251To także są przysłowia Salomona, które zebrali ludzie Ezechiasza, króla Judy.
2Chwałą Boga jest rzecz ukrywać,
a chwałą królów – badać ją.
3Wysokość nieba, głębokość ziemi
i serca królów są niezgłębione.
4Usuń zanieczyszczenia ze srebra,
a złotnik sporządzi udane naczynie.
5Odsuń bezbożnego od króla,
a jego tron umocni się w sprawiedliwości.
6Nie wywyższaj się przed królem
i nie zajmuj miejsca dostojników.
7Lepiej, żeby ci powiedziano:
„Przesuń się na lepsze miejsce”,
niż żeby cię poniżono wobec dygnitarzy.
Z tym, co zobaczyłeś,
8nie idź pochopnie do sądu,
bo cóż uczynisz na końcu,
kiedy twój bliźni cię zawstydzi?
9Prowadź swoją sporną sprawę z bliźnim,
ale cudzej tajemnicy nie ujawniaj,
10aby nie zganił cię ten, kto słucha,
i nie wróciła do ciebie niesława.
11Złote jabłka zdobiące srebrne naczynia –
to słowa wypowiedziane w stosownym czasie.
12Złoty pierścień i naszyjnik ze szczerego złota –
to upomnienie mędrca skierowane do uszu słuchającego.
13Czym śnieżny chłód w czasie żniwa,
tym wierny posłaniec dla tego, kto go posłał: dodaje życia swemu panu.
14Są chmury, jest wiatr, a nie ma deszczu –
tak jest z człowiekiem, który się chwali zmyślonym darem.
15Cierpliwością można przekonać nawet zwierzchnika,
a łagodny język miażdży kości.
16Znalazłeś miód? Jedz z umiarem,
abyś się nie przejadł i nie musiał go zwrócić.
17Nie chodź zbyt często do swego sąsiada,
bo się mu sprzykrzysz i cię znienawidzi.
18Maczuga, miecz i ostra strzała –
to człowiek, który świadczy fałszywie o bliźnim.
19Zepsuty ząb i chwiejna noga –
to nadzieja pokładana w dniu nieszczęścia w zdradliwym człowieku.
20Zdejmować okrycie w mroźny dzień, dolewać octu do sody –
to śpiewać pieśni przy człowieku o zbolałym sercu.
21Kiedy twój wróg jest głodny, nakarm go,
a gdy jest spragniony – daj mu pić.
22Czyniąc tak, zgromadzisz nad jego głową rozżarzone węgle
i Pan ci za to zapłaci.
23Północny wiatr sprowadza ulewę,
a plotkarski język – zaciętość na twarzy.
24Lepiej mieszkać w kącie na poddaszu,
niż mieć kłótliwą żonę i dzielić z nią pokoje.
25Jak chłodna woda dla spragnionego gardła,
tak dobra wiadomość z dalekiej krainy.
26Jak zanieczyszczone źródło i zmącony strumień,
tak sprawiedliwy, nad którym triumfuje przewrotny.
27Niedobrze jest zjadać za dużo miodu
ani zdobywać sławę przez chwalenie innych.
28Jak zburzone miasto bez murów,
tak człowiek, który nie panuje nad swoim duchem.
Król Ezechiasz panował pod koniec VIII w. przed Chr. i z tej właśnie epoki pochodzą najstarsze przysłowia, zebrane w rozdziałach 10 – 22 i 25 – 29.
dolewać octu do sody – połączenie obydwu składników wywołuje gwałtowną reakcję chemiczną.
rozżarzone węgle – symbol oczyszczenia i przemiany (Prz 17,3; 25,4; Kpł 16,12; Iz 1,25; 6,6; Mt 3,12; 1P 1,7). Celem postaw przyjmowanych wobec wroga powinno być pojednanie i nawrócenie (Prz 18,19; 20,22; 24,14; Rdz 42 – 45; 1Sm 24,18-20; Rz 12,20), a dobroć okazana wrogowi może bardziej niż cokolwiek innego stać się żarem oczyszczającym. Warto zauważyć, że zazwyczaj przysłowia starają się ukazać drogę postępowania człowieka, odwołując się do naturalnego porządku świata, którego ład wyraża wolę Stwórcy (Prz 8,22-36). Tymczasem wezwanie do dobroci względem wroga odwołuje się bezpośrednio do woli Boga, obiecując Jego nagrodę.
W Izraelu północny wiatr nie przynosi deszczu, lecz piękną pogodę. Stąd niektórzy bibliści wskazują na egipskie pochodzenie przysłowia.
CHWAŁA (hebr. kawod - ‘znaczenie’, ‘waga’, ‘szacunek’, ‘blask’) - w ST chwała oznaczała przymiot Boga, który objawiał się przede wszystkim w dziełach stworzenia (np. Iz 6,3) i zbawienia (np. Iz 35,1-4). Ukazywała się również w sposób dostrzegalny przez człowieka jako obłok (np. Wj 14,24) lub słup ognia (np. Pwt 4,36). Czasami słowo to oznaczało obecność Boga (Wj 40,34n). W NT chwała Boża w sposób pełny objawiła się w osobie i dziele Jezusa Chrystusa (np. J 1,14; 17,1.4). Oddawać chwałę Bogu oznacza czcić Go, uwielbiać, adorować i być wdzięcznym za otrzymane łaski (np. Łk 17,18; 1Kor 10,31). Dzięki Jezusowi Chrystusowi ludzie będą mieli udział w chwale Boga (Rz 2,7; 8,17; 2Tes 2,14), co nastąpi przy Jego powtórnym przyjściu na ziemię (Kol 3,4).
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
BEZBOŻNOŚĆ, BEZBOŻNY - w ujęciu autorów ST bezbożność to sposób postępowania, wyrażający się w życiu prowadzonym tak, jakby Boga nie było. Nie jest ona jednak równoznaczna z teoretycznym, światopoglądowym negowaniem istnienia Boga (ateizm). Bezbożność w ST ma więc wymiar ściśle etyczny i oznacza, że człowiek nie wierzy w Bożą sprawiedliwość i nie uznaje, że za popełnione zło będzie musiał odpowiedzieć przed Bogiem. Bezbożność wyraża się w pysze, przemocy wobec innych oraz w braku pobożności i ufności w stosunku do Boga. Łączy się ściśle z głupotą i jest przeciwieństwem mądrości. W ujęciu NT bezbożność (określana też jako nieprawość) wyraża się w negowaniu istnienia jedynego i prawdziwego Boga poprzez oddawanie czci bóstwom pogańskim. Konsekwencją takiej postawy jest zagubienie prawdziwego sensu i celu istnienia człowieka.
BLIŹNI - hebrajski termin rea, oddawany zazwyczaj w tłumaczeniach słowem ‘bliźni’, posiada w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może określać znajomego lub sąsiada (np. Wj 11,2; Prz 27,10), przyjaciela (np. Hi 2,11), ukochanego (Pnp 5,16). Termin ten nie obejmuje jednak bliskich krewnych, których określano mianem brat i siostra, ani wrogów. Ogólnie słowo to w ST określa rodaka, członka ludu zjednoczonego przymierzem z Bogiem. Za bliźnich uważano także prozelitów. W czasach Jezusa w różnych nurtach judaizmu istniały spory co do tego, kogo należy uważać za bliźniego. Jezus dał na to odpowiedź w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,29-37). Według nauczania Jezusa bliźnim jest każdy człowiek, dlatego wszystkich należy traktować z miłością, współczuciem i udzielać im koniecznej pomocy. W okazywaniu dobra nie można ograniczać się tylko do osób, które przynależą do tej samej wspólnoty społecznej lub religijnej. Jezus ukazał także ścisłą współzależność dwóch starotestamentowych przykazań (np. Mt 22,34-40) - miłości Boga ( Pwt 6,5) i bliźniego (Kpł 19,18). Miłość bliźniego będzie kryterium osądu człowieka na Sądzie Ostatecznym (Mt 25,31-46). Apostoł Paweł w praktykowaniu przykazania miłości bliźniego widzi wypełnienie prawa, pierwszy owoc Ducha oraz jedyny sposób realizacji wiary (np. Ga 5). Według autora 1 Listu św. Jana miłość braterska jest miarą bycia chrześcijaninem i sprawdzianem autentyczności miłości człowieka do Boga (1J 2,8-11; 3,11-24; 4,7-21).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
Różne przysłowia i wskazówki
Drugi zbiór przysłów odwołujących się do autorstwa Salomona jest, podobnie jak pierwszy (Prz 10,1 – 22,16), zestawieniem rozmaitych powiedzeń, najczęściej niepowiązanych ze sobą, tak że trudno wyróżnić w nim odrębne całości. Niektóre przysłowia mają jednak bardziej rozbudowaną formę i składają się z czterech lub więcej wersetów. Zarówno dość wiarygodna informacja w tytule (Prz 25,1), jak i sama treść wskazują, że miejscem ich powstania był dwór królewski, gdzie pielęgnowano nauczanie w duchu mądrości. Tam też kształcono przyszłe kadry administracji państwowej Izraela i dlatego znaczna część przysłów w tej części odnosi się do zasad postępowania wobec króla, w sądzie i w ogóle w życiu społecznym. Kładzie się nacisk na rozwój osobowości ku pełni człowieczeństwa, uwzględniając rozmaite aspekty współżycia między ludźmi. Uwidacznia się też pewien podziw dla życia pasterskiego (np. Prz 27,23-27), niemal tęsknotę za koczowniczą przeszłością Izraela, którą cechowała prostota i życie w zgodzie z naturą. Chrześcijański czytelnik z pewnością zauważy liczne związki niektórych przysłów z tekstami NT, np. wezwanie do polubownego rozstrzygania spornych kwestii (Prz 25,7-10 i Łk 5,25; 18,15) albo do pokornego zajmowania ostatnich miejsc (Prz 25,6n i Łk 14,7-10).
Księga Przysłów
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego, umieszczony na początku Księgi Przysłów, wskazuje jej konkretnego autora i rodzaj literacki. Choć nie można wykluczyć prawdziwości tego sformułowania (tym bardziej że tekst 1Krl 5,12 informuje o trzech tysiącach przysłów wypowiedzianych przez tego wybitnego króla), to jednak zróżnicowane słownictwo, styl i tematyka, a także wielość gatunków literackich, świadczą o raczej długim procesie powstawania Księgi Przysłów, dokonującym się w bliżej nieznanych ośrodkach mądrościowych. Na jej ostateczny kształt złożyły się tradycje związane z mądrością zarówno Izraela, jak i krajów ościennych.
Proces redakcyjny rozpoczął się prawdopodobnie od zestawienia pierwszego zbioru przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), do którego wkrótce dołączono nauki anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22; 24,23-34). Z czasem powstał drugi zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), wzbogacony następnie dodatkami zawierającymi spuściznę literacką mędrców spoza Izraela (Prz 30,1-14; 30,15-33; 31,1-9). Proces redakcji zakończył się po powrocie z wygnania babilońskiego (V‑IV w. przed Chr.), w okresie upowszechnionego kształcenia mądrościowego. Wtedy to dzieło otrzymało obszerne wprowadzenie złożone z nauk szkolnych (Prz 1 – 9) oraz zakończenie w formie poematu, który w sensie dosłownym ukazuje wzór kobiety, a w sensie alegorycznym odnosi się do mądrości jako doskonałej towarzyszki życia człowieka (Prz 31,10-31).
Treść i teologia
Księga Przysłów stanowi zbiór różnorodnych tekstów, jednak można wyróżnić w niej pewne bloki tematyczne:
1. Tytuł i wprowadzenie (Prz 1,1-6).
2. Zbiór nauk szkolnych i utworów mądrościowych w formie pouczeń, przestróg, zachęt itp. Podkreślają one znaczenie mądrości w życiu człowieka, opisują program formacji mądrościowej, zwracają uwagę na związek mądrości z pobożnością i z postępowaniem człowieka (Prz 1,7 – 9,18). W tej części można wyróżnić dwie mowy uosobionej Mądrości Bożej (Prz 1,20-33; 8,1-36) oraz trzy krótkie zbiory sentencji i napomnień (Prz 3,27-35; 6,1-19; 9,7-12).
3. Pierwszy obszerny zbiór przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), zawierający 375 krótkich, przeważnie dwuczłonowych utworów, zwanych przysłowiami. Każde z nich składa się z dwóch paralelnych zdań, dotyczących najrozmaitszych przejawów ziemskiej rzeczywistości, w której żyje człowiek. Dostarczana przez przysłowia wiedza jest sprawdzona i pewna, ponieważ pochodzi z wnikliwej obserwacji świata i człowieka. Zwięzłość sformułowań ułatwia ich zapamiętanie i stosowanie w życiu.
4. Pierwszy zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22), zawierający pouczenia, przestrogi, nakazy i zakazy adresowane do ludzi, których sytuacja życiowa wymagała formacji mądrościowej. Nauki te dotyczą przede wszystkim karności oraz ogólnej wiedzy o życiu. Choć niektóre z nich przywodzą na myśl bardzo podobne utwory egipskie i mezopotamskie (Nauki Ptah-Hotepa – ok. 2500 r. przed Chr., Pouczenia Ankszeszonki – ok. 200 r. przed Chr., Pouczenia Amenemope – ok. 1200 r. przed Chr.), to jednak zachowują swą oryginalność, gdyż są przepojone duchem religii monoteistycznej i mają na uwadze życie ludzi normowane prawem jedynego Boga. Pochodzą one prawdopodobnie z okresu wczesnej monarchii i powstały w środowisku dworskim.
5. Krótki drugi zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 24,23-34), ograniczający się zaledwie do kilku napomnień, które dotyczą różnych przejawów ówczesnego życia społecznego.
6. Drugi duży zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), zestawiony przez ludzi z dworu króla judzkiego Ezechiasza (ok. 725-697 r. przed Chr.; Prz 25,1), którzy prawdopodobnie zebrali i zabezpieczyli przysłowia z terenów północnych, jeszcze przed upadkiem Królestwa Północnego (Izraela), zajętego przez Asyrię (722 r. przed Chr.). Zbiór zawiera 137 przysłów, wśród których jest też sporo napomnień.
7. Zbiór wypowiedzi Agura (Prz 30,1-14), złożony z kilku jednostek literackich, różnych w formie, ale przypisywanych temu mędrcowi spoza Izraela.
8. Przysłowia liczbowe (Prz 30,15-33), oparte na schematycznych formułach, w których zestawia się pewne elementy natury ożywionej z przejawami życia człowieka.
9. Nauka dla Lemuela (Prz 31,1-9), zawierająca niewielki zbiór krótkich napomnień, przekazywanych przez matkę synowi, który jest królem mało znanej krainy Massa.
10. Poemat o mądrości (Prz 31,10-31), sławiący mądrość jako idealną towarzyszkę życia, na wzór najlepszej żony, matki i gospodyni.
Wskazania zawarte w Księdze Przysłów uczą przede wszystkim tego, jak zbudować życie, które będzie się podobać Bogu. Powinno ono opierać się na postępowaniu zgodnym z mądrością i dalekim od nieroztropności, sprowadzającej się do niemoralnego życia i braku wierności Bożym przykazaniom. Mądrość natomiast, utożsamiana w niektórych tekstach z samym Bogiem, prowadzi do życia uczciwego, sprawiedliwego, pracowitego, a zwłaszcza bogobojnego.
Księga Przysłów nie jest tylko zbiorem starożytnych aforyzmów, ale może przyczynić się także do duchowego rozwoju ludzi wszystkich czasów. Zbawcze znaczenie mądrości Bożej przekazanej w tej księdze zostało potwierdzone przez natchnione Duchem pisma Nowego Testamentu (Mt 25,1-13; 1Kor 1,24; 2Kor 2,1-26).
Drugi zbiór przysłów odwołujących się do autorstwa Salomona jest, podobnie jak pierwszy (Prz 10,1 – 22,16), zestawieniem rozmaitych powiedzeń, najczęściej niepowiązanych ze sobą, tak że trudno wyróżnić w nim odrębne całości. Niektóre przysłowia mają jednak bardziej rozbudowaną formę i składają się z czterech lub więcej wersetów. Zarówno dość wiarygodna informacja w tytule (Prz 25,1), jak i sama treść wskazują, że miejscem ich powstania był dwór królewski, gdzie pielęgnowano nauczanie w duchu mądrości. Tam też kształcono przyszłe kadry administracji państwowej Izraela i dlatego znaczna część przysłów w tej części odnosi się do zasad postępowania wobec króla, w sądzie i w ogóle w życiu społecznym. Kładzie się nacisk na rozwój osobowości ku pełni człowieczeństwa, uwzględniając rozmaite aspekty współżycia między ludźmi. Uwidacznia się też pewien podziw dla życia pasterskiego (np. Prz 27,23-27), niemal tęsknotę za koczowniczą przeszłością Izraela, którą cechowała prostota i życie w zgodzie z naturą. Chrześcijański czytelnik z pewnością zauważy liczne związki niektórych przysłów z tekstami NT, np. wezwanie do polubownego rozstrzygania spornych kwestii (Prz 25,7-10 i Łk 5,25; 18,15) albo do pokornego zajmowania ostatnich miejsc (Prz 25,6n i Łk 14,7-10).