11Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla Izraela, 2służące do poznania mądrości i karności,
do zrozumienia pouczeń o umiejętności,
3do zdobycia obyczajów,
sprawiedliwości, praworządności i uczciwości.
4Dzięki nim niedoświadczeni nabierają rozwagi,
a młodzieńcy uzyskują wiedzę i zdolność rozeznania.
5Niech słucha ich mądry i pomnaża swą wiedzę,
a pojętny nabywa biegłości.
6One pozwalają rozumieć język przysłów i przypowieści,
wypowiedzi mędrców i ich zagadki.
7BojaźńPana jest początkiem wiedzy,
ale głupcy gardzą mądrością i nauką.
Udział mądrości w życiu człowieka
Pouczenie wprowadzające
8Słuchaj, mój synu, upomnień ojcowskich
i nie lekceważ pouczeń swej matki,
9bo są one wspaniałym wieńcem na twej głowie
i ozdobnym łańcuchem na twojej szyi.
10Synu mój, kiedy cię kuszą grzesznicy,
nie ulegaj im!
11Kiedy mówią: „Chodź z nami!
Urządźmy zasadzkę, aby przelać czyjąś krew!
Bez powodu zaczaimy się na niewinnych.
12Wchłoniemy ich jak kraina umarłych,
żywych i zdrowych zrównamy z tymi, którzy schodzą do grobu.
13Zagarniemy dla siebie cały ich dobytek,
zgromadzimy w domach mnóstwo łupu.
14Przyłącz się do nas!
Będziemy równo dzielić nasze zyski!”.
15Synu mój, nie wybieraj się z nimi w drogę,
swą stopę trzymaj z dala od ich ścieżki!
16Bo do zła biegną ich nogi,
pędzą, aby rozlać krew.
17Co z tego, że lecące ptaki
widzą rozciągniętą sieć?
18Tak samo oni urządzają zasadzkę, by przelać własną krew.
Czają się na swe własne życie.
19Taki jest los każdego, kto goni za nieuczciwym zyskiem.
Swojemu właścicielowi taki zysk odbierze życie.
Mowa Mądrości
20Mądrość woła głośno na ulicach,
podnosi głos na placach,
21przemawia w zatłoczonych miejscach,
wygłasza mowę u wylotu bram miejskich:
22„Jak długo jeszcze, niedoświadczeni,
będziecie kochać brak doświadczenia,
dokąd, szydercy, będziecie szydzić,
a wy, nierozumni, nienawidzić wiedzy?
23Przyjmijcie moje upomnienia!
Oto chcę wam przekazać mego ducha,
oznajmić moje słowa.
24Bo gdy wołałam, odwracaliście się,
kiedy wyciągałam ręce, nikt na to nie zważał.
25Lekceważyliście każdą moją radę
i nie przyjmowaliście mojego upomnienia.
26Dlatego będę się naigrawać z waszego nieszczęścia,
będę was wyśmiewać, gdy ogarnie was lęk,
27gdy strach uderzy w was jak burza,
a nieszczęście porwie was jak huragan,
gdy przygniecie was ucisk i troska.
28Wówczas będą mnie wzywać, ale nie odpowiem,
będą pilnie szukać, ale mnie nie znajdą,
29bo znienawidzili wiedzę,
nie skłaniali się ku bojaźniPana .
30Nie postępowali według mojej rady,
gardzili każdym moim upomnieniem.
31Będą więc jeść owoce swych uczynków,
dosyć będą mieli swych własnych rad!
32Bo niedoświadczonych zgubi ich upór,
a głupców zniszczy beztroski spokój.
33Ten zaś, kto mnie słucha,
będzie mieszkał bezpiecznie,
niezagrożony złem”.
Przysłowia – w literaturze starożytnej były zazwyczaj budowane w formie przeciwstawnych członów paralelnych.
Salomon – król Izraela (965-926 przed Chr.), który – według 1Krl 5,12 – jest autorem trzech tysięcy przysłów.
mądry – określenie to odnosi się zarówno do człowieka mądrego, jak i do „nauczycieli mądrości”, którzy przekazywali mądrość starożytnych, udzielali rad w sprawach dyplomatycznych, politycznych oraz dotyczących etyki.
przypowieści – w kulturze semickiej były szerszymi utworami opartymi na zasadzie przeciwieństwa i w formie narracyjnej opowiadały historię skłaniającą odbiorcę do znalezienia ukrytego jej znaczenia.
zagadki – tak określano nie tylko zwykłe łamigłówki słowne, ale także ogólnie trudne problemy życiowe (np. 1Krl 10,1.3); były częstą formą zabawy umysłowej (Sdz 14,12-14).
Podobnie w literaturze egipskiej, gdzie Maat, bogini porządku, mądrości, praw i sprawiedliwości, dostarczała wieniec zwycięstwa bogom. Wizerunek Maat zawieszony na szyi nosili różni urzędnicy faraona, zwłaszcza przewodniczący sądom.
Mądrość – pierwszą mowę wygłasza uosobiona Mądrość Boża, ubrana w szaty proroka izraelskiego.
bramamiejska – koncentrowało się tam niemal całe życie publiczne. W bramach odbywały się rozprawy sądowe i dokonywano transakcji kupieckich.
BOJAŻŃ BOŻA, BOJAŻŃ PANA - wyraża się ona w głębokim szacunku, jaki człowiek nieustannie powinien okazywać Bogu (Koh 12,13). W istocie oznacza ona głęboką więź łączącą stworzenie ze swoim Stwórcą. W księgach ST bojaźń Boża często przejawia się w postawie lęku, jaki człowiek odczuwa, doświadczając własnej małości i grzeszności wobec majestatu i potęgi Boga. Wyrazem bojaźni może być też obawa przed karą za popełnione grzechy, które obrażają świętość Boga. Zasadniczo jednak tradycja żydowska wyra źnie odróżnia bojaźń od poczucia strachu i obawy, zaznaczając, że wypływa ona przede wszystkim z miłości oraz troski człowieka o jego relację z Bogiem. Stąd w tradycji mądrościowej ST bojaźń Boża jest początkiem wiary i charakteryzuje postawę człowieka pobożnego (Syr 1,11-20), a zarazem mądrego (Prz 1,7). Człowiek bojący się Boga jest synonimem człowieka sprawiedliwego (Ps 1), który całe swoje życie zwraca ku Stwórcy i zawsze pragnie postępować zgodnie z Jego wskazaniami. Bojący się Boga to ten, kto ma świadomość Jego nieustannej obecności i opieki. Ta świadomość daje poczucie bezpieczeństwa we wszystkich okolicznościach życia. Taka boja źń nie jest więc nieuzasadnionym strachem przed karzącym bóstwem, ale jednym z darów Ducha Świętego, który prowadzi do pełnej zaufania adoracji Boga przez człowieka (Iz 11,2; Rz 8,15; 1J 3,20n). Postawie tej towarzyszy poczucie szczęścia i posiadania Bożego błogosławieństwa, co skłania do dawania świadectwa o wielkości i dobroci Stwórcy.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
KRAINA UMARŁYCH (hebr. Szeol; gr. Hades) - określenie odnoszące się do miejsca, w którym przebywają ludzie po śmierci. Istniało przekonanie, że znajduje się ono pod ziemią. Żydzi twierdzili, że przebywający tam zmarli są oddzieleni od Boga. ST nie zawiera jednoznacznych wyjaśnień na temat tego, co dzieje się z człowiekiem po jego śmierci (np. 2Mch 7,9.11.14.23.29.36; Hi 19,25-27). W kilku psalmach znajdujemy sugestię, że w miejscu przebywania zmarłych więź z Bogiem nie jest tak silna jak za życia. Umarli są tylko cieniami, odbiciami tych istot, którymi niegdyś byli (np. Koh 9,10), a egzystencję w krainie umarłych cechuje zapomnienie i bierność (np. Ps 88,12). Autor Ps 139,8 wyraża przekonanie, że Bóg jest obecny w tej krainie, jednak uważano, że człowiek nie ma tam odpowiedniej znajomości Boga, a tym samym nie może Mu oddawać czci. W Ps 49,16 zawarta jest sugestia, że Bóg może wybawić człowieka od konieczności wiecznego przebywania w krainie umarłych.
KREW - substancja uważana za siedlisko życia (Kpł 17,11), a nawet utożsamiana z życiem (Rdz 9,5). W myśl prawa starotestamentowego każdy, kto z premedytacją przelewa ludzką krew, musi ponieść karę śmierci (np. Lb 35,16-21; Pwt 19,11-13.21). Zabójstwo człowieka uważane było za sprzeciw wobec Boga, dawcy życia. Prawo zakazywało również spożywania krwi zwierząt (np. Kpł 17,12-14; Pwt 12,15n). Krew miała swoje zastosowanie w żydowskich obrzędach liturgicznych. Używano jej do skrapiania ołtarzy i przy obrzędzie ustanawiania kapłanów (Wj 29,15n.19-21). Jako symbol życia była darem ofiarnym składanym Bogu jako zadośćuczynienie za popełnione grzechy (Kpł 17,11). W pełni skuteczną ofiarą niweczącą ludzki grzech była krew Jezusa przelana na krzyżu. Jest to krew Nowego Przymierza, dzięki której dokonuje się ostateczne pojednanie człowieka z Bogiem (np. Mk 14,24). Od Ostatniej Wieczerzy, podczas której Jezus ustanowił sakrament Eucharystii, wierzący w Niego gromadzą się na ucztach eucharystycznych, na których spożywają chleb i wino, które po konsekracji stają się Ciałem i Krwią Chrystusa (np. 1Kor 10,16; 11,23-26). Zob.
DUSZA.
BOJAŻŃ BOŻA, BOJAŻŃ PANA - wyraża się ona w głębokim szacunku, jaki człowiek nieustannie powinien okazywać Bogu (Koh 12,13). W istocie oznacza ona głęboką więź łączącą stworzenie ze swoim Stwórcą. W księgach ST bojaźń Boża często przejawia się w postawie lęku, jaki człowiek odczuwa, doświadczając własnej małości i grzeszności wobec majestatu i potęgi Boga. Wyrazem bojaźni może być też obawa przed karą za popełnione grzechy, które obrażają świętość Boga. Zasadniczo jednak tradycja żydowska wyra źnie odróżnia bojaźń od poczucia strachu i obawy, zaznaczając, że wypływa ona przede wszystkim z miłości oraz troski człowieka o jego relację z Bogiem. Stąd w tradycji mądrościowej ST bojaźń Boża jest początkiem wiary i charakteryzuje postawę człowieka pobożnego (Syr 1,11-20), a zarazem mądrego (Prz 1,7). Człowiek bojący się Boga jest synonimem człowieka sprawiedliwego (Ps 1), który całe swoje życie zwraca ku Stwórcy i zawsze pragnie postępować zgodnie z Jego wskazaniami. Bojący się Boga to ten, kto ma świadomość Jego nieustannej obecności i opieki. Ta świadomość daje poczucie bezpieczeństwa we wszystkich okolicznościach życia. Taka boja źń nie jest więc nieuzasadnionym strachem przed karzącym bóstwem, ale jednym z darów Ducha Świętego, który prowadzi do pełnej zaufania adoracji Boga przez człowieka (Iz 11,2; Rz 8,15; 1J 3,20n). Postawie tej towarzyszy poczucie szczęścia i posiadania Bożego błogosławieństwa, co skłania do dawania świadectwa o wielkości i dobroci Stwórcy.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
Tytuł i cel
We wprowadzeniu redakcyjnym autor podkreśla, że przysłowia uczą zasad roztropnego życia, poprawnego postępowania oraz kształtują szlachetne obyczaje. Kluczowym słowem jest „mądrość”, której różnymi aspektami, według starożytnych mędrców, są: karność, umiejętność, rozwaga, przezorność, nauka, wiedza, roztropność. Część z tych określeń występuje już we wstępie, inne pojawią się dopiero później. Człowiek uczy się mądrości stopniowo. Najpierw musi własnym wysiłkiem posiąść umiejętność panowania nad złymi skłonnościami i namiętnościami, czyli nauczyć się karności. Towarzyszy temu bojaźń Boża, czyli szeroko rozumiana pobożność. Dzięki niej rozumny człowiek poznaje Boga. Poznanie to ma decydujący wpływ na świadomość religijną człowieka i wyraża się w jego właściwym postępowaniu.
Pouczenie wprowadzające
Pierwsze wskazówki są umieszczone w kontekście nauczania w gronie rodzinnym, podstawowym miejscu przekazywania wiedzy i tradycji (Pwt 6,20-24). Jest to głównie zachęta do odrzucenia kuszących propozycji przestępców, którzy swoim nikczemnym postępowaniem godzą przede wszystkim we własne życie. Młody człowiek łatwo może ulec złudnym urokom zła, stąd konieczna jest przestroga ze strony rodziców.
Mowa Mądrości
Uosobiona Mądrość po raz pierwszy zabiera głos i przemawia do wszystkich, którzy są zdolni słuchać. Jej przesłanie nie jest więc zarezerwowane dla nielicznych. Zwraca się szczególnie do opornych prostaków, agresywnych szyderców i niepoprawnych głupców. Przestrzega ich przed odrzuceniem swoich pouczeń, ponieważ lekceważenie mądrości nieuchronnie prowadzi do dramatycznego sądu Bożego. Przestrogi i groźby Mądrości przypominają słowa proroków, którzy ganili Izraela za niewierność Bogu i Jego prawu. Los niedoświadczonych i nierozumnych nie jest jednak przesądzony. Jeśli zwrócą się ku Mądrości, otrzymają jej zbawczego ducha, unikną czekającej ich zagłady i będą cieszyli się spokojnym życiem.
Księga Przysłów
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego, umieszczony na początku Księgi Przysłów, wskazuje jej konkretnego autora i rodzaj literacki. Choć nie można wykluczyć prawdziwości tego sformułowania (tym bardziej że tekst 1Krl 5,12 informuje o trzech tysiącach przysłów wypowiedzianych przez tego wybitnego króla), to jednak zróżnicowane słownictwo, styl i tematyka, a także wielość gatunków literackich, świadczą o raczej długim procesie powstawania Księgi Przysłów, dokonującym się w bliżej nieznanych ośrodkach mądrościowych. Na jej ostateczny kształt złożyły się tradycje związane z mądrością zarówno Izraela, jak i krajów ościennych.
Proces redakcyjny rozpoczął się prawdopodobnie od zestawienia pierwszego zbioru przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), do którego wkrótce dołączono nauki anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22; 24,23-34). Z czasem powstał drugi zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), wzbogacony następnie dodatkami zawierającymi spuściznę literacką mędrców spoza Izraela (Prz 30,1-14; 30,15-33; 31,1-9). Proces redakcji zakończył się po powrocie z wygnania babilońskiego (V‑IV w. przed Chr.), w okresie upowszechnionego kształcenia mądrościowego. Wtedy to dzieło otrzymało obszerne wprowadzenie złożone z nauk szkolnych (Prz 1 – 9) oraz zakończenie w formie poematu, który w sensie dosłownym ukazuje wzór kobiety, a w sensie alegorycznym odnosi się do mądrości jako doskonałej towarzyszki życia człowieka (Prz 31,10-31).
Treść i teologia
Księga Przysłów stanowi zbiór różnorodnych tekstów, jednak można wyróżnić w niej pewne bloki tematyczne:
1. Tytuł i wprowadzenie (Prz 1,1-6).
2. Zbiór nauk szkolnych i utworów mądrościowych w formie pouczeń, przestróg, zachęt itp. Podkreślają one znaczenie mądrości w życiu człowieka, opisują program formacji mądrościowej, zwracają uwagę na związek mądrości z pobożnością i z postępowaniem człowieka (Prz 1,7 – 9,18). W tej części można wyróżnić dwie mowy uosobionej Mądrości Bożej (Prz 1,20-33; 8,1-36) oraz trzy krótkie zbiory sentencji i napomnień (Prz 3,27-35; 6,1-19; 9,7-12).
3. Pierwszy obszerny zbiór przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), zawierający 375 krótkich, przeważnie dwuczłonowych utworów, zwanych przysłowiami. Każde z nich składa się z dwóch paralelnych zdań, dotyczących najrozmaitszych przejawów ziemskiej rzeczywistości, w której żyje człowiek. Dostarczana przez przysłowia wiedza jest sprawdzona i pewna, ponieważ pochodzi z wnikliwej obserwacji świata i człowieka. Zwięzłość sformułowań ułatwia ich zapamiętanie i stosowanie w życiu.
4. Pierwszy zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22), zawierający pouczenia, przestrogi, nakazy i zakazy adresowane do ludzi, których sytuacja życiowa wymagała formacji mądrościowej. Nauki te dotyczą przede wszystkim karności oraz ogólnej wiedzy o życiu. Choć niektóre z nich przywodzą na myśl bardzo podobne utwory egipskie i mezopotamskie (Nauki Ptah-Hotepa – ok. 2500 r. przed Chr., Pouczenia Ankszeszonki – ok. 200 r. przed Chr., Pouczenia Amenemope – ok. 1200 r. przed Chr.), to jednak zachowują swą oryginalność, gdyż są przepojone duchem religii monoteistycznej i mają na uwadze życie ludzi normowane prawem jedynego Boga. Pochodzą one prawdopodobnie z okresu wczesnej monarchii i powstały w środowisku dworskim.
5. Krótki drugi zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 24,23-34), ograniczający się zaledwie do kilku napomnień, które dotyczą różnych przejawów ówczesnego życia społecznego.
6. Drugi duży zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), zestawiony przez ludzi z dworu króla judzkiego Ezechiasza (ok. 725-697 r. przed Chr.; Prz 25,1), którzy prawdopodobnie zebrali i zabezpieczyli przysłowia z terenów północnych, jeszcze przed upadkiem Królestwa Północnego (Izraela), zajętego przez Asyrię (722 r. przed Chr.). Zbiór zawiera 137 przysłów, wśród których jest też sporo napomnień.
7. Zbiór wypowiedzi Agura (Prz 30,1-14), złożony z kilku jednostek literackich, różnych w formie, ale przypisywanych temu mędrcowi spoza Izraela.
8. Przysłowia liczbowe (Prz 30,15-33), oparte na schematycznych formułach, w których zestawia się pewne elementy natury ożywionej z przejawami życia człowieka.
9. Nauka dla Lemuela (Prz 31,1-9), zawierająca niewielki zbiór krótkich napomnień, przekazywanych przez matkę synowi, który jest królem mało znanej krainy Massa.
10. Poemat o mądrości (Prz 31,10-31), sławiący mądrość jako idealną towarzyszkę życia, na wzór najlepszej żony, matki i gospodyni.
Wskazania zawarte w Księdze Przysłów uczą przede wszystkim tego, jak zbudować życie, które będzie się podobać Bogu. Powinno ono opierać się na postępowaniu zgodnym z mądrością i dalekim od nieroztropności, sprowadzającej się do niemoralnego życia i braku wierności Bożym przykazaniom. Mądrość natomiast, utożsamiana w niektórych tekstach z samym Bogiem, prowadzi do życia uczciwego, sprawiedliwego, pracowitego, a zwłaszcza bogobojnego.
Księga Przysłów nie jest tylko zbiorem starożytnych aforyzmów, ale może przyczynić się także do duchowego rozwoju ludzi wszystkich czasów. Zbawcze znaczenie mądrości Bożej przekazanej w tej księdze zostało potwierdzone przez natchnione Duchem pisma Nowego Testamentu (Mt 25,1-13; 1Kor 1,24; 2Kor 2,1-26).
We wprowadzeniu redakcyjnym autor podkreśla, że przysłowia uczą zasad roztropnego życia, poprawnego postępowania oraz kształtują szlachetne obyczaje. Kluczowym słowem jest „mądrość”, której różnymi aspektami, według starożytnych mędrców, są: karność, umiejętność, rozwaga, przezorność, nauka, wiedza, roztropność. Część z tych określeń występuje już we wstępie, inne pojawią się dopiero później. Człowiek uczy się mądrości stopniowo. Najpierw musi własnym wysiłkiem posiąść umiejętność panowania nad złymi skłonnościami i namiętnościami, czyli nauczyć się karności. Towarzyszy temu bojaźń Boża, czyli szeroko rozumiana pobożność. Dzięki niej rozumny człowiek poznaje Boga. Poznanie to ma decydujący wpływ na świadomość religijną człowieka i wyraża się w jego właściwym postępowaniu.