Zdobywanie mądrości

241Nie zazdrość złym ludziom i nie szukaj ich towarzystwa.

2Ich serce obmyśla gwałt,

a usta mówią o przemocy.

3Dom buduje się dzięki mądrości,

a umacnia roztropnością,

4rozsądek napełnia jego spiżarnie

wszystkim, co cenne i piękne.

5Mądry człowiek cieszy się mocą,

a posiadający wiedzę przewyższa siłacza.

6Bo wojnę możesz prowadzić tylko mądrymi zarządzeniami,

a zwycięstwo zależy od licznych doradców.

7Dla głupca mądrość jest zbyt wzniosła,

nie otworzy on swoich ust w miejskiej bramie.

8Tego, który myśli tylko o czynieniu zła,

nazywają wichrzycielem.

9Głupota wiedzie do grzechu,

szyderca budzi odrazę w ludziach.

10Jeżeli w dniu nieszczęścia słabniesz,

to marna jest twoja siła.

11Weź w obronę tych, którzy są skazani na śmierć,

ratuj wiedzionych na zagładę.

12Mówisz: „Ależ, nie wiedzieliśmy o tym!”.

Czy Ten, który bada serca, nie wie wszystkiego?

On, który czuwa nad twoją duszą, zna ją

i odpłaci człowiekowi za jego czyny.

Działać roztropnie

13Jedz miód, mój synu, bo jest dobry,

słodki jest dla twego podniebienia miód z plastra.

14Wiedz też, że taka jest mądrość dla twojej duszy,

jeśli ją znalazłeś, masz przed sobą przyszłość,

a twoja nadzieja nie będzie zawiedziona.

15Nie czyhaj, jak bezbożny, na dom człowieka prawego

i nie niszcz jego mieszkania.

16Prawy bowiem, choć upadnie siedem razy, to wstanie,

bezbożni zaś pogrążą się w nieszczęściu.

17Nie bądź zadowolony z upadku swego wroga,

niech twoje serce nie cieszy się z jego klęski,

18aby Pan tego nie dostrzegł,

nie uznał za zło według swego osądu

i nie przestał się na niego gniewać.

19Nie oburzaj się z powodu złoczyńców

i nie unoś się wobec bezbożnych,

20bo zły człowiek nie ma przed sobą przyszłości

i zgaśnie lampa bezbożnych.

21Lękaj się, mój synu, Pana i króla,

nie łącz się z odstępcami,

22bo zagłada spadnie na nich niespodziewanie

i któż może poznać rozmiary klęski, która nastąpi?

Mały zbiór nauk mędrców
Przysłowia mędrców

23Te nauki także pochodzą od mędrców:

Niedobrze jest kierować się w sądzie ludzkimi względami.

24Tego, kto mówi przewrotnemu: „Jesteś sprawiedliwy!”,

przeklinają ludy, złorzeczą mu narody.

25Tym, którzy wydają sprawiedliwy wyrok, dobrze się powodzi

i towarzyszy im obfite błogosławieństwo.

26W usta całuje,

kto daje jasną odpowiedź.

27Wykonaj swą pracę na zewnątrz,

zajmij się uprawą roli,

potem buduj sobie dom.

28Gdy nie znasz sprawy,

nie występuj przeciw bliźniemu jako świadek.

Po co masz zwodzić swoimi wargami?

29Nie mów: „Co on mi zrobił, to i ja mu uczynię,

każdemu odpłacę za jego czyny!”.

30Przechodziłem obok pola leniwego człowieka,

koło winnicy nierozumnego.

31Wszystko zarosło chwastami,

pole pokryły osty,

rozpadł się mur kamienny.

32Patrzyłem i rozważałem w sercu,

oglądałem i wysnułem przestrogę:

33Jeszcze chwilę pośpisz, jeszcze chwilę się zdrzemniesz,

jeszcze chwilę rozluźnisz ręce, aby wypoczęły,

34i oto zjawia się u ciebie ubóstwo jak włóczęga

i nędza groźna jak uzbrojony mężczyzna.


Chodzi o obowiązek wystąpienia w obronie skazanych niewinnie na podstawie fałszywych świadectw (por. Dn 13). Bóg sam osądzi tego, kto uchyliłby się od tej powinności.


miód z plastra – ten symboliczny obraz „słodkości miodu” jest szczególny, gdyż zazwyczaj w ST miód oznaczał bogactwo naturalne. Starożytni nie znali cukru, więc słodzili potrawy miodem, który częściej był syropem z daktyli niż miodem pszczelim. Nie ma ostatecznych dowodów na to, że Izraelici hodowali pszczoły, chociaż pszczelarstwo było znane Chetytom. Zob. też 2Krn 31,5.


taka jest mądrość – autor przysłów podąża za tradycją z Ps 19,11 oraz Ez 3,3, gdzie Prawo Boże utożsamiane jest z mądrością.


SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.

NERKI.

GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.

ADAM.

DUSZA - hebr. termin nefesz może być tłumaczony na różne sposoby. W ST oznaczał pierwotnie ‘gardło’, ‘oddech’, w konsekwencji więc ‘życie’ i ‘osobę’. Termin dusza odnosił się także do tego, co duchowe w człowieku (do myśli, pragnień, uczuć), ale nie był rozumiany jako przeciwieństwo ciała. Dla autorów biblijnych dusza jest tym, co odróżnia człowieka żyjącego od umarłego. Nigdy nie oddzielali oni duszy od ciała. Mówiąc o duszy, mogli mieć na myśli życie (Joz 9,24), całego człowieka (Rdz 2,7), a także tożsamość konkretnego człowieka (Ps 103,1). Człowiek stał się istotą (duszą) żyjącą (1Kor 15,45), ponieważ Bóg, Pan życia, tchnął w jego nozdrza tchnienie życia (Rdz 2,7). W NT zasadniczo zostało zachowane starotestamentowe rozumienie duszy. Oznacza ona życie (Mt 2,20) lub odnosi się do całej osoby ( Dz 2,41). Choć w NT brakuje rozróżnienia między śmiertelnym ciałem i nieśmiertelną duszą, obecnego w filozofii greckiej, to dusza oznacza także istnienie osoby po śmierci. Zob.

KREW.

DUSZA - hebr. termin nefesz może być tłumaczony na różne sposoby. W ST oznaczał pierwotnie ‘gardło’, ‘oddech’, w konsekwencji więc ‘życie’ i ‘osobę’. Termin dusza odnosił się także do tego, co duchowe w człowieku (do myśli, pragnień, uczuć), ale nie był rozumiany jako przeciwieństwo ciała. Dla autorów biblijnych dusza jest tym, co odróżnia człowieka żyjącego od umarłego. Nigdy nie oddzielali oni duszy od ciała. Mówiąc o duszy, mogli mieć na myśli życie (Joz 9,24), całego człowieka (Rdz 2,7), a także tożsamość konkretnego człowieka (Ps 103,1). Człowiek stał się istotą (duszą) żyjącą (1Kor 15,45), ponieważ Bóg, Pan życia, tchnął w jego nozdrza tchnienie życia (Rdz 2,7). W NT zasadniczo zostało zachowane starotestamentowe rozumienie duszy. Oznacza ona życie (Mt 2,20) lub odnosi się do całej osoby ( Dz 2,41). Choć w NT brakuje rozróżnienia między śmiertelnym ciałem i nieśmiertelną duszą, obecnego w filozofii greckiej, to dusza oznacza także istnienie osoby po śmierci. Zob.

KREW.

BEZBOŻNOŚĆ, BEZBOŻNY - w ujęciu autorów ST bezbożność to sposób postępowania, wyrażający się w życiu prowadzonym tak, jakby Boga nie było. Nie jest ona jednak równoznaczna z teoretycznym, światopoglądowym negowaniem istnienia Boga (ateizm). Bezbożność w ST ma więc wymiar ściśle etyczny i oznacza, że człowiek nie wierzy w Bożą sprawiedliwość i nie uznaje, że za popełnione zło będzie musiał odpowiedzieć przed Bogiem. Bezbożność wyraża się w pysze, przemocy wobec innych oraz w braku pobożności i ufności w stosunku do Boga. Łączy się ściśle z głupotą i jest przeciwieństwem mądrości. W ujęciu NT bezbożność (określana też jako nieprawość) wyraża się w negowaniu istnienia jedynego i prawdziwego Boga poprzez oddawanie czci bóstwom pogańskim. Konsekwencją takiej postawy jest zagubienie prawdziwego sensu i celu istnienia człowieka.


SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.

NERKI.

PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


GNIEW BOŻY - zwrot wskazujący na to, że Bóg, będąc doskonale sprawiedliwy i święty, odrzuca wszystko, co sprzeciwia się świętości. Autorzy biblijni, opowiadając różne wydarzenia, używają zwrotu gniew Boga, aby uzmysłowić ludziom, jak wielkim złem jest grzech i nieposłuszeństwo wobec Bożego prawa. Zwrot ten ukazuje więc nie tyle dosłowną reakcję Boga na ludzkie działanie, ile ma być bodźcem do opamiętania się człowieka. W tym kontekście gniewu Boga nie można porównywać do ludzkiej reakcji gniewu, w której człowiek pod wpływem doznanego zła lub krzywdy przeżywa wzburzenie, a nawet pojawia się w nim chęć odwetu lub zemsty. Już w ST, w równym stopniu co gniew Boga, podkreślone jest Jego miłosierdzie (np. Ps 103,8nn). Idea ta jest także wyraźnie obecna w NT. Jezus, spotykając się z zatwardziałością ludzi, okazywał wzburzenie i gniew, które miały prowadzić do opamiętania się grzeszników (np. Mk 3,5; J 2,13-17). Istotą misji Jezusa było jednak bezgraniczne miłosierdzie, w którym wyraziła się miłość Boga do całego stworzenia (np. J 3,16; 12,47). Gniew Boży, szczególnie w nauczaniu Pawła Apostoła, odnosi się do końca czasów, kiedy Bóg sprawiedliwie osądzi każdego człowieka. Apostoł przestrzega, że nieposłuszeństwo Bogu ściąga na człowieka Jego gniew (np. Rz 1,18). Nadzieja ludzka polega na tym, że mocniejsza od Bożego gniewu jest Jego miłość, gdyż On sam jest miłością (1J 4,8). Rola Jezusa polega na wzięciu gniewu Bożego na siebie (np. Kol 1,20; 2,14), dlatego obawiać się gniewu Boga mogą jedynie ci, którzy nie chcą uwierzyć w Chrystusa i odrzucają Jego miłość. Zob.

KARA BOŻA.

BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).


BLIŹNI - hebrajski termin rea, oddawany zazwyczaj w tłumaczeniach słowem ‘bliźni’, posiada w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może określać znajomego lub sąsiada (np. Wj 11,2; Prz 27,10), przyjaciela (np. Hi 2,11), ukochanego (Pnp 5,16). Termin ten nie obejmuje jednak bliskich krewnych, których określano mianem brat i siostra, ani wrogów. Ogólnie słowo to w ST określa rodaka, członka ludu zjednoczonego przymierzem z Bogiem. Za bliźnich uważano także prozelitów. W czasach Jezusa w różnych nurtach judaizmu istniały spory co do tego, kogo należy uważać za bliźniego. Jezus dał na to odpowiedź w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,29-37). Według nauczania Jezusa bliźnim jest każdy człowiek, dlatego wszystkich należy traktować z miłością, współczuciem i udzielać im koniecznej pomocy. W okazywaniu dobra nie można ograniczać się tylko do osób, które przynależą do tej samej wspólnoty społecznej lub religijnej. Jezus ukazał także ścisłą współzależność dwóch starotestamentowych przykazań (np. Mt 22,34-40) - miłości Boga ( Pwt 6,5) i bliźniego (Kpł 19,18). Miłość bliźniego będzie kryterium osądu człowieka na Sądzie Ostatecznym (Mt 25,31-46). Apostoł Paweł w praktykowaniu przykazania miłości bliźniego widzi wypełnienie prawa, pierwszy owoc Ducha oraz jedyny sposób realizacji wiary (np. Ga 5). Według autora 1 Listu św. Jana miłość braterska jest miarą bycia chrześcijaninem i sprawdzianem autentyczności miłości człowieka do Boga (1J 2,8-11; 3,11-24; 4,7-21).


SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.

NERKI.

Zdobywanie mądrości
Dzięki wyuczonej karności człowiek może nabyć mądrość, bez której nie da się roztropnie korzystać z dostatku życiowego, cieszyć się wysoką pozycją społeczną ani prowadzić zwycięskich wojen (ww. 1-6). Mądrości musi towarzyszyć także odwaga, która przejawia się między innymi wystąpieniem w obronie niewinnie skazanych na śmierć (ww. 10-12). Zasłanianie się nieznajomością sprawy byłoby w takim wypadku przejawem tchórzostwa i nieliczenia się z Bogiem, który jest gwarantem sprawiedliwości.


Działać roztropnie
Słodycz miodu, będąca zwykle obrazem Bożego słowa (np. Ps 19,11; 119,103), tutaj staje się wyobrażeniem mądrości. Autor zachęca do jej kosztowania, podkreślając zarazem, że w przeciwieństwie do przyjemności płynącej ze spożywania miodu, rozkosz, jaką daje mądrość, trwać będzie długo (w. 14). Wzywa też do roztropności, której przejawem jest umiejętność zachowania dystansu wobec nieszczęścia nieprzyjaciela (w. 17; por. Wj 23,4; Ab 1,12; Mt 5,44; Łk 6,27n; Rz 12,17-21; 1Tes 5,15). Powodzenie i nagroda, jak również kara za grzechy zależą wyłącznie od Boga. Autor wyraża przekonanie, że ludzie prawi, mimo upadków, zawsze powstaną, natomiast grzesznicy zginą wskutek własnych win (ww. 16.19-22). Autor przypomina, że centrum życia narodu stanowią Bóg i król (w. 24), i zachęca do uszanowania ich władzy i pielęgnowania porządku społecznego, którego są gwarantem.


Przysłowia mędrców
Ten krótki zbiór różnych przysłów anonimowych mędrców zaczyna się od wezwania do bezstronności w wydawaniu wyroków sądowych. Kwestię tę regulowały już teksty prawodawcze, ale przede wszystkim podejmowali ją w swoim nauczaniu prorocy. Szczególne miejsce w tym zbiorku przysłów zajmuje napiętnowanie nieróbstwa. Autor posługuje się w tym celu sugestywnym opisem zaniedbanej winnicy próżniaka, będącej obrazem popadnięcia w nędzę tego, kto nie słucha i nie realizuje wezwań mądrości do sumiennego wykonywania pracy.

Księga Przysłów
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego, umieszczony na początku Księgi Przysłów, wskazuje jej konkretnego autora i rodzaj literacki. Choć nie można wykluczyć prawdziwości tego sformułowania (tym bardziej że tekst 1Krl 5,12 informuje o trzech tysiącach przysłów wypowiedzianych przez tego wybitnego króla), to jednak zróżnicowane słownictwo, styl i tematyka, a także wielość gatunków literackich, świadczą o raczej długim procesie powstawania Księgi Przysłów, dokonującym się w bliżej nieznanych ośrodkach mądrościowych. Na jej ostateczny kształt złożyły się tradycje związane z mądrością zarówno Izraela, jak i krajów ościennych.
Proces redakcyjny rozpoczął się prawdopodobnie od zestawienia pierwszego zbioru przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), do którego wkrótce dołączono nauki anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22; 24,23-34). Z czasem powstał drugi zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), wzbogacony następnie dodatkami zawierającymi spuściznę literacką mędrców spoza Izraela (Prz 30,1-14; 30,15-33; 31,1-9). Proces redakcji zakończył się po powrocie z wygnania babilońskiego (V‑IV w. przed Chr.), w okresie upowszechnionego kształcenia mądrościowego. Wtedy to dzieło otrzymało obszerne wprowadzenie złożone z nauk szkolnych (Prz 1 – 9) oraz zakończenie w formie poematu, który w sensie dosłownym ukazuje wzór kobiety, a w sensie alegorycznym odnosi się do mądrości jako doskonałej towarzyszki życia człowieka (Prz 31,10-31).
Treść i teologia
Księga Przysłów stanowi zbiór różnorodnych tekstów, jednak można wyróżnić w niej pewne bloki tematyczne:
1. Tytuł i wprowadzenie (Prz 1,1-6).
2. Zbiór nauk szkolnych i utworów mądrościowych w formie pouczeń, przestróg, zachęt itp. Podkreślają one znaczenie mądrości w życiu człowieka, opisują program formacji mądrościowej, zwracają uwagę na związek mądrości z pobożnością i z postępowaniem człowieka (Prz 1,7 – 9,18). W tej części można wyróżnić dwie mowy uosobionej Mądrości Bożej (Prz 1,20-33; 8,1-36) oraz trzy krótkie zbiory sentencji i napomnień (Prz 3,27-35; 6,1-19; 9,7-12).
3. Pierwszy obszerny zbiór przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), zawierający 375 krótkich, przeważnie dwuczłonowych utworów, zwanych przysłowiami. Każde z nich składa się z dwóch paralelnych zdań, dotyczących najrozmaitszych przejawów ziemskiej rzeczywistości, w której żyje człowiek. Dostarczana przez przysłowia wiedza jest sprawdzona i pewna, ponieważ pochodzi z wnikliwej obserwacji świata i człowieka. Zwięzłość sformułowań ułatwia ich zapamiętanie i stosowanie w życiu.
4. Pierwszy zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22), zawierający pouczenia, przestrogi, nakazy i zakazy adresowane do ludzi, których sytuacja życiowa wymagała formacji mądrościowej. Nauki te dotyczą przede wszystkim karności oraz ogólnej wiedzy o życiu. Choć niektóre z nich przywodzą na myśl bardzo podobne utwory egipskie i mezopotamskie (Nauki Ptah-Hotepa – ok. 2500 r. przed Chr., Pouczenia Ankszeszonki – ok. 200 r. przed Chr., Pouczenia Amenemope – ok. 1200 r. przed Chr.), to jednak zachowują swą oryginalność, gdyż są przepojone duchem religii monoteistycznej i mają na uwadze życie ludzi normowane prawem jedynego Boga. Pochodzą one prawdopodobnie z okresu wczesnej monarchii i powstały w środowisku dworskim.
5. Krótki drugi zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 24,23-34), ograniczający się zaledwie do kilku napomnień, które dotyczą różnych przejawów ówczesnego życia społecznego.
6. Drugi duży zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), zestawiony przez ludzi z dworu króla judzkiego Ezechiasza (ok. 725-697 r. przed Chr.; Prz 25,1), którzy prawdopodobnie zebrali i zabezpieczyli przysłowia z terenów północnych, jeszcze przed upadkiem Królestwa Północnego (Izraela), zajętego przez Asyrię (722 r. przed Chr.). Zbiór zawiera 137 przysłów, wśród których jest też sporo napomnień.
7. Zbiór wypowiedzi Agura (Prz 30,1-14), złożony z kilku jednostek literackich, różnych w formie, ale przypisywanych temu mędrcowi spoza Izraela.
8. Przysłowia liczbowe (Prz 30,15-33), oparte na schematycznych formułach, w których zestawia się pewne elementy natury ożywionej z przejawami życia człowieka.
9. Nauka dla Lemuela (Prz 31,1-9), zawierająca niewielki zbiór krótkich napomnień, przekazywanych przez matkę synowi, który jest królem mało znanej krainy Massa.
10. Poemat o mądrości (Prz 31,10-31), sławiący mądrość jako idealną towarzyszkę życia, na wzór najlepszej żony, matki i gospodyni.
Wskazania zawarte w Księdze Przysłów uczą przede wszystkim tego, jak zbudować życie, które będzie się podobać Bogu. Powinno ono opierać się na postępowaniu zgodnym z mądrością i dalekim od nieroztropności, sprowadzającej się do niemoralnego życia i braku wierności Bożym przykazaniom. Mądrość natomiast, utożsamiana w niektórych tekstach z samym Bogiem, prowadzi do życia uczciwego, sprawiedliwego, pracowitego, a zwłaszcza bogobojnego.
Księga Przysłów nie jest tylko zbiorem starożytnych aforyzmów, ale może przyczynić się także do duchowego rozwoju ludzi wszystkich czasów. Zbawcze znaczenie mądrości Bożej przekazanej w tej księdze zostało potwierdzone przez natchnione Duchem pisma Nowego Testamentu (Mt 25,1-13; 1Kor 1,24; 2Kor 2,1-26).