81Jej moc sięga krańców świata i wszystkim zarządza wspaniale.
Mądrość towarzyszką życia
2Zakochałem się w niej za młodu, zapragnąłem jej ponad wszystko,
szukałem sposobu, aby ją poślubić,
gdyż zachwyciłem się jej pięknem.
3Ona się chlubi szlachetnym pochodzeniem
i ma udział w życiu Boga,
a Władca wszechświata otacza ją miłością.
4Bóg powierza jej tajemnice swojej wiedzy,
a ona rozporządza Jego dziełami.
5Jeśli bogactwo jest w życiu czymś upragnionym,
kto jest bogatszy od mądrości, która wszystko sprawia?
6Jeśli roztropność jest przyczyną skutecznego działania,
kto lepiej od niej potrafi urządzić wszystko po mistrzowsku?
7Jeśli ceni się prawość,
to przecież owocem trudów mądrości są cnoty:
ona uczy umiarkowania i rozwagi,
prawości i męstwa,
a dla człowieka nie ma nic pożyteczniejszego od nich.
8Jeśli ktoś pragnie zdobyć wszechstronne doświadczenie,
to przecież ona zna przeszłość i potrafi przewidzieć przyszłość,
umie układać przysłowia i rozwiązywać zagadki,
potrafi odczytać znaczenie znaków i cudów,
wie, dokąd zmierza każda chwila i epoka.
9Postanowiłem więc wziąć ją za towarzyszkę życia
w przekonaniu, że doradzi mi, jak osiągnąć szczęście
i pocieszy w chwilach zgryzoty i smutku.
10Dzięki niej stanę się ulubieńcem tłumów
i mimo młodego wieku zyskam szacunek u starszych.
11W sądzie zabłysnę swą przenikliwością,
nawet władcy będą spoglądać na mnie z podziwem.
12Gdy zamilknę, będą czekać w napięciu,
gdy zabiorę głos, w słuch się zamienią,
jeśli zaś przedłużę swą mowę,
położą dłonie na swoich ustach.
13Dzięki mądrości zyskam nieśmiertelność
i pozostawię wieczną pamięć po sobie wśród potomnych.
14Będę rządzić ludami, ujarzmię narody,
na wieść o mnie przerażą się okrutni tyrani.
15Będę życzliwy dla poddanych i niezłomny w boju.
16Przy niej znajdę ukojenie w domowym zaciszu,
gdyż jej bliskość łagodzi wszelką gorycz,
a przebywanie z nią uśmierza ból,
niesie radość i pogodę ducha.
17Tak sobie rozmyślałem
i rozważałem w głębi serca:
zyskać nieśmiertelność to spokrewnić się z mądrością,
18w przyjaźni z nią jest pełnia rozkoszy,
trud jej rąk jest niezgłębionym bogactwem,
podjęte z nią wysiłki uczą rozwagi,
a wspólny z nią język jest kluczem do sławy.
Zabiegałem więc usilnie, by ją zabrać do siebie.
Modlitwa o dar mądrości
19Byłem dzieckiem dobrze urodzonym,
o szlachetnej duszy,
20a raczej: kimś szlachetnym, kto wstąpił w doskonałe ciało.
21Gdy przekonałem się, że nie zdobędę potęgi, jeśli Bóg mi jej nie udzieli
– a dzięki roztropności poznałem, że od Niego pochodzi ten dar łaski –
zwróciłem się do Pana w modlitwie
i prosiłem Go całym sercem:
Autor wymienia znane już w filozofii greckiej cztery cnoty, które stanowiły podstawowe lary etyki stoickiej. Później przejmie je także tradycja chrześcijańska, określając je mianem cnót kardynalnych.
przysłowia... i zagadki – sentencje moralne celowo wyrażone w niejasnych sformułowaniach (Sdz 14,12; Prz 1,6; Syr 39,2n).
położą dłonie na swoich ustach – gest wyrażający podziw dla czegoś niezwykłego albo uznanie racji drugiego (Hi 40,4).
Pozornie werset ten może sugerować, że dusza istniała przed ciałem, zgodnie z poglądami Platona. Myśl ta jest jednak obca autorowi biblijnemu (Mdr 15,11), który chce tylko pokazać, że obydwa te elementy tworzą ścisłą harmonię, tak że w pięknie ciała odbija się szlachetność duszy. Ciało – zob. Słownik.
CUD - specjalne działanie Boga, podejmowane ze względu na dobro człowieka. Cud ma charakter niezwykłego zjawiska, przez które Bóg objawia siebie, swoją moc i miłość oraz daje ludziom konkretny znak. Cuda dokonywane przez Jezusa były potwierdzeniem Jego jedności z Ojcem (J 11,41), uwierzytelniały Jego posłannictwo jako Chrystusa, symbolizowały tryumf nad szatanem oraz budziły i umacniały wiarę. Właściwy sens cudów i zawarte w nich objawienie Boże można zrozumieć i odczytać tylko w świetle wiary (Mk 6,54). Cuda czynione przez Jezusa i Jego uczniów są wyraźnymi znakami potwierdzającymi nadejście królestwa Bożego. Zob. KRÓLESTWO BOŻE.
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
DUSZA - hebr. termin nefesz może być tłumaczony na różne sposoby. W ST oznaczał pierwotnie ‘gardło’, ‘oddech’, w konsekwencji więc ‘życie’ i ‘osobę’. Termin dusza odnosił się także do tego, co duchowe w człowieku (do myśli, pragnień, uczuć), ale nie był rozumiany jako przeciwieństwo ciała. Dla autorów biblijnych dusza jest tym, co odróżnia człowieka żyjącego od umarłego. Nigdy nie oddzielali oni duszy od ciała. Mówiąc o duszy, mogli mieć na myśli życie (Joz 9,24), całego człowieka (Rdz 2,7), a także tożsamość konkretnego człowieka (Ps 103,1). Człowiek stał się istotą (duszą) żyjącą (1Kor 15,45), ponieważ Bóg, Pan życia, tchnął w jego nozdrza tchnienie życia (Rdz 2,7). W NT zasadniczo zostało zachowane starotestamentowe rozumienie duszy. Oznacza ona życie (Mt 2,20) lub odnosi się do całej osoby ( Dz 2,41). Choć w NT brakuje rozróżnienia między śmiertelnym ciałem i nieśmiertelną duszą, obecnego w filozofii greckiej, to dusza oznacza także istnienie osoby po śmierci. Zob.
KREW.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
Mądrość towarzyszką życia
W dalszym ciągu podając się za Salomona, autor opisuje kolejne cechy mądrości. Przede wszystkim przedstawia ją pod postacią kobiety, której piękno i wdzięk budzą w nim zachwyt oraz pragnienie, by obrać ją sobie za towarzyszkę życia. Podkreślając, że mądrość jest Bożym darem, sławi jej wartość przewyższającą wszelkie ziemskie bogactwa, gdyż właśnie dzięki niej zdobył poważanie u ludzi, zdolność trafnego sądzenia, a także polityczną umiejętność kierowania narodami i stawiania oporu tyranom. Ponownie nawiązuje też do tematu nieśmiertelności, jednak tym razem mówi o trwaniu w pamięci potomnych dzięki sławie zyskanej za pośrednictwem mądrości. Warto zauważyć, że autor świadomie stara się przekazać swoją wiarę w bliską więź Boga z ludźmi, wyrażając ją w nowej szacie językowej, między innymi przez zastąpienie słowa „przymierze” bardziej uniwersalnym określeniem „przyjaźń” (w. 18; por. Mdr 7,14). W ten sposób próbuje trafić do każdego człowieka, bez konieczności odwoływania się do konkretnej przeszłości ludu Izraela.
Modlitwa o dar mądrości
Ta modlitwa nawiązuje do obszernej prośby Salomona wypowiedzianej w Gabaonie (1Krl 3,6-15; 2Krn 1,6-13), ale wprowadza kilka nowych elementów. Przede wszystkim wskazuje, że dopiero mądrość, dar pochodzący od Boga, nadaje prawdziwą wielkość słabemu człowiekowi, często bezradnemu wobec stojących przed nim wyzwań. Bez tej mądrości największą trudnością jest dla człowieka niemożność odczytania i wypełnienia woli Bożej, co wyklucza go z grona Bożych dzieci.
Księga Mądrości
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Żydzi, a za nimi protestanci, nie zaliczyli Księgi Mądrości do kanonu ksiąg natchnionych przez Boga. Księga Mądrości została napisana po grecku i występuje jedynie w Septuagincie (LXX). Powstała w środowisku diaspory, w którym żydowski monoteizm spotykał się z greckim politeizmem, a myśl hebrajska z hellenistyczną. Występujące w księdze ślady tych kontaktów wskazują, że jej ojczyzną był Egipt, gdyż tam właśnie działała największa diaspora żydowska. Grecki tytuł Mądrość Salomona mógłby wskazywać, że dzieło zostało napisane przez słynącego z wielkiej mądrości króla Salomona, jednakże już w epoce ojców Kościoła zakwestionowano jego autorstwo. Dziś powszechnie przyjmuje się, że powstała ona w epoce hellenistycznej, mniej więcej w połowie I w. przed Chr., na co wskazuje jej tematyka oraz styl. Analiza treści potwierdza, że autor zna teksty Septuaginty, tłumaczone ok. 150 r. przed Chr. Tę datę uważa się zatem za górną granicę czasu powstania dzieła; za dolną granicę przyjmuje się zajęcie Egiptu przez Rzymian, czyli 30 r. przed Chr.
Autor, zhellenizowany Żyd, zgodnie ze starożytną metodą literacką, zwaną pseudoepigrafią, podszywa się pod Salomona (Mdr 7 – 9), króla słynącego z mądrości. Z szacunkiem odnosi się do religii żydowskiej i troszczy się o jej losy, miłuje naród izraelski, żywi cześć dla patriarchów, gardzi kultem bożków i jest przekonany o wyjątkowym posłannictwie Izraela, polegającym na wezwaniu do głoszenia prawa Bożego w całym świecie (Mdr 18,4). Anonimowy autor dobrze orientuje się również we współczesnej mu greckiej problematyce filozoficznej (Mdr 13,1-9), zna i wykorzystuje formy piśmiennictwa pogańskiego oraz dorobek filozofów przyrody.
Treść i teologia
Księga Mądrości jest dziełem poetyckim, w którym autor wprawnie przenosi pewne hebrajskie schematy literackie do świata poezji greckiej. Używa przy tym charakterystycznych dla hellenizmu gatunków wypowiedzi moralizującej, takich jak zachęta lub synkrisis, czyli kontrastowe zestawienie dwóch typów ludzkich postaw. W przeciwieństwie do współczesnych mu pisarzy (Filon Aleksandryjski, Józef Flawiusz) nie używa języka dyskursywnego, lecz sięga po język poetycki, odbierany wówczas jako bardziej archaiczny i sakralny, aby w ten sposób wyrazić nieprzemijalny i uniwersalny charakter wiary w jedynego Boga. Podobnie jak psalmiści i prorocy, odczytuje na nowo dawną historię Izraela, zwłaszcza Wyjście z niewoli egipskiej i dzieje patriarchów. Z przeszłości czerpie wskazówki dla życia każdego prawego człowieka i wychwala postępowanie zgodne z mądrością, które sprowadza się do zachowywania przykazań Boga.
Autor akcentuje postawy wynikające z wiary i przeciwstawia je szerzącemu się wówczas pogańskiemu modelowi życia, nastawionemu na konsumpcję i wygodnictwo. Odwołuje się przy tym do własnej wizji dziejów, zawartej w dwóch syntezach historii. W pierwszej (Mdr 10,1-14) pokazuje zbawienne skutki przyjęcia mądrości Bożej, czyli kierowania się w życiu wiarą, przywołując losy protoplastów ludzkości oraz Izraela. Ta zbawcza moc wiary silnie kontrastuje z karą, jaka spotkała ludzi, którzy pogardzili Bożym darem. Druga synteza (Mdr 10,15 – 11,14 i 16,1 – 19,22) koncentruje się na Bożej pedagogii, nazwanej tu wyraźnie na sposób grecki opatrznością. Tłem dla tych rozważań jest siedem par przeciwstawnych wydarzeń z historii: plag i dobrodziejstw.
Całą Księgę Mądrości możemy podzielić na trzy tematycznie różne, ale literacko powiązane ze sobą części. W pierwszej (Mdr 1,1 – 6,21) autor ukazuje rozmaite paradoksy życia, podkreślając przy tym wielką wartość uczciwości i sprawiedliwości. Druga (Mdr 6,22 – 9,18) jest wspaniałą pochwałą mądrości, trzecia natomiast (Mdr 10,1 – 19,22) opowiada o opatrzności Bożej, która czuwa nad życiem wszystkich ludzi, aby ostatecznie doprowadzić ich do wiary.
Do interesujących wniosków prowadzi analiza słownictwa Księgi Mądrości. Autor konsekwentnie nie stosuje żadnych nazw geograficznych (poza Morzem Czerwonym w Mdr 10,18; 19,7 oraz Pentapolem w 10,6) ani imion własnych postaci, które jednak można bez trudu zidentyfikować, znając ST. Aż 335 słów (czyli jedna piąta całego utworu) występuje w Biblii tylko jeden raz. Większość z nich stanowi przejęte z obcych tradycji słownictwo religijne, filozoficzne, psychologiczne, między innymi cztery cnoty kardynalne (Mdr 8,7). Z kolei Boga autor określa aż dwunastoma imionami własnymi bądź wyrażeniami opisowymi, w większości istniejącymi również w języku kultury hellenistycznej. Wyraźna jest więc tendencja do szukania punktów stycznych ze światem pogańskim. Autor natchniony pragnie przede wszystkim uczynić zrozumiałą dla każdego prawdę o Bogu Stwórcy wszechświata, gdyż takie pojęcie było dotąd obce kulturze pogańskiej. W tym celu nawet wynajduje zupełnie nowe terminy (Stwórca początku, Stwórca piękna), które pozwalały mu przemówić do wyobraźni adresatów. Konsekwentnie natomiast unika charakterystycznych dla Biblii hebrajskiej określeń Boga o charakterze antropomorficznym, rażących dla dość wysublimowanego sposobu myślenia filozoficznego, jaki obowiązywał w tamtym czasie. Wprowadza obce mentalności semickiej rozumowanie przyczynowo-skutkowe, kiedy na przykład wskazując na piękno i harmonię istniejące w kosmosie, wnioskuje o ich przyczynie (Mdr 13,1nn). Korzystając z argumentacji zapożyczonej od myślicieli pogańskich, stara się wykazać, że obserwacja świata widzialnego powinna prowadzić do poznania jego Stwórcy. Nie przemilcza jednak faktu, że głoszenie i wyznawanie wiary w jedynego Boga jest życiowym powołaniem Izraelitów, którym dał On niegasnące światło Prawa (Mdr 18,4).
W dalszym ciągu podając się za Salomona, autor opisuje kolejne cechy mądrości. Przede wszystkim przedstawia ją pod postacią kobiety, której piękno i wdzięk budzą w nim zachwyt oraz pragnienie, by obrać ją sobie za towarzyszkę życia. Podkreślając, że mądrość jest Bożym darem, sławi jej wartość przewyższającą wszelkie ziemskie bogactwa, gdyż właśnie dzięki niej zdobył poważanie u ludzi, zdolność trafnego sądzenia, a także polityczną umiejętność kierowania narodami i stawiania oporu tyranom. Ponownie nawiązuje też do tematu nieśmiertelności, jednak tym razem mówi o trwaniu w pamięci potomnych dzięki sławie zyskanej za pośrednictwem mądrości. Warto zauważyć, że autor świadomie stara się przekazać swoją wiarę w bliską więź Boga z ludźmi, wyrażając ją w nowej szacie językowej, między innymi przez zastąpienie słowa „przymierze” bardziej uniwersalnym określeniem „przyjaźń” (w. 18; por. Mdr 7,14). W ten sposób próbuje trafić do każdego człowieka, bez konieczności odwoływania się do konkretnej przeszłości ludu Izraela.