, na zbudowanym przez ofiarodawców kamiennym ołtarzu. Od czasów wędrówki przez pustynię ukształtował się kult instytucjonalny, w którym składanie ofiar zostało zarezerwowane dla kapłanów. Przepisy składania ofiar są podane w Kpł 1 - 7 i Lb 15. Najbardziej typową była ofiara całopalna, składana przez kapłanów każdego dnia rano i wieczorem w świątyni w Jerozolimie. Składano ją w imieniu całego ludu jako wyraz hołdu i wdzięczności Bogu, który jest Panem życia. Rodzaj i sposób składania ofiary uzależniony był od celu, który ofiarodawca chciał osiągnąć przez jej złożenie (pojednanie z Bogiem, przebłaganie Boga za popełnione grzechy, wyproszenie u Boga szczególnej łaski itp.). Starotestamentowy kult ofiarniczy nie był jedynie zewnętrznym rytuałem, jak niekiedy próbow ano go interpretować. Obrzędom składania ofiar towarzyszył wymiar duchowy, który wyrażał się w wierze ofiarodawców. Liturgia ofiarnicza jest odpowiedzią człowieka na miłość Boga i przede wszystkim oznacza oddanie się ofiarodawcy w opiekę i moc Stwórcy. Rutynę w składaniu ofiar mocno krytykowali prorocy ST. Niektórzy twierdzili nawet, że Bóg całkowicie je odrzuca, jeśli nie towarzyszy im duchowa przemiana ofiarodawcy (np. Ps 51,16-21; Iz 1,10-20; Am 5,21-27). Jezus zapowiedział kres ofiar ST i wspomniał o godzinie, w której Bóg będzie otrzymywał kult w Duchu i w prawdzie od prawdziwych czcicieli (J 4,23n). Godzina ta wypełniła się wtedy, gdy na krzyżu złożył z siebie najdoskonalszą ofiarę za całe stworzenie. Jedyna ofiara Chrystusa ostatecznie zakończyła kult starotestamentowy i przyniosła zbawienie całej ludzkości (Hbr 9,23-28). Zob.
CAŁOPALENIE,
OŁTARZ.
CHLEBY POŚWIĘCONE - dwanaście bochenków wypieczonych z ciasta bez zakwasu i układanych w każdy szabat na specjalnym stole ustawionym w pobliżu miejsca najświętszego (Kpł 24,5-9; Lb 4,7). Początkowo uważano je za pokarm przeznaczony wyłącznie dla Boga. Były znakiem przymierza oraz wyrazem wdzięczności za dar codziennego pokarmu. W każdy szabat kapłani uroczyście je spożywali, a w ich miejsce kładziono świeże. Gdy Dawid uciekał przed Saulem i nie miał się czym posilić, kapłan Achimelek ofiarował jemu oraz jego towarzyszom do spożycia święty chleb ze świątyni (1Sm 21,1-7; Mt 12,3n).
ŚWIĘTO NAMIOTÓW (hebr. Sukkot) - jedno z trzech najważniejszych świąt żydowskich, związanych ze zwyczajem pielgrzymowania do Jerozolimy. Jego obchody odbywały się jesienią i trwały osiem dni. Święto Namiotów było radosnym dziękczynieniem za zbiory zboża i winogron. Podstawowym rytuałem tego święta było nakazane przez Boga mieszkanie w szałasach (Ne 8,13-18). W ten sposób nawiązywano do wędrówki przez pustynię i przypominano o nieustannie towarzyszącej Izraelowi opiece Boga. W czasie tej uroczystości miało miejsce poświęcenie świątyni Salomona (1Krl 8). Co siedem lat, w ramach obchodów Święta Namiotów, publicznie odczytywano Prawo. W judaizmie panowało też przekonanie, że w przyszłości właśnie podczas tego święta w Jerozolimie zbiorą się wszystkie narody, aby wielbić Boga (Za 14,16).
BEZBOŻNOŚĆ, BEZBOŻNY - w ujęciu autorów ST bezbożność to sposób postępowania, wyrażający się w życiu prowadzonym tak, jakby Boga nie było. Nie jest ona jednak równoznaczna z teoretycznym, światopoglądowym negowaniem istnienia Boga (ateizm). Bezbożność w ST ma więc wymiar ściśle etyczny i oznacza, że człowiek nie wierzy w Bożą sprawiedliwość i nie uznaje, że za popełnione zło będzie musiał odpowiedzieć przed Bogiem. Bezbożność wyraża się w pysze, przemocy wobec innych oraz w braku pobożności i ufności w stosunku do Boga. Łączy się ściśle z głupotą i jest przeciwieństwem mądrości. W ujęciu NT bezbożność (określana też jako nieprawość) wyraża się w negowaniu istnienia jedynego i prawdziwego Boga poprzez oddawanie czci bóstwom pogańskim. Konsekwencją takiej postawy jest zagubienie prawdziwego sensu i celu istnienia człowieka.
FENICJA, FENICJANIE - pas wybrzeża Morza σródziemnego o długości ok. , ciągnący się od pasma wzgórz Karmelu na południu aż do rzeki Eleuter na północy. Teren ten pokrywa się w przybliżeniu z obszarem dzisiejszego Libanu. Powstały tam liczne miasta-państwa rządzone przez królów. Najważniejsze z nich to: Tyr (miasto-wyspa i jego lądowy odpowiednik Uszu), Sydon, Sarepta, Bejrut, Arwad i Byblos. W panteonie bóstw czczonych w miastach- -państwach obszaru Fenicji szczególne miejsce zajmowały bóstwa natury i płodności. Najważniejsi bogowie to Baal i jego żona Asztarte, El i jego żona Baalat, poza tym Eszmun, Adonis, Melkart, Tanit. Obszar Fenicji nigdy nie był objęty jedną spójną strukturą polityczną, lecz stanowił luŹną federację miast-państw. Mieszkańcy tych ziem ani ich sąsiedzi nie używali nazw Fenicja czy Fenicjanie. Określenie to spotykamy po raz pierwszy u Homera (IX/VIII w. przed Chr.), gdy mówi o mieszkańcach Sydonu. Gorący i obfity w deszcze klimat sprawiał, że tereny te porastała bujna roślinność. Słynne stały się cedry Libanu, które były towarem eksportowym. W starożytności Fenicjanie cieszyli się sławą wyśmienitych żeglarzy. Zakładali liczne kolonie w zachodniej części wybrzeża Morza Śródziemnego (np. w Kartaginie). Przyczyniło się to do przyjęcia na tych terenach linearnego alfabetu fenickiego i jego stopniowej ekspansji. Izrael utrzymywał bliskie kontakty z fenickimi miastami-państwami, szczególnie na początku okresu monarchii, za panowania Dawida (2Sm 5,11) i Salomona (1Krl 5,15-32). Pod dużym wpływem Fenicji pozostawało zwłaszcza Królestwo Północne (Izrael). Poślubienie przez Achaba Izebel, córki króla sydońskiego (1Krl 16,31), spowodowało rozprzestrzenienie się w Izraelu kultu Baala. W okresie asyryjskim i nowobabilońskim władcy fenickich miast-państw stawiali opór najeźdźcom, co często prowadziło do całkowitego zniszczenia miast. Mimo tolerancyjnej polityki Persów władcy Tyru, Sydonu i Arwadu zawiązali przeciw nim zbrojną koalicję, której skutkiem było zniszczenie Sydonu przez Persów w 351 r. przed Chr. Po podbojach Aleksandra Wielkiego fenickie miasta-państwa zostały zhellenizowane i stały się ośrodkami przenikania kultury hellenistycznej do Syrii i Palestyny. W 68 r. przed Chr. Fenicja została włączona do Cesarstwa Rzymskiego, a jej miasta-państwa stały się centrami administracyjnymi władzy rzymskiej. Fenicja była jednym z pierwszych terenów, na których zostało podjęte dzieło chrześcijańskiej ewangelizacji ( Dz 11,19; 15,3; 21,2-7).
AZJA, AZJA MNIEJSZA - w ST gr. termin Asia oznaczał państwo Seleucydów obejmujące Azję Mniejszą, Syrię, Palestynę i przez pewien czas Iran i Irak (np. 1Mch 11,13; 13,32). W NT termin ten odnosi się do powstałej w 133 r. przed Chr. rzymskiej prowincji, której stolicą był Efez. W jej skład wchodziły Myzja, Lidia, Karia i Frygia. Azja Mniejsza, zwana też Anatolią, to wyżynny półwysep położony między Morzem Czarnym a Morzem Śródziemnym. Stanowi naturalny pomost łączący Europę z Azją. Była gospodarczym i kulturalnym centrum hellenizmu. Azja Mniejsza bardzo wcześnie stała się terenem działalności chrześcija ńskich misjonarzy (Dz 13 - 16). Znajdujące się w Apokalipsie św. Jana listy, adresowane do siedmiu Kościołów, potwierdzają, że wspólnoty chrześcijańskie już wtedy działały w najważniejszych miastach tego regionu (Ap 1,4nn).
JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.
OŁTARZ - miejsce składania ofiary. Pierwotnie w tradycji biblijnej ołtarze usypywano z nieociosanych kamieni lub ziemi. Nie składano na nich ofiar, lecz były one pamiątką objawienia się Boga i świętym miejscem modlitwy (np. Rdz 12,8; Ps 43,3n). Z czasem stały się wyłącznie miejscami składania ofiar Bogu (lub bóstwom pogańskim) i znajdowały się w świątyniach. Praktyka budowania ołtarzy ofiarnych dla bóstw jest typowa dla kultur i religii Bliskiego Wschodu i nie jest oryginalnym pomysłem Izraelitów. Uważano, że ołtarze i otaczające je świątynie są ziemskimi mieszkaniami bóstw, którym należy ofiarować pokarm i miłą woń. Idea karmienia Boga była obca Izraelitom. Dla nich ołtarze były miejscami świętymi, pomagającymi w komunikacji z Bogiem. Składając na nich ofiary, wyrażali uwielbienie, dziękczynienie, przebłaganie za grzechy itp. Po centralizacji kultu w Jerozolimie (reforma Jozjasza w drugiej połowie VII w. przed Chr.) i zlikwidowaniu lokalnych sanktuariów, pozostały tylko trzy ołtarze w świątyni jerozolimskiej: ołtarz do ofiar całopalnych (wykonany z brązu), ołtarz kadzielny (wykonany ze złota) i ołtarz chlebów poświęconych (Wj 37,25 - 38,7). Zob.
OFIARA,
RÓG.
MIŁOSIERDZIE BOŻE - przymiot Boga wyrażający się w Jego pełnej miłości postawie wobec człowieka, bez względu na jego zasługi. ST nie wypracował jednego pojęcia na określenie Bożego miłosierdzia, lecz używa kilku uzupełniających się terminów. W jęz. hebr. miłosierdzie Boże określane jest jako rachamim, które pochodzi od wyrazu oznaczającego ‘macicę’, ‘łono’. Bóg przyjmuje więc wobec człowieka postawę macierzyńską, jest kochającym rodzicem (np. Iz 49,14n). Ponadto używa się rzeczownika chesed, który wskazuje na takie cechy Boga, jak ‘życzliwość’, ‘miłość’, ‘lojalność’, ‘wierność’. Innym określeniem jest channun - ‘łagodność’, ‘litość’, ‘przebaczenie’. Według autorów NT najpełniejszym wyrazem miłosierdzia Bożego było Wcielenie Jezusa, który przyszedł na ziemię, aby zbawić wszystkich ludzi (np. J 12,47; Rz 11,30-32; Ef 2,4nn; 1Tm 1,15). Miłosierna miłość Chrystusa do ludzi cechowała całą Jego publiczną działalność i wyrażała się w niezliczonych gestach pomocy okazywanej ludziom (np. głoszenie Dobrej Nowiny o zbawieniu, przebaczanie grzechów, uzdrawianie z chorób, uwalnianie od złych duchów, wskrzeszanie z martwych). Przekazane przez Jezusa świadectwo o Bożym miłosierdziu pozwala ludziom wierzyć i mieć nadzieję, że na Sądzie Ostatecznym każdy człowiek doświadczy go od Boga w sposób pełny. Wszyscy ludzie powinni w całym swoim życiu naśladować ten przymiot Boga (np. Jk 2,13).
PRAWO (hebr. Tora - dosł. ‘nauka’, ‘pouczenie’) - termin mający wiele znaczeń, dlatego trzeba uważać, aby przez przekład na język polski nie zawęzić jego rozumienia. Tora jest nazwą pięciu pierwszych ksiąg w Biblii hebrajskiej (Pięcioksiąg) i odnosi się do przykazań, przepisów oraz pouczeń tam zapisanych. Termin ten obejmuje także wszelkie pouczenia, przekazane za pomocą narracji. Kodeks Prawa zawierający nakazy i zakazy jest przypisywany Mojżeszowi, ale kształtował się on dosyć długo i w wielu kwestiach podobny jest do ówczesnego starożytnego prawodawstwa innych narodów Bliskiego Wschodu. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu obejmują i regulują różne dziedziny życia: kult, moralność oraz zasady życia społecznego. Prawo jest rozumiane także jako mądrość, wyraz woli Bożej ( Ps 19,8-11) wobec narodu wybranego, a jego przestrzeganie było warunkiem zachowania przymierza (Pwt 28,1nn). W tradycji żydowskiej istniała także Tora ustna jako interpretacja Tory pisanej. Została ona spisana w dziełach judaizmu rabinicznego, zwanych Miszną i Talmudem. Zob.
PRZYMIERZE.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
Oczyszczenie świątyni
Odzyskanie świątyni jerozolimskiej i wznowienie kultu to przełomowy moment powstania machabejskiego. Dlatego umieszczono to wydarzenie w centralnym miejscu księgi. Juda i jego ludzie nie mogli w określonym czasie obchodzić Święta Namiotów z powodu zakazu (2Mch 6,6) oraz prowadzonej walki. Teraz poświęcenie świątyni (1Mch 4,36-59+) postanowili obchodzić na wzór Święta Namiotów (Kpł 23,34-43) oraz na stałe wprowadzić je do kalendarza. Święto to obchodzone jest do dzisiaj pod nazwą Święta Poświęcenia (Oczyszczenia) świątyni, Chanuki albo Święta Świateł, z racji zapalania wielkiej ich liczby (2Mch 1,9+).
Wojna Judy z Idumejczykami
Źródłem powodzenia Judy w walkach był sam Bóg, sprzymierzeniec Żydów (w. 16). Wiara w Niego zapewniała Judzie zwycięstwo, pomimo pojawiających się przeszkód nawet w postaci sprzeniewierzenia się niektórych z żołnierzy Szymona (w. 20). Autor świadomie uwydatnia te religijne aspekty toczącej się wojny.
Wojna Judy z Tymoteuszem
Autor nie przestrzega chronologii zdarzeń. Opisane tu walki miały miejsce jeszcze przed śmiercią Antiocha IV, gdy był zajęty kampanią na Wschodzie (2Mch 9,1). W tym czasie Juda zwrócił się przeciwko wrogim sąsiadom (1Mch 5,3-8). W kolejnej relacji o działaniach powstańców autor podkreśla ich religijność. Wymarsz został poprzedzony pokutą i modlitwą, a ufność Bogu stała się siłą żołnierzy. Po raz kolejny Bóg odpowiedział na prośby tych, którzy pokładali w Nim nadzieję, co autor opisuje, wplatając w relację opis Jego cudownej interwencji. Bluźnierstwa obrońców Gazary wywołały w żołnierzach żydowskich słuszny gniew, który zmobilizował ich do udanego szturmu. Odniesione zwycięstwo pobudziło powstańców do modlitewnego dziękczynienia.
Druga Księga Machabejska
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Prześladowania Żydów w II w. przed Chr. oraz ich walkę z obcą okupacją opisuje Druga Księga Machabejska. Akcja księgi rozgrywa się od około 180 r., a kończy przed 160 r. przed Chr., jednak samo dzieło zostało spisane kilkadziesiąt lat po opisanych w nim zdarzeniach. Część wstępna, list do Żydów w Egipcie, jest w tekście datowana na 124 r. przed Chr. (2Mch 1,9), lecz główne partie księgi pochodzą niewątpliwie z czasów późniejszych. Autor nie relacjonuje wydarzeń bezpośrednio, lecz jak zaznacza w 2Mch 2,23, opiera się na wcześniejszym, obszerniejszym dziele historycznym pióra Jazona z Cyreny. Opisywane wydarzenia przedstawia jako niedawne i znaczące dzięki swej aktualności. Można więc sądzić, że trzon księgi powstał w końcowych latach II w. przed Chr. lub nieco później. Ponieważ księga została w oryginale napisana po grecku, nie jest wykluczone, że powstała w Egipcie, gdzie Żydzi posługiwali się tym językiem na co dzień, a nie w Judei, która jest miejscem akcji opisywanych wydarzeń.
Żydzi oraz protestanci nie włączają Drugiej Księgi Machabejskiej do kanonu biblijnego Starego Testamentu, gdyż jest ona utworem greckim, a nie hebrajskim. Za natchnioną i kanoniczną uważa ją natomiast Kościół katolicki oraz prawosławie. Kwestie te zostały dokładniej wyjaśnione we Wprowadzeniu do Pierwszej Księgi Machabejskiej.
Druga Księga Machabejska nie jest dalszym ciągiem Pierwszej Księgi Machabejskiej. Opowiada w sposób niezależny o wydarzeniach z tej samej epoki, czyli z czasów zbrojnego powstania Żydów pod wodzą Machabeuszów przeciwko władzy Greków z Syrii. Stąd także bliźniaczy tytuł księgi. Ponieważ o walkach Machabeuszów z wrogami więcej wiadomo z Pierwszej Księgi Machabejskiej, we Wprowadzeniu do niej wyjaśniono bliżej dzieje tych czasów i tło konfliktu.
Treść i teologia
Księga opowiada o przeszłości, ale nie jest dziełem historycznym w sensie ścisłym (2Mch 1,28-31). W odróżnieniu od Pierwszej Księgi Machabejskiej nie opowiada o kolejnych wydarzeniach, ale składa się z kilku odrębnych części, a te z kolei – z mniejszych epizodów. Część wstępna (2Mch 1 – 2) zawiera dwa listy. Pierwszy wskazuje na cel utworu i wyjaśnia, dlaczego Żydzi mają obchodzić święto poświęcenia świątyni jerozolimskiej (Chanukę). Drugi list zawiera legendarne opowieści o losach Arki Przymierza i ognia ze świątyni. Dopiero potem następuje właściwy wstęp do księgi, z wyjaśnieniem autora, w jaki sposób została ona napisana.
Trzon księgi składa się z trzech części, przy czym każda z nich dotyczy ataków na świątynię jerozolimską. Najpierw przedstawiono próbę rabunku świątyni podjętą przez greckiego wodza Heliodora za czasów króla Seleukosa IV, około 180 r. przed Chr. (2Mch 3). Następnie obszernie opisano prześladowania za czasów króla Antiocha IV Epifanesa (2Mch 4 – 9): zdradę Żydów ulegających wpływom greckim, przymuszanie do porzucenia zwyczajów żydowskich, wprowadzenie kultu pogańskiego do świątyni jerozolimskiej (167 r. przed Chr.) i przypadki męczeństwa wiernych Żydów. Przeciwko tym represjom wybuchło powstanie pod wodzą Judy Machabeusza, który w 164 r. przed Chr. odzyskał i oczyścił świątynię. Potem nastąpiły kolejne ataki na Judeę i świątynię jerozolimską (2Mch 10 – 15). Ostatni z nich miał miejsce podczas wyprawy wodza greckiego Nikanora w 161 r. przed Chr., zakończonej jego całkowitą klęską. Niedługo po tych wydarzeniach Juda Machabeusz zginął w bitwie, ale księga już o tym nie wspomina.
Sposób przedstawienia tych wydarzeń nie jest ściśle historyczny i różni się znacznie od dość suchej relacji znanej z Pierwszej Księgi Machabejskiej. DrugaKsięga Machabejska powstała na podstawie źródeł historycznych, ale jest także dziełem literackim, kwiecistym, nacechowanym przesadą i zawierającym oprócz danych historycznych liczne upiększenia oraz motywy legendarne. O wydarzeniach autor mówi obszernie i pięknie, ale nieprecyzyjnie. Chętnie odwołuje się do uczuć bohaterów i odbiorcy. Ten sposób pisania określa się niekiedy mianem „historii patetycznej”.
Chociaż księga dotyczy walk z Grekami oraz prześladowań religijnych ze strony greckich władz i odstępców żydowskich, napisana jest na wzór literatury greckiej tej epoki i wielokrotnie odwołuje się do greckich ideałów i pojęć: bohaterstwa, cnoty, szlachetności, wytrwałości w cierpieniu. Wartościowe elementy obcej kultury zostały więc przyjęte z uznaniem.
Podczas gdy Pierwsza Księga Machabejska bardziej skupia się na przekazie faktów związanych z walką zbrojną, przesłaniem Drugiej Księgi Machabejskiej jest ukazanie religijnego znaczenia wydarzeń. Prawdziwą pobożność przeciwstawia ona fałszywej religii pogan. Przedstawia Boga, który broni swojej świątyni i wspiera swych wiernych, dokonując cudów. On karze za grzechy, poskramia pychę, ale i okazuje miłosierdzie. Powstańcy uznają swoją zależność od Boga i w Nim pokładają nadzieję, dlatego stając do walki, modlą się gorąco o Jego pomoc.
Dla ukazania wzorów postaw autor kreśli portrety wiernych wyznawców Boga. Są nimi np. szlachetny Oniasz, najwyższy kapłan, i dzielny wódz Juda Machabeusz. Zalicza się do nich także męczenników, którzy woleli zginąć, niż zaprzeć się wiary: Eleazara, siedmiu braci i ich matkę, a także Razisa i liczne bezimienne ofiary prześladowań.
Pamięć o żydowskich męczennikach czasów machabejskich była inspiracją dla czci oddawanej męczennikom w chrześcijaństwie. Autor księgi formułuje szczególnie ważny punkt jej teologii: wiarę w zmartwychwstanie umarłych i sąd po śmierci. Bóg odda męczennikom ich życie, a prześladowców dosięgnie zasłużona kara (2Mch 7,1n.9-14). Ta wiara prowadzi do przekonania o potrzebie i skuteczności modlitwy za zmarłych oraz składania za nich ofiar (2Mch 12,44n).
Odzyskanie świątyni jerozolimskiej i wznowienie kultu to przełomowy moment powstania machabejskiego. Dlatego umieszczono to wydarzenie w centralnym miejscu księgi. Juda i jego ludzie nie mogli w określonym czasie obchodzić Święta Namiotów z powodu zakazu (2Mch 6,6) oraz prowadzonej walki. Teraz poświęcenie świątyni (1Mch 4,36-59+) postanowili obchodzić na wzór Święta Namiotów (Kpł 23,34-43) oraz na stałe wprowadzić je do kalendarza. Święto to obchodzone jest do dzisiaj pod nazwą Święta Poświęcenia (Oczyszczenia) świątyni, Chanuki albo Święta Świateł, z racji zapalania wielkiej ich liczby (2Mch 1,9+).