Nauka dla Lemuela

311Słowa króla Lemuela. Pouczenie, które dała mu jego matka:

2„Synu mój, który wyszedłeś z mego łona!

Synu moich ślubów!

3Nie oddawaj swej siły kobietom

i nie podążaj drogami, które gubią królów.

4Nie przystoi królom, o Lemuelu,

nie przystoi królom pić wina

ani książętom pragnąć sycery,

5aby pijąc, nie zapomnieli ustaw

i nie zaniedbali prawa żadnego z ubogich.

6Sycerę podajcie raczej ginącemu,

a wino przygnębionym na duchu.

7Niech piją i zapomną o swej nędzy,

niech już nie wspominają swego utrudzenia.

8Ty otwórz usta w imieniu niemych,

w obronie wszystkich ludzi odepchniętych.

9Otwórz swe usta, rozsądź sprawiedliwie,

broń prawa biednych i nieszczęśliwych”.

Poemat o mądrości

Alef10Kto znajdzie dzielną kobietę?

Jej wartość przewyższa perły.

Bet11Mąż jej ufa

i majątku mu nie ubywa.

Gimel12Ona przez wszystkie dni swego życia

wyświadcza mu nie zło, lecz dobro.

Dalet13Troszczy się o len i wełnę,

chętnie pracuje swoimi rękami.

He14Jest jak statek kupiecki,

który z daleka sprowadza żywność.

Waw15Gdy jeszcze jest noc, ona już wstaje,

rozdziela żywność swym domownikom

i to, co się należy służącym.

Zajin16Dba o pole i nabywa ziemię,

z zarobku własnych rąk zakłada winnicę.

Chet17Swe biodra opasuje siłą

i wzmacnia swoje ramiona.

Tet18Wie, że jej praca przynosi pożytek,

jej lampa nie gaśnie nawet w nocy.

Jod19Wyciąga ręce po kądziel,

dłonią chwyta wrzeciono.

Kaf20Swoją dłoń wyciąga do ubogiego

i biedakowi podaje rękę.

Lamed21Gdy pada śnieg, nie boi się o swych najbliższych,

bo wszyscy domownicy mają podwójną odzież.

Mem22Wyrabia dla siebie dywany,

ubiera się w bisior i purpurę.

Nun23Jej mąż jest znany w bramach miasta,

gdzie zasiada ze starszymi kraju.

Samech24Ona wytwarza i sprzedaje płótno,

dostarcza sprzedawcy pasy.

Ajin 25Siła i dostojność są jej okryciem,

z uśmiechem spogląda w przyszłość.

Pe26Otwiera usta, by głosić mądrość,

a jej język wypowiada miłe pouczenia.

Cade27Czuwa nad swym domem,

nie jada chleba lenistwa.

Qof28Chwalą ją jej synowie

i sławi ją również jej mąż:

Resz29„Wiele jest dzielnych kobiet,

ale ty przewyższasz wszystkie!”.

Szin30Wdzięk jest zawodny, piękność ulotna,

chwalić należy kobietę, która boi się Pana .

Taw31Wysławiajcie ją za owoce jej rąk,

niech jej dzieła sławią ją w miejskiej bramie!


Lemuel – wódz arabskiego plemienia. Być może jego imię znaczy ‘ku Bogu’. Niektórzy komentatorzy widzą w nim pseudonim króla Salomona.


Synu moich ślubów – prawdopodobnie kobieta złożyła Bogu jakieś śluby, aby wyprosić syna.


Alef, Bet, Dalet… – litery alfabetu hebrajskiego, od których w oryginale rozpoczynają się kolejne wersety poematu. Utwory, w których zastosowano taki środek stylistyczny, nazywają się akrostychami, czyli utworami alfabetycznymi (np. Ps 9; 10; Księga Lamentacji). Ten środek stylistyczny jest prawie niemożliwy do odtworzenia w przekładach na inne języki.


bisior – cienka i lśniąca tkanina nazywana także „jedwabiem morskim”. Bisior wytwarzano z jedwabistej nici powstającej z szybko krzepnącej wydzieliny niektórych morskich małż. Z racji drogiego i skomplikowanego procesu wytwarzania, a także wielkiej delikatności i złocistego połysku w starożytności bisior był najdroższą tkaniną. Używano go m.in. do wystroju zamożnych domów (Est 1,6). Szaty z bisioru były oznaką bogactwa lub sprawowanej funkcji, np. w kulcie (1Krn 15,27).


DROGA - w Piśmie Świętym termin ten ma często znaczenie symboliczne. Zwykle oznacza wzorzec postępowania Boga (Iz 55,8n) i ludzi (Ps 1,6). Słowem tym posługuje się również biblijna literatura mądrościowa, której autorzy zachęcają do wyboru drogi, która prowadzi do życia i przestrzegają przed błędną drogą prowadzącą do śmierci (np. Pwt 30,15-20; Ps 119,1; Prz 4,19; Mt 7,13n). Lud Izraela, mający swoje korzenie w koczowniczych plemionach, rozumiał swoją historię jako wędrówkę, jako nieustanne bycie w ”drodze” zapoczątkowane przez Abrahama. W NT słowo to nabiera jeszcze bardziej specyficznego znaczenia. Jezus siebie samego nazywa drogą prowadzącą do Ojca (J 14,6). Każdy, kto łączy się z Chrystusem, otrzymuje nowe życie (Hbr 10,20). Jednym z pierwszych określeń tworzącej się wspólnoty chrześcijan był zwrot zwolennicy tej drogi (np. Dz 9,2).


PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


Nauka dla Lemuela
Do zbioru przysłów został włączony także krótki zestaw pouczeń udzielonych arabskiemu władcy Lemuelowi przez jego matkę. Przestrzega ona młodego króla przed kobietami i winem – dwoma niebezpieczeństwami, które wiecznie zagrażają ludziom zajmującym wysokie stanowiska. Brak umiaru w tych dziedzinach prowadzi do moralnego upadku i w konsekwencji również do rozpadu struktur państwowych, czego negatywnym przykładem był zresztą sam król Salomon pod koniec swego życia (1Krl 11). Choć w Prz 1,8 i 6,20 wspomina się o matczynych radach, to jednak tutaj mamy jedyny w Biblii przykład udzielania nauki synowi właśnie przez matkę, a nie przez ojca, do którego zwykle należało to zadanie.


Poemat o mądrości
Księgę Przysłów kończy poemat, który ukazuje mądrość jako doskonałą towarzyszkę życia człowieka. W ten sposób zostaje ukoronowane zawarte w księdze nauczanie o budowaniu życia osobistego, rodzinnego i społecznego w oparciu o mądrość. Autor poematu podkreśla praktyczny charakter prawdziwej mądrości. Jej celem nie jest gromadzenie teoretycznej wiedzy, ale zapewnienie powodzenia we wszystkich wymiarach życia. Mądrość pozwala korzystać z doświadczenia innych ludzi, nawet będących daleko (w. 14), wyraża się w pracowitości, sprawiedliwości i w trosce o ubogich. Mądrość jest twórcza, potrafi także przetwarzać całą rzeczywistość, a okazuje się cenniejsza od wszystkich innych wartości. Ostatnie słowa poematu (w. 30) powracają do myśli przewodniej księgi o tym, że źródłem i ukoronowaniem mądrości jest bojaźń Pana (Prz 1,7; 2,5; 9,10; 10,27; 14,27; 19,23; 22,4). Poemat ten należy również odczytywać w sensie dosłownym. Zawiera on bowiem wspaniałą pochwałę kobiecości i kobiet w ogóle. Cnoty i zalety wymienione w poemacie stanowiły wzór dla kobiet izraelskich, ale są aktualne w każdym czasie.

Księga Przysłów
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego, umieszczony na początku Księgi Przysłów, wskazuje jej konkretnego autora i rodzaj literacki. Choć nie można wykluczyć prawdziwości tego sformułowania (tym bardziej że tekst 1Krl 5,12 informuje o trzech tysiącach przysłów wypowiedzianych przez tego wybitnego króla), to jednak zróżnicowane słownictwo, styl i tematyka, a także wielość gatunków literackich, świadczą o raczej długim procesie powstawania Księgi Przysłów, dokonującym się w bliżej nieznanych ośrodkach mądrościowych. Na jej ostateczny kształt złożyły się tradycje związane z mądrością zarówno Izraela, jak i krajów ościennych.
Proces redakcyjny rozpoczął się prawdopodobnie od zestawienia pierwszego zbioru przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), do którego wkrótce dołączono nauki anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22; 24,23-34). Z czasem powstał drugi zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), wzbogacony następnie dodatkami zawierającymi spuściznę literacką mędrców spoza Izraela (Prz 30,1-14; 30,15-33; 31,1-9). Proces redakcji zakończył się po powrocie z wygnania babilońskiego (V‑IV w. przed Chr.), w okresie upowszechnionego kształcenia mądrościowego. Wtedy to dzieło otrzymało obszerne wprowadzenie złożone z nauk szkolnych (Prz 1 – 9) oraz zakończenie w formie poematu, który w sensie dosłownym ukazuje wzór kobiety, a w sensie alegorycznym odnosi się do mądrości jako doskonałej towarzyszki życia człowieka (Prz 31,10-31).
Treść i teologia
Księga Przysłów stanowi zbiór różnorodnych tekstów, jednak można wyróżnić w niej pewne bloki tematyczne:
1. Tytuł i wprowadzenie (Prz 1,1-6).
2. Zbiór nauk szkolnych i utworów mądrościowych w formie pouczeń, przestróg, zachęt itp. Podkreślają one znaczenie mądrości w życiu człowieka, opisują program formacji mądrościowej, zwracają uwagę na związek mądrości z pobożnością i z postępowaniem człowieka (Prz 1,7 – 9,18). W tej części można wyróżnić dwie mowy uosobionej Mądrości Bożej (Prz 1,20-33; 8,1-36) oraz trzy krótkie zbiory sentencji i napomnień (Prz 3,27-35; 6,1-19; 9,7-12).
3. Pierwszy obszerny zbiór przysłów Salomona (Prz 10,1 – 22,16), zawierający 375 krótkich, przeważnie dwuczłonowych utworów, zwanych przysłowiami. Każde z nich składa się z dwóch paralelnych zdań, dotyczących najrozmaitszych przejawów ziemskiej rzeczywistości, w której żyje człowiek. Dostarczana przez przysłowia wiedza jest sprawdzona i pewna, ponieważ pochodzi z wnikliwej obserwacji świata i człowieka. Zwięzłość sformułowań ułatwia ich zapamiętanie i stosowanie w życiu.
4. Pierwszy zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 22,17 – 24,22), zawierający pouczenia, przestrogi, nakazy i zakazy adresowane do ludzi, których sytuacja życiowa wymagała formacji mądrościowej. Nauki te dotyczą przede wszystkim karności oraz ogólnej wiedzy o życiu. Choć niektóre z nich przywodzą na myśl bardzo podobne utwory egipskie i mezopotamskie (Nauki Ptah-Hotepa – ok. 2500 r. przed Chr., Pouczenia Ankszeszonki – ok. 200 r. przed Chr., Pouczenia Amenemope – ok. 1200 r. przed Chr.), to jednak zachowują swą oryginalność, gdyż są przepojone duchem religii monoteistycznej i mają na uwadze życie ludzi normowane prawem jedynego Boga. Pochodzą one prawdopodobnie z okresu wczesnej monarchii i powstały w środowisku dworskim.
5. Krótki drugi zbiór nauk anonimowych mędrców (Prz 24,23-34), ograniczający się zaledwie do kilku napomnień, które dotyczą różnych przejawów ówczesnego życia społecznego.
6. Drugi duży zbiór przysłów Salomona (Prz 25 – 29), zestawiony przez ludzi z dworu króla judzkiego Ezechiasza (ok. 725-697 r. przed Chr.; Prz 25,1), którzy prawdopodobnie zebrali i zabezpieczyli przysłowia z terenów północnych, jeszcze przed upadkiem Królestwa Północnego (Izraela), zajętego przez Asyrię (722 r. przed Chr.). Zbiór zawiera 137 przysłów, wśród których jest też sporo napomnień.
7. Zbiór wypowiedzi Agura (Prz 30,1-14), złożony z kilku jednostek literackich, różnych w formie, ale przypisywanych temu mędrcowi spoza Izraela.
8. Przysłowia liczbowe (Prz 30,15-33), oparte na schematycznych formułach, w których zestawia się pewne elementy natury ożywionej z przejawami życia człowieka.
9. Nauka dla Lemuela (Prz 31,1-9), zawierająca niewielki zbiór krótkich napomnień, przekazywanych przez matkę synowi, który jest królem mało znanej krainy Massa.
10. Poemat o mądrości (Prz 31,10-31), sławiący mądrość jako idealną towarzyszkę życia, na wzór najlepszej żony, matki i gospodyni.
Wskazania zawarte w Księdze Przysłów uczą przede wszystkim tego, jak zbudować życie, które będzie się podobać Bogu. Powinno ono opierać się na postępowaniu zgodnym z mądrością i dalekim od nieroztropności, sprowadzającej się do niemoralnego życia i braku wierności Bożym przykazaniom. Mądrość natomiast, utożsamiana w niektórych tekstach z samym Bogiem, prowadzi do życia uczciwego, sprawiedliwego, pracowitego, a zwłaszcza bogobojnego.
Księga Przysłów nie jest tylko zbiorem starożytnych aforyzmów, ale może przyczynić się także do duchowego rozwoju ludzi wszystkich czasów. Zbawcze znaczenie mądrości Bożej przekazanej w tej księdze zostało potwierdzone przez natchnione Duchem pisma Nowego Testamentu (Mt 25,1-13; 1Kor 1,24; 2Kor 2,1-26).