przy wejściu do miasta, w zatłoczonych przejściach:
4„Do was, ludzie, przemawiam,
głos mój kieruję do synów ludzkich.
5Niedoświadczeni! Uczcie się rozwagi!
Głupcy! Odmieńcie swoje serca!
6Słuchajcie, bo przekazuję wzniosłe rzeczy,
otwieram usta i uczę prawości.
7Prawdę podaje mój język,
moje usta brzydzą się przewrotnością.
8Wszystkie moje słowa są słuszne,
nie ma w nich podstępu ani fałszu.
9Są one zrozumiałe dla pojętnych
i proste dla tych, którzy pragną wiedzy.
10Zdobywajcie karność, a nie srebro,
i wiedzę zamiast najczystszego złota.
11Bo Mądrość cenniejsza jest od pereł,
nie dorównują jej żadne kosztowności.
12Ja, Mądrość, mam rozwagę,
posiadłam wiedzę wraz z przezornością.
13BojaźńPana każe zła nienawidzić,
więc nienawidzę pychy i wyniosłości,
złego postępowania i ust obłudnych.
14Do mnie należą rada i wsparcie,
jestem umiejętnością i siłą.
15Ze mną rządzą królowie
i władcy wydają sprawiedliwe prawa.
16Ze mną sprawują władzę książęta
i dostojnicy sądzą na całej ziemi.
17Darzę miłością tych, którzy mnie kochają,
kto mnie szuka usilnie, ten znajdzie.
18Przy mnie jest bogactwo i sława,
trwały dobrobyt i sprawiedliwość.
19Owoc mój lepszy niż najczystsze złoto,
a zysk, który przynoszę, lepszy niż wyborne srebro.
20Chodzę drogą sprawiedliwości,
środkiem ścieżek praworządności,
21aby tym, którzy mnie kochają, przydzielać bogactwo
i napełniać ich skarbce.
22Pan stworzył mnie u początku swej drogi
jako pierwsze ze swych dzieł w pradawnych czasach.
23Zostałam ustanowiona przed wiekami,
od początku, wraz z powstaniem ziemi.
24Zostałam zrodzona, gdy nie było jeszcze morskich głębin,
kiedy jeszcze nie istniały źródła tryskające wodą.
25Zanim były osadzone góry,
przed pagórkami zostałam zrodzona,
26gdy jeszcze nie uczynił ziemi ani pól,
ani zalążków okręgu ziemi.
27Byłam tam, kiedy ustanawiał niebiosa,
gdy umacniał sklepienie nad otchłanią wód,
28kiedy w górze osadzał chmury
i wyznaczał źródła głębinom,
29gdy wytyczał granice morzu,
aby wody nie naruszyły Jego nakazu,
kiedy umacniał fundamenty ziemi.
30Trwałam wiernie u Jego boku,
byłam Jego rozkoszą każdego dnia,
cały czas tańcząc przed Nim,
31pląsając na okręgu Jego ziemi.
A w mojej rozkoszy mogą mieć udział synowie ludzcy.
32Teraz więc słuchajcie mnie, synowie!
Szczęśliwi, którzy idą drogami wytyczonymi przeze mnie!
33Słuchajcie karcenia, abyście się stali mądrzy,
nie lekceważcie go!
34Szczęśliwy człowiek, który mnie słucha
i dzień w dzień u drzwi moich czuwa,
pilnując mej bramy!
35Bo kto mnie znalazł, ten znalazł życie,
a Pan darzy go swą życzliwością.
36Ale kto mnie obraża, ten niszczy swe życie.
Wszyscy, którzy mnie nienawidzą, śmierć kochają”.
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
BOJAŻŃ BOŻA, BOJAŻŃ PANA - wyraża się ona w głębokim szacunku, jaki człowiek nieustannie powinien okazywać Bogu (Koh 12,13). W istocie oznacza ona głęboką więź łączącą stworzenie ze swoim Stwórcą. W księgach ST bojaźń Boża często przejawia się w postawie lęku, jaki człowiek odczuwa, doświadczając własnej małości i grzeszności wobec majestatu i potęgi Boga. Wyrazem bojaźni może być też obawa przed karą za popełnione grzechy, które obrażają świętość Boga. Zasadniczo jednak tradycja żydowska wyra źnie odróżnia bojaźń od poczucia strachu i obawy, zaznaczając, że wypływa ona przede wszystkim z miłości oraz troski człowieka o jego relację z Bogiem. Stąd w tradycji mądrościowej ST bojaźń Boża jest początkiem wiary i charakteryzuje postawę człowieka pobożnego (Syr 1,11-20), a zarazem mądrego (Prz 1,7). Człowiek bojący się Boga jest synonimem człowieka sprawiedliwego (Ps 1), który całe swoje życie zwraca ku Stwórcy i zawsze pragnie postępować zgodnie z Jego wskazaniami. Bojący się Boga to ten, kto ma świadomość Jego nieustannej obecności i opieki. Ta świadomość daje poczucie bezpieczeństwa we wszystkich okolicznościach życia. Taka boja źń nie jest więc nieuzasadnionym strachem przed karzącym bóstwem, ale jednym z darów Ducha Świętego, który prowadzi do pełnej zaufania adoracji Boga przez człowieka (Iz 11,2; Rz 8,15; 1J 3,20n). Postawie tej towarzyszy poczucie szczęścia i posiadania Bożego błogosławieństwa, co skłania do dawania świadectwa o wielkości i dobroci Stwórcy.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
DROGA - w Piśmie Świętym termin ten ma często znaczenie symboliczne. Zwykle oznacza wzorzec postępowania Boga (Iz 55,8n) i ludzi (Ps 1,6). Słowem tym posługuje się również biblijna literatura mądrościowa, której autorzy zachęcają do wyboru drogi, która prowadzi do życia i przestrzegają przed błędną drogą prowadzącą do śmierci (np. Pwt 30,15-20; Ps 119,1; Prz 4,19; Mt 7,13n). Lud Izraela, mający swoje korzenie w koczowniczych plemionach, rozumiał swoją historię jako wędrówkę, jako nieustanne bycie w ”drodze” zapoczątkowane przez Abrahama. W NT słowo to nabiera jeszcze bardziej specyficznego znaczenia. Jezus siebie samego nazywa drogą prowadzącą do Ojca (J 14,6). Każdy, kto łączy się z Chrystusem, otrzymuje nowe życie (Hbr 10,20). Jednym z pierwszych określeń tworzącej się wspólnoty chrześcijan był zwrot zwolennicy tej drogi (np. Dz 9,2).
Mądrość mówi o sobie
To drugie wystąpienie uosobionej Mądrości (pierwsze w Prz 1,20-33) zostaje skierowane głównie do ludzi niedoświadczonych, którzy jednak są na tyle otwarci, że wciąż jeszcze mogą wybrać prawą drogę. Po ukazaniu swoich licznych zalet, nieskończenie przewyższających wszelkie inne wymierne wartości, Mądrość mówi o swoim udziale w dziele stworzenia (ww. 22-31). Z jednej strony była ona obecna „przed” stworzeniem jako genialny plan w umyśle Stwórcy, a z drugiej strony przyznaje, że sama jest również stworzona, wpisana w rzeczywistość człowieka i świata, obecna także teraz wśród ludzi, którzy mogą mieć w niej udział, jeśli ją właśnie wybiorą za przewodnika swego postępowania. Zgodnie z tradycyjną teorią odpłaty, ona jest też gwarantem życia i szczęścia (ww. 32-36).
Księga Przysłów
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego, umieszczony na początku Księgi Przysłów, wskazuje jej konkretnego autora i rodzaj literacki. Choć nie można wykluczyć prawdziwości tego sformułowania (tym bardziej że tekst 1Krl 5,12 informuje o trzech tysiącach przysłów wypowiedzianych przez tego wybitnego króla), to jednak zróżnicowane słownictwo, styl i tematyka, a także wielość gatunków literackich, świadczą o raczej długim procesie powstawania Księgi Przysłów, dokonującym się w bliżej nieznanych ośrodkach mądrościowych. Na jej ostateczny kształt złożyły się tradycje związane z mądrością zarówno Izraela, jak i krajów ościennych.
Proces redakcyjny rozpoczął się prawdopodobnie od zestawienia pierwszego zbioru przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), do którego wkrótce dołączono nauki anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22; 24,23-34). Z czasem powstał drugi zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), wzbogacony następnie dodatkami zawierającymi spuściznę literacką mędrców spoza Izraela (Prz 30,1-14; 30,15-33; 31,1-9). Proces redakcji zakończył się po powrocie z wygnania babilońskiego (V‑IV w. przed Chr.), w okresie upowszechnionego kształcenia mądrościowego. Wtedy to dzieło otrzymało obszerne wprowadzenie złożone z nauk szkolnych (Prz 1 – 9) oraz zakończenie w formie poematu, który w sensie dosłownym ukazuje wzór kobiety, a w sensie alegorycznym odnosi się do mądrości jako doskonałej towarzyszki życia człowieka (Prz 31,10-31).
Treść i teologia
Księga Przysłów stanowi zbiór różnorodnych tekstów, jednak można wyróżnić w niej pewne bloki tematyczne:
1. Tytuł i wprowadzenie (Prz 1,1-6).
2. Zbiór nauk szkolnych i utworów mądrościowych w formie pouczeń, przestróg, zachęt itp. Podkreślają one znaczenie mądrości w życiu człowieka, opisują program formacji mądrościowej, zwracają uwagę na związek mądrości z pobożnością i z postępowaniem człowieka (Prz 1,7 – 9,18). W tej części można wyróżnić dwie mowy uosobionej Mądrości Bożej (Prz 1,20-33; 8,1-36) oraz trzy krótkie zbiory sentencji i napomnień (Prz 3,27-35; 6,1-19; 9,7-12).
3. Pierwszy obszerny zbiór przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), zawierający 375 krótkich, przeważnie dwuczłonowych utworów, zwanych przysłowiami. Każde z nich składa się z dwóch paralelnych zdań, dotyczących najrozmaitszych przejawów ziemskiej rzeczywistości, w której żyje człowiek. Dostarczana przez przysłowia wiedza jest sprawdzona i pewna, ponieważ pochodzi z wnikliwej obserwacji świata i człowieka. Zwięzłość sformułowań ułatwia ich zapamiętanie i stosowanie w życiu.
4. Pierwszy zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22), zawierający pouczenia, przestrogi, nakazy i zakazy adresowane do ludzi, których sytuacja życiowa wymagała formacji mądrościowej. Nauki te dotyczą przede wszystkim karności oraz ogólnej wiedzy o życiu. Choć niektóre z nich przywodzą na myśl bardzo podobne utwory egipskie i mezopotamskie (Nauki Ptah-Hotepa – ok. 2500 r. przed Chr., Pouczenia Ankszeszonki – ok. 200 r. przed Chr., Pouczenia Amenemope – ok. 1200 r. przed Chr.), to jednak zachowują swą oryginalność, gdyż są przepojone duchem religii monoteistycznej i mają na uwadze życie ludzi normowane prawem jedynego Boga. Pochodzą one prawdopodobnie z okresu wczesnej monarchii i powstały w środowisku dworskim.
5. Krótki drugi zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 24,23-34), ograniczający się zaledwie do kilku napomnień, które dotyczą różnych przejawów ówczesnego życia społecznego.
6. Drugi duży zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), zestawiony przez ludzi z dworu króla judzkiego Ezechiasza (ok. 725-697 r. przed Chr.; Prz 25,1), którzy prawdopodobnie zebrali i zabezpieczyli przysłowia z terenów północnych, jeszcze przed upadkiem Królestwa Północnego (Izraela), zajętego przez Asyrię (722 r. przed Chr.). Zbiór zawiera 137 przysłów, wśród których jest też sporo napomnień.
7. Zbiór wypowiedzi Agura (Prz 30,1-14), złożony z kilku jednostek literackich, różnych w formie, ale przypisywanych temu mędrcowi spoza Izraela.
8. Przysłowia liczbowe (Prz 30,15-33), oparte na schematycznych formułach, w których zestawia się pewne elementy natury ożywionej z przejawami życia człowieka.
9. Nauka dla Lemuela (Prz 31,1-9), zawierająca niewielki zbiór krótkich napomnień, przekazywanych przez matkę synowi, który jest królem mało znanej krainy Massa.
10. Poemat o mądrości (Prz 31,10-31), sławiący mądrość jako idealną towarzyszkę życia, na wzór najlepszej żony, matki i gospodyni.
Wskazania zawarte w Księdze Przysłów uczą przede wszystkim tego, jak zbudować życie, które będzie się podobać Bogu. Powinno ono opierać się na postępowaniu zgodnym z mądrością i dalekim od nieroztropności, sprowadzającej się do niemoralnego życia i braku wierności Bożym przykazaniom. Mądrość natomiast, utożsamiana w niektórych tekstach z samym Bogiem, prowadzi do życia uczciwego, sprawiedliwego, pracowitego, a zwłaszcza bogobojnego.
Księga Przysłów nie jest tylko zbiorem starożytnych aforyzmów, ale może przyczynić się także do duchowego rozwoju ludzi wszystkich czasów. Zbawcze znaczenie mądrości Bożej przekazanej w tej księdze zostało potwierdzone przez natchnione Duchem pisma Nowego Testamentu (Mt 25,1-13; 1Kor 1,24; 2Kor 2,1-26).
To drugie wystąpienie uosobionej Mądrości (pierwsze w Prz 1,20-33) zostaje skierowane głównie do ludzi niedoświadczonych, którzy jednak są na tyle otwarci, że wciąż jeszcze mogą wybrać prawą drogę. Po ukazaniu swoich licznych zalet, nieskończenie przewyższających wszelkie inne wymierne wartości, Mądrość mówi o swoim udziale w dziele stworzenia (ww. 22-31). Z jednej strony była ona obecna „przed” stworzeniem jako genialny plan w umyśle Stwórcy, a z drugiej strony przyznaje, że sama jest również stworzona, wpisana w rzeczywistość człowieka i świata, obecna także teraz wśród ludzi, którzy mogą mieć w niej udział, jeśli ją właśnie wybiorą za przewodnika swego postępowania. Zgodnie z tradycyjną teorią odpłaty, ona jest też gwarantem życia i szczęścia (ww. 32-36).