281Są złoża, z których pochodzi srebro, jest miejsce, gdzie się czyści złoto.
2Żelazo wydobywa się z ziemi,
miedź wytapia się ze skały.
3Ciemność ma swoje granice,
można ją zgłębić do końca,
do ukrytych w mroku kamieni.
4Kopią więc szyb daleko od osiedli,
zapomnieli, że mają nogi,
kołyszą się zawieszeni z dala od ludzi.
5Ziemia dostarcza chleba,
ale jej wnętrze rozsadza ogień.
6Są w niej skały z szafirem,
jest i złoty kruszec.
7Drapieżny ptak nie zna tych ścieżek,
nie wyśledzi ich oko sępa.
8Nie chodzą po nich dzikie zwierzęta,
nawet lew nie kroczy tamtędy.
9Przykłada się rękę do twardej skały,
kruszy się góry do samego spodu.
10W skałach drąży się przejścia,
oczy wypatrują tego, co cenne.
11W wyżłobieniach kopalni przeszukuje się wodę
i co jest ukryte, wydobywa na światło.
Nieskończona wartość mądrości
12Ale gdzie można znaleźć mądrość
i gdzie się znajduje umiejętność?
13Człowiek nie może poznać jej ceny,
nie znajdzie się jej w ziemi, na której żyjemy.
14Otchłań mówi: «Nie ma jej u mnie!».
Mówi morze: «We mnie jej nie ma!».
15Nie można jej nabyć za najczystsze złoto,
jej ceny nie odmierza się srebrem.
16Nie da się jej porównać
do kosztownego onyksu i szafiru.
17Złoto ani szkło jej nie dorównuje,
nie można jej wymienić na złote naczynie.
18O koralach i kryształach nie wypada nawet wspominać,
cena mądrości przewyższa perły.
19Z topazem z Kusz nie da się jej zestawić
ani porównać do czystego złota.
20Skąd więc pochodzi mądrość
i gdzie jest siedziba umiejętności?
21Jest ukryta przed oczami żyjących,
zatajona przed ptactwem podniebnym.
22Zagłada i śmierć mówią:
«Tylko pogłoska o niej doszła do naszych uszu».
Mądrość znana tylko Bogu
23Jedynie Bóg zna do niej drogę,
On wie, gdzie jest jej siedziba.
24Gdyż On spogląda aż na krańce ziemi,
widzi wszystko, co jest pod niebem.
25Gdy wiatrowi dostarczał siły,
a wodom wyznaczał granice;
26gdy ustanawiał prawo dla deszczu
i drogę wytyczał gromom i błyskawicom,
27wtedy ją widział, zmierzył,
zatwierdził i sprawdził.
28A człowiekowi powiedział:
«Oto bojaźń Pana, ona jest mądrością,
a powstrzymywanie się od występków jest umiejętnością»”.
W wykopanym szybie górnicy zawieszeni na linach drążyli ściany wyrobiska.
Kusz – biblijna nazwa Etiopii.
BOJAŻŃ BOŻA, BOJAŻŃ PANA - wyraża się ona w głębokim szacunku, jaki człowiek nieustannie powinien okazywać Bogu (Koh 12,13). W istocie oznacza ona głęboką więź łączącą stworzenie ze swoim Stwórcą. W księgach ST bojaźń Boża często przejawia się w postawie lęku, jaki człowiek odczuwa, doświadczając własnej małości i grzeszności wobec majestatu i potęgi Boga. Wyrazem bojaźni może być też obawa przed karą za popełnione grzechy, które obrażają świętość Boga. Zasadniczo jednak tradycja żydowska wyra źnie odróżnia bojaźń od poczucia strachu i obawy, zaznaczając, że wypływa ona przede wszystkim z miłości oraz troski człowieka o jego relację z Bogiem. Stąd w tradycji mądrościowej ST bojaźń Boża jest początkiem wiary i charakteryzuje postawę człowieka pobożnego (Syr 1,11-20), a zarazem mądrego (Prz 1,7). Człowiek bojący się Boga jest synonimem człowieka sprawiedliwego (Ps 1), który całe swoje życie zwraca ku Stwórcy i zawsze pragnie postępować zgodnie z Jego wskazaniami. Bojący się Boga to ten, kto ma świadomość Jego nieustannej obecności i opieki. Ta świadomość daje poczucie bezpieczeństwa we wszystkich okolicznościach życia. Taka boja źń nie jest więc nieuzasadnionym strachem przed karzącym bóstwem, ale jednym z darów Ducha Świętego, który prowadzi do pełnej zaufania adoracji Boga przez człowieka (Iz 11,2; Rz 8,15; 1J 3,20n). Postawie tej towarzyszy poczucie szczęścia i posiadania Bożego błogosławieństwa, co skłania do dawania świadectwa o wielkości i dobroci Stwórcy.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
Wydobywanie bogactw z ziemi
Cykl rozmów głównego bohatera z przyjaciółmi zostaje raptownie przerwany przez hymn o mądrości, uważany za utwór niezależny od reszty Księgi Hioba. Personifikacje mądrości przypominają poematy z innych ksiąg mądrościowych (np. Prz 8; Syr 24,1-22). W pierwszej części hymnu (ww. 1-11) autor wyraźnie ulega fascynacji rozwojem ludzkich możliwości wydobywania różnego rodzaju bogactw naturalnych z głębin ziemi (Pwt 8,9; 1Krl 9). Podkreśla, że tę umiejętność posiadł jedynie człowiek, przewyższając wszystkie inne stworzenia.
Nieskończona wartość mądrości
Zachwyt nad wielkością ludzkiego umysłu i jego wolą drążenia nawet w najtwardszej skale prowadzi autora do pytania o źródło mądrości, której wartość przewyższa najcenniejsze minerały wydobywane z ziemi. Choć wszystko dokoła o niej mówi, nikt i nic nie potrafi jej uchwycić. Człowiek okazuje się bezsilny wobec pragnienia głębszego wyjaśnienia rzeczywistości, gdyż nie może nabyć takiej wiedzy za żadną cenę. Mądrość jest bowiem darem Boga.
Mądrość znana tylko Bogu
Jedynie Bóg zna porządek świata i ludzkich dziejów. Droga do poznania Jego zamysłu wiedzie przez wiarę, określoną tutaj w tradycyjnie mądrościowy sposób jako bojaźń Pana (w. 28; por. Prz 1,7; 9,10). Tylko ona może odsłonić tajemnice istnienia, a więc i dać Hiobowi odpowiedź na jego pytania.
Księga Hioba
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
W zbiorze pism mądrościowych Izraela znajduje się Księga Hioba, która stanowi rodzaj utworu dydaktycznego. Można ją również traktować jako swoisty poemat religijno-filozoficzny, „dokument mocowania się z Bogiem”. Jej tytułowy bohater, człowiek sprawiedliwy i pobożny, doświadcza niezasłużonego cierpienia. Wyjaśnienie tego problemu w świetle tradycyjnie przyjmowanej tezy o odpłacie stanowi zasadniczy temat księgi. Zagadnienie to, ubrane w piękną szatę poetycką, zostaje poddane przez mędrców refleksji teologicznej i wszechstronnej dyskusji.
Szczegółowa analiza treści księgi i jej układu literackiego wskazuje, że dzieło to powstawało stopniowo, przynajmniej w dwóch fazach, i przy udziale wielu autorów wywodzących się z różnych środowisk. Na ogół przyjmuje się, że ostateczny kształt księga przybrała pod koniec przesiedlenia babilońskiego, jednak nie później niż w epoce hellenistycznej, najprawdopodobniej ok. 400 r. przed Chr. Pierwotne opowiadanie o cierpiącym Hiobie (prolog i epilog aktualnej księgi) mogło się wywodzić z kultury mezopotamskiej, skąd przywędrowało do Izraela, gdzie zostało gruntownie przebudowane w duchu religii monoteistycznej i włączone do mądrościowych dyskusji nad ludzkim losem. Zawarta w nim teza o niezawinionym cierpieniu spotkała się ze sprzeciwem mędrców ze środowisk tradycyjnych, których opinie reprezentują trzej przyjaciele Hioba. Krytyczną ocenę wystawiła jej również młodsza generacja mędrców (Elihu), która jednak przyznała, że cierpienie nie zawsze musi być następstwem grzechu. W ostatecznej wersji Księga Hioba stanowi wezwanie do przemyślenia na nowo tradycyjnej tezy o odpłacie, a zarazem uznanie, że cierpienie bez winy mieści się w Bożym planie, choć jego sensu człowiek nie potrafi dociec własnym rozumem i dlatego powinien je przyjąć jako próbę pobożności, która wyjednuje zbawienie. Trudno ocenić, czy te różne poglądy ścierały się w jednym czasie i jakiś autor zebrał je w udramatyzowanej formie jednego dzieła, czy też były stopniowo dołączane do utworu w ciągu dłuższego czasu.
Treść i teologia
Księgę zaczyna i kończy dwuczęściowe opowiadanie pisane prozą o dziejach głównego bohatera (Hi 1 – 2; 42,7-17). Hiob żył na starożytnym Wschodzie, był człowiekiem pobożnym, miał rodzinę i duży majątek. Szatan, za zezwoleniem Boga, odebrał mu wszystko, zniszczył jego majętność i pozbawił dzieci, a na samego Hioba zesłał bolesną i odrażającą chorobę. Nie zdołał jednak odwieść go od pobożności. Cierpienie, w którym najbardziej uciążliwy stał się nie ból fizyczny, lecz odczucie milczenia Boga, ostatecznie pozwoliło Hiobowi ukształtować w sobie najbardziej dojrzałe pojęcie wiary, oparte na bezwarunkowym zaufaniu i przekonaniu, że nieprzeniknione działanie Stwórcy zawsze pozostaje tajemnicą, choć tajemnica nie jest Bogiem. Zamiary Boga należy raczej czcić, niż badać (Hi 11,7). Tylko On może do głębi pocieszyć serce człowieka. Prawda ta stanowi główne przesłanie księgi. Zdruzgotany Hiob, broniąc godności i wolności człowieka (Hi 27,5-6), staje przed Bogiem z wyrzutem, do końca mając nadzieję, że odczuje Bożą bliskość i obecność. Kiedy wydaje się, że bohaterowi pozostaje jedynie śmierć, Bóg pojawia się nieoczekiwanie, tak jak nieoczekiwanie dał Hiobowi odczuć gwałtowność łaski, która przemieniła jego życie. Bóg zawsze zaprasza do przebywania w swojej obecności, co nie oznacza, że nie poddaje człowieka trudnym próbom. Największą siłą Hioba, nawet w chwilach bliskich rozpaczy, jest wciąż tląca się nadzieja, że Bóg zawsze pozostaje wierny, nawet jeśli człowiek w ogóle nie pojmuje Jego działania. Bóg, który się ukrywa, istnieje, a nadzieja w sercu człowieka pielęgnuje wiarę, że On jest (Hi 31,35.37).
Drugą warstwę tworzy obszerny dialog cierpiącego bohatera z jego trzema przyjaciółmi, mędrcami ze Wschodu (Hi 3 – 31). Składa się on z trzech serii wystąpień, poprzedzonych i dopełnionych monologiem Hioba. Tematem jest cierpienie, które w ocenie głównego bohatera jawi się jako zupełnie niezawinione, według mędrców zaś stanowi skutek jego niewątpliwej winy. Stanowisko mędrców wynika z wielowiekowej tradycji, zgodnie z którą powszechnie obowiązuje zasada odpłaty dobrem za dobro i złem za zło (Wj 21,23-25). W swojej argumentacji odwołują się oni zatem do dwóch tez: po pierwsze, wobec Boga nikt i nic nie jest czyste; po drugie, tragiczne następstwa grzechu ludzi niegodziwych są ogólnie znane. Równocześnie wzywają cierpiącego do nawrócenia, które jest koniecznym warunkiem odzyskania zdrowia i dobrobytu. Hiob z kolei mówi o swoim bólu i zwątpieniu w sens życia, niestrudzenie obstając przy swojej niewinności. Buntuje się przeciwko jawnej niesprawiedliwości, która go spotkała, i odwołuje się do trybunału samego Boga, chcąc u Niego szukać wyjaśnienia swoich cierpień. Do dyskusji Hioba z przyjaciółmi dołączono – zapewne w późniejszym czasie – hymn o mądrości (Hi 28) oraz ostatnią mowę tytułowego bohatera (Hi 29 – 31).
Wystąpienie młodego Elihu (Hi 32 – 37) stanowi kolejną warstwę dzieła. Mędrzec karci swoich przedmówców, że nie potrafili obronić tezy o odpłacie. Następnie sam wygłasza cztery mowy, zbijając argumenty Hioba i żarliwie broniąc sprawiedliwości Boga.
Mądrościową debatę nad przypadkiem cierpiącego Hioba kończą dwie mowy Boga. Pierwsza (Hi 38 – 39) wykazuje, że cierpienie niezawinione mieści się w zbawczym planie Boga, ale jest tajemnicą, której człowiek rozumem zgłębić nie potrafi, druga zaś (Hi 40,6 – 41,26) wzywa do uznania porządku ustanowionego przez Boga. Po tych autorytatywnych wyjaśnieniach Hiob uznaje swój błąd i rozpoczyna pokutę (Hi 40,1-5; 42,1-6).
Zakończenie pisane prozą (Hi 42,7-17) opisuje dalsze życie Hioba, pełne szczęścia i dostatku w otoczeniu wielu synów i córek.
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że owo szczęśliwe zakończenie dzieła nie jest jego konieczną istotą: Hiob pragnął zobaczyć Boga oczyma duszy i odczuć Jego bliskość, Bóg zaś pragnął, aby Hiob zrozumiał, co to znaczy wierzyć; by pojął, że wiara jest darem i żywym zdarzeniem, nie skamieliną przyjętych założeń. Obydwa pragnienia, Boga i człowieka, spełniają się z chwilą, gdy Hiob uznaje swój błąd i kładzie rękę na ustach, na znak pokornego podporządkowania się Bogu (Hi 40,1-5; 42,1-6). To prawdziwe apogeum przesłania tej księgi. Dlatego tylko Hiob ze wszystkich przemawiających w utworze mówi o Bogu prawdę – mówi bowiem sercem i poprzez nie ma odwagę pragnąć bliskości Stwórcy.
Księga Hioba niosła pokrzepienie przede wszystkim Żydom, których dzieje obfitowały w bolesne próby i krwawe prześladowania. Przygotowywała ich na przyjęcie tajemnicy cierpienia niezawinionego, które pełny wymiar osiągnęło w zbawczym dziele Jezusa Chrystusa (1Kor 1,22-24).
Cykl rozmów głównego bohatera z przyjaciółmi zostaje raptownie przerwany przez hymn o mądrości, uważany za utwór niezależny od reszty Księgi Hioba. Personifikacje mądrości przypominają poematy z innych ksiąg mądrościowych (np. Prz 8; Syr 24,1-22). W pierwszej części hymnu (ww. 1-11) autor wyraźnie ulega fascynacji rozwojem ludzkich możliwości wydobywania różnego rodzaju bogactw naturalnych z głębin ziemi (Pwt 8,9; 1Krl 9). Podkreśla, że tę umiejętność posiadł jedynie człowiek, przewyższając wszystkie inne stworzenia.