Od Adama do Mojżesza

101Mądrość strzegła pierwszego człowieka, ojca wszystkich,

gdy był jeszcze samotnym stworzeniem.

Podniosła go z upadku,

2dała mu władzę, by panował nad wszystkim.

3W gniewie odstąpił od niej niegodziwiec,

w szaleńczej złości zamordował brata i to go zgubiło.

4Przez niego potop ogarnął ziemię, lecz znów mądrość pospieszyła z wybawieniem,

na marnym kawałku drewna stała się sternikiem dla sprawiedliwego.

5Ona w tyglu narodów, połączonych żądzą grzechu,

rozpoznała sprawiedliwego, zachowała go nienagannym wobec Boga

i pozwoliła mu opanować nawet ojcowskie uczucia.

6Ocaliła sprawiedliwego podczas zagłady bezbożnych,

uchroniła go, gdy na pięć miast runął ogień.

7Do dziś jeszcze, na świadectwo ich nieprawości,

dym unosi się nad bezludną krainą,

z drzew opadają niedojrzałe owoce,

słup soli wznosi się jako pomnik niewiary.

8Gdy porzucili drogę mądrości,

utracili zdolność poznania dobra,

potomnym zostawili pamiątkę swojej głupoty

i nie zdołali zataić popełnionych grzechów.

9Mądrość zaś ocaliła z nieszczęścia tych, którzy byli jej oddani.

10Ona bezpieczną drogą wiodła sprawiedliwego,

gdy uciekał przed gniewem swojego brata.

Pokazała mu królestwo Boga

i obdarzyła go wiedzą o rzeczach świętych.

Uwieńczyła powodzeniem jego starania

i owocnymi uczyniła jego trudy.

11Gdy chciwcy chcieli go wykorzystać, wiernie trwała przy nim

i pomnożyła jego bogactwa.

12Broniła go przed wrogami,

pośród zasadzek wiodła bezpiecznie.

W ciężkich zmaganiach obdarzyła zwycięstwem

na dowód, że nad pobożność nie ma większej potęgi.

13Nie opuściła sprawiedliwego, gdy go sprzedano w niewolę,

co więcej, ocaliła go od grzechu.

14Razem z nim wtrącona do lochu

nie odstąpiła, gdy zakuto go w kajdany,

aż wręczyła mu królewskie berło

i przekazała władzę nad tymi, którzy go gnębili.

Dowiodła kłamstwa szydercom, co go znieważali,

a jego obdarzyła wieczną chwałą.

15Ona wybawiła lud święty, najczystsze nasienie

spod władzy narodu ciemięzców.

16Wstąpiła do duszy człowieka oddanego Panu,

a on wśród znaków i cudów stawił czoło władcom straszliwym.

17Obdarzyła świętych nagrodą za ich trudy,

poprowadziła ich cudowną drogą,

w skwarze dnia była dla nich cienistą osłoną

i blaskiem gwiazd pośród nocy.

18Przeprowadziła ich przez Morze Czerwone,

powiodła przez głębokie wody.

19Ich wrogów pogrążyła w morskich odmętach,

a ich wydobyła z samego dna otchłani.

20Dlatego prawi złupili bezbożnych

i hymnem uwielbili, Panie, Twoje święte imię,

jednym głosem sławili zwycięską moc Twego ramienia.

21Mądrość bowiem otworzyła usta niemym,

a niemowlęta obdarzyła płynną wymową.


niegodziwiec – chodzi o Kaina, który zabił swego brata Abla (Rdz 4,8-13).


sprawiedliwy – chodzi o Noego.


w tyglu narodów – chodzi o historię wieży Babel (Rdz 11,1-9).


sprawiedliwy – tutaj mowa o Abrahamie.


opanować… ojcowskie uczucia – chodzi o próbę, na jaką Bóg wystawił Abrahama, kiedy polecił mu złożyć w ofierze jego jedynego syna Izaaka.


sprawiedliwy – chodzi o Lota.


pięć miast – grupa największych miast wokół Morza Martwego, do których zaliczano także Sodomę i Gomorę.


bezludna kraina – według ludowych tradycji obszary wokół Morza Martwego stały się niemożliwe do zamieszkania, ponieważ człowiek porzucił mądrość (wierność Bogu), wybierając grzech.


słup soli – aluzja do żony Lota, która złamała Boży zakaz i odwróciła się, aby spojrzeć na Sodomę i Gomorę. Za karę została zamieniona w słup soli (Rdz 19,17.26).


sprawiedliwy – chodzi tutaj o Jakuba.


Chodzi o sen, jaki Jakub miał w miejscu zwanym Luz, któremu potem nadał nazwę Betel (Rdz 28,10nn).


chciwiec – chodzi o Labana, teścia Jakuba, który podstępnie wykorzystywał swojego zięcia.


sprawiedliwy – tutaj mowa o Józefie.


najczystsze nasienie – czyli lud Izraela jako ten, który został powołany do świętości i wybrany, aby urzeczywistniać wartości religijne (Wj 19,6; Kpł 19,2).


naród ciemięzców – chodzi o Egipcjan, którzy uczynili Izraelitów swoimi niewolnikami.


człowiek oddany Panu – chodzi o Mojżesza. Pan – zob. Słownik.


prawi złupili bezbożnych – według tradycji Izraelici mieli ograbić martwych Egipcjan, zabierając im broń.


Prawdopodobnie aluzja do rozwiązania języka Mojżesza, który miał kłopoty z mówieniem (Wj 4,10; 6,30).


GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.

ADAM.

BEZBOŻNOŚĆ, BEZBOŻNY - w ujęciu autorów ST bezbożność to sposób postępowania, wyrażający się w życiu prowadzonym tak, jakby Boga nie było. Nie jest ona jednak równoznaczna z teoretycznym, światopoglądowym negowaniem istnienia Boga (ateizm). Bezbożność w ST ma więc wymiar ściśle etyczny i oznacza, że człowiek nie wierzy w Bożą sprawiedliwość i nie uznaje, że za popełnione zło będzie musiał odpowiedzieć przed Bogiem. Bezbożność wyraża się w pysze, przemocy wobec innych oraz w braku pobożności i ufności w stosunku do Boga. Łączy się ściśle z głupotą i jest przeciwieństwem mądrości. W ujęciu NT bezbożność (określana też jako nieprawość) wyraża się w negowaniu istnienia jedynego i prawdziwego Boga poprzez oddawanie czci bóstwom pogańskim. Konsekwencją takiej postawy jest zagubienie prawdziwego sensu i celu istnienia człowieka.


DROGA - w Piśmie Świętym termin ten ma często znaczenie symboliczne. Zwykle oznacza wzorzec postępowania Boga (Iz 55,8n) i ludzi (Ps 1,6). Słowem tym posługuje się również biblijna literatura mądrościowa, której autorzy zachęcają do wyboru drogi, która prowadzi do życia i przestrzegają przed błędną drogą prowadzącą do śmierci (np. Pwt 30,15-20; Ps 119,1; Prz 4,19; Mt 7,13n). Lud Izraela, mający swoje korzenie w koczowniczych plemionach, rozumiał swoją historię jako wędrówkę, jako nieustanne bycie w ”drodze” zapoczątkowane przez Abrahama. W NT słowo to nabiera jeszcze bardziej specyficznego znaczenia. Jezus siebie samego nazywa drogą prowadzącą do Ojca (J 14,6). Każdy, kto łączy się z Chrystusem, otrzymuje nowe życie (Hbr 10,20). Jednym z pierwszych określeń tworzącej się wspólnoty chrześcijan był zwrot zwolennicy tej drogi (np. Dz 9,2).


DUSZA - hebr. termin nefesz może być tłumaczony na różne sposoby. W ST oznaczał pierwotnie ‘gardło’, ‘oddech’, w konsekwencji więc ‘życie’ i ‘osobę’. Termin dusza odnosił się także do tego, co duchowe w człowieku (do myśli, pragnień, uczuć), ale nie był rozumiany jako przeciwieństwo ciała. Dla autorów biblijnych dusza jest tym, co odróżnia człowieka żyjącego od umarłego. Nigdy nie oddzielali oni duszy od ciała. Mówiąc o duszy, mogli mieć na myśli życie (Joz 9,24), całego człowieka (Rdz 2,7), a także tożsamość konkretnego człowieka (Ps 103,1). Człowiek stał się istotą (duszą) żyjącą (1Kor 15,45), ponieważ Bóg, Pan życia, tchnął w jego nozdrza tchnienie życia (Rdz 2,7). W NT zasadniczo zostało zachowane starotestamentowe rozumienie duszy. Oznacza ona życie (Mt 2,20) lub odnosi się do całej osoby ( Dz 2,41). Choć w NT brakuje rozróżnienia między śmiertelnym ciałem i nieśmiertelną duszą, obecnego w filozofii greckiej, to dusza oznacza także istnienie osoby po śmierci. Zob.

KREW.

CUD - specjalne działanie Boga, podejmowane ze względu na dobro człowieka. Cud ma charakter niezwykłego zjawiska, przez które Bóg objawia siebie, swoją moc i miłość oraz daje ludziom konkretny znak. Cuda dokonywane przez Jezusa były potwierdzeniem Jego jedności z Ojcem (J 11,41), uwierzytelniały Jego posłannictwo jako Chrystusa, symbolizowały tryumf nad szatanem oraz budziły i umacniały wiarę. Właściwy sens cudów i zawarte w nich objawienie Boże można zrozumieć i odczytać tylko w świetle wiary (Mk 6,54). Cuda czynione przez Jezusa i Jego uczniów są wyraźnymi znakami potwierdzającymi nadejście królestwa Bożego. Zob. KRÓLESTWO BOŻE.


ŚWIĘCI - osoby wyróżniające się szczególną więzią z Bogiem. W ST termin ten ma podwójne znaczenie. Świętymi są ci, którzy dochowują wierności przymierzu i są związani z Bogiem relacją miłości (Ps 31,24), a także ci, którzy są przeznaczeni na wyłączną służbę Bogu i przez to oddzieleni od reszty społeczności (Dn 7,27). W NT terminem tym określa się chrześcijan, którzy dzięki wierze w Chrystusa są oddzieleni od pogan (1Kor 6,2). Apostoł Paweł mówi tak o wszystkich członkach wspólnot chrześcijańskich, które odwiedza i do których wysyła listy (np. Flp 4,22).


IMIĘ - oznaczało istotę, tożsamość i tajemnicę osoby, do której się odnosiło. Nadanie dziecku konkretnego imienia wyrażało oczekiwania rodziców, jakie z nim wiązali, jak również zadania, jakie dana osoba ma do spełnienia w życiu (Mt 16,18). Dlatego w kulturze semickiej imię zawsze wyrażało możliwości społeczne człowieka (Lb 16,2). Izraelici przywiązywali wielką wagę do nadawania imion. Zmienić komuś imię oznaczało obdarzyć go nową osobowością (Rdz 17,5; 17,15). Bóg, objawiając swoje imię człowiekowi ( Wj 3,14), pozwolił mu zbliżyć się do swojej tajemnicy, dopuścił go do głębokiej zażyłości ze sobą (J 17,6.26). Jego imię jest uświęcane (Iz 29,23), uwielbiane (Ps 7,18), kochane (Ps 5,12), wieczne (Ps 135,13) i groźne (Pwt 28,58). Świątynia była miejscem, w którym z woli Boga przebywało Jego imię (Pwt 12,5), czyli stale była napełniona Jego obecnością. Żydzi z szacunku dla Boga nigdy nie wypowiadali Jego imienia, zastępując je pomocniczymi określeniami typu: mój Pan, Bóg, Ten, co przebywa w górach. Bóg wybrał również imię dla swojego Syna. Imię Jezus jest święte i tożsame z imieniem Bożym (Ap 14,1). Apostołowie w imię Jezusa uzdrawiali chorych (Dz 3,6), wyrzucali demony (Mk 9,38), czynili cuda (Mt 7,22). Ich działania były w istocie działaniami samego Jezusa, który przekazując uczniom władzę i moc, uczynił ich kontynuatorami swojej misji. Zob.

JEZUS.

Od Adama do Mojżesza
Autor przechodzi teraz do duchowych przemyśleń nad wybranymi wydarzeniami z historii zbawienia, aby zachęcić swoich współwyznawców do jeszcze większego zawierzenia Bogu i otwarcia się na dar mądrości. W nauczaniu rabinów taki rodzaj refleksji, w której poszukuje się sensu biblijnych opisów, poddając je komentarzom i aktualizacji, nosi nazwę midraszu. Tutaj autor Księgi Mądrości zwraca uwagę przede wszystkim na rolę, jaką odgrywała mądrość w kierowaniu ludzkimi losami. Odwołuje się do siedmiu postaci, poczynając od Adama, a kończąc na Mojżeszu. Przypomina, że ilekroć kierowali się oni mądrością, odnosili sukcesy i dobrze im się wiodło, ale gdy tylko mądrości zabrakło, schodzili na złe drogi i spotykały ich nieszczęścia. Mądrość bowiem może ustrzec przed grzechem (Adam, Noe), uchronić przed niebezpieczeństwem (Noe, Lot, Jakub, Józef), obdarzyć dobrami (Jakub, Józef), objawić Boże tajemnice (Adam, Jakub). Najwięcej miejsca zajmuje refleksja nad zbiorowym doświadczeniem mądrości przez cały naród wybrany pod wodzą Mojżesza. Szczególne znaczenie ma tu przejście przez Morze Czerwone, które jest nie tylko zwieńczeniem definitywnego tryumfu Boga nad bożkami Egiptu, ale dla późniejszych pokoleń stanowi pierwowzór wszelkiego zwycięstwa – również tego, które czeka Izraela w przyszłości.

Księga Mądrości
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Żydzi, a za nimi protestanci, nie zaliczyli Księgi Mądrości do kanonu ksiąg natchnionych przez Boga. Księga Mądrości została napisana po grecku i występuje jedynie w Septuagincie (LXX). Powstała w środowisku diaspory, w którym żydowski monoteizm spotykał się z greckim politeizmem, a myśl hebrajska z hellenistyczną. Występujące w księdze ślady tych kontaktów wskazują, że jej ojczyzną był Egipt, gdyż tam właśnie działała największa diaspora żydowska. Grecki tytuł Mądrość Salomona mógłby wskazywać, że dzieło zostało napisane przez słynącego z wielkiej mądrości króla Salomona, jednakże już w epoce ojców Kościoła zakwestionowano jego autorstwo. Dziś powszechnie przyjmuje się, że powstała ona w epoce hellenistycznej, mniej więcej w połowie I w. przed Chr., na co wskazuje jej tematyka oraz styl. Analiza treści potwierdza, że autor zna teksty Septuaginty, tłumaczone ok. 150 r. przed Chr. Tę datę uważa się zatem za górną granicę czasu powstania dzieła; za dolną granicę przyjmuje się zajęcie Egiptu przez Rzymian, czyli 30 r. przed Chr.
Autor, zhellenizowany Żyd, zgodnie ze starożytną metodą literacką, zwaną pseudoepigrafią, podszywa się pod Salomona (Mdr 7 – 9), króla słynącego z mądrości. Z szacunkiem odnosi się do religii żydowskiej i troszczy się o jej losy, miłuje naród izraelski, żywi cześć dla patriarchów, gardzi kultem bożków i jest przekonany o wyjątkowym posłannictwie Izraela, polegającym na wezwaniu do głoszenia prawa Bożego w całym świecie (Mdr 18,4). Anonimowy autor dobrze orientuje się również we współczesnej mu greckiej problematyce filozoficznej (Mdr 13,1-9), zna i wykorzystuje formy piśmiennictwa pogańskiego oraz dorobek filozofów przyrody.
Treść i teologia
Księga Mądrości jest dziełem poetyckim, w którym autor wprawnie przenosi pewne hebrajskie schematy literackie do świata poezji greckiej. Używa przy tym charakterystycznych dla hellenizmu gatunków wypowiedzi moralizującej, takich jak zachęta lub synkrisis, czyli kontrastowe zestawienie dwóch typów ludzkich postaw. W przeciwieństwie do współczesnych mu pisarzy (Filon Aleksandryjski, Józef Flawiusz) nie używa języka dyskursywnego, lecz sięga po język poetycki, odbierany wówczas jako bardziej archaiczny i sakralny, aby w ten sposób wyrazić nieprzemijalny i uniwersalny charakter wiary w jedynego Boga. Podobnie jak psalmiści i prorocy, odczytuje na nowo dawną historię Izraela, zwłaszcza Wyjście z niewoli egipskiej i dzieje patriarchów. Z przeszłości czerpie wskazówki dla życia każdego prawego człowieka i wychwala postępowanie zgodne z mądrością, które sprowadza się do zachowywania przykazań Boga.
Autor akcentuje postawy wynikające z wiary i przeciwstawia je szerzącemu się wówczas pogańskiemu modelowi życia, nastawionemu na konsumpcję i wygodnictwo. Odwołuje się przy tym do własnej wizji dziejów, zawartej w dwóch syntezach historii. W pierwszej (Mdr 10,1-14) pokazuje zbawienne skutki przyjęcia mądrości Bożej, czyli kierowania się w życiu wiarą, przywołując losy protoplastów ludzkości oraz Izraela. Ta zbawcza moc wiary silnie kontrastuje z karą, jaka spotkała ludzi, którzy pogardzili Bożym darem. Druga synteza (Mdr 10,15 – 11,14 i 16,1 – 19,22) koncentruje się na Bożej pedagogii, nazwanej tu wyraźnie na sposób grecki opatrznością. Tłem dla tych rozważań jest siedem par przeciwstawnych wydarzeń z historii: plag i dobrodziejstw.
Całą Księgę Mądrości możemy podzielić na trzy tematycznie różne, ale literacko powiązane ze sobą części. W pierwszej (Mdr 1,1 – 6,21) autor ukazuje rozmaite paradoksy życia, podkreślając przy tym wielką wartość uczciwości i sprawiedliwości. Druga (Mdr 6,22 – 9,18) jest wspaniałą pochwałą mądrości, trzecia natomiast (Mdr 10,1 – 19,22) opowiada o opatrzności Bożej, która czuwa nad życiem wszystkich ludzi, aby ostatecznie doprowadzić ich do wiary.
Do interesujących wniosków prowadzi analiza słownictwa Księgi Mądrości. Autor konsekwentnie nie stosuje żadnych nazw geograficznych (poza Morzem Czerwonym w Mdr 10,18; 19,7 oraz Pentapolem w 10,6) ani imion własnych postaci, które jednak można bez trudu zidentyfikować, znając ST. Aż 335 słów (czyli jedna piąta całego utworu) występuje w Biblii tylko jeden raz. Większość z nich stanowi przejęte z obcych tradycji słownictwo religijne, filozoficzne, psychologiczne, między innymi cztery cnoty kardynalne (Mdr 8,7). Z kolei Boga autor określa aż dwunastoma imionami własnymi bądź wyrażeniami opisowymi, w większości istniejącymi również w języku kultury hellenistycznej. Wyraźna jest więc tendencja do szukania punktów stycznych ze światem pogańskim. Autor natchniony pragnie przede wszystkim uczynić zrozumiałą dla każdego prawdę o Bogu Stwórcy wszechświata, gdyż takie pojęcie było dotąd obce kulturze pogańskiej. W tym celu nawet wynajduje zupełnie nowe terminy (Stwórca początku, Stwórca piękna), które pozwalały mu przemówić do wyobraźni adresatów. Konsekwentnie natomiast unika charakterystycznych dla Biblii hebrajskiej określeń Boga o charakterze antropomorficznym, rażących dla dość wysublimowanego sposobu myślenia filozoficznego, jaki obowiązywał w tamtym czasie. Wprowadza obce mentalności semickiej rozumowanie przyczynowo-skutkowe, kiedy na przykład wskazując na piękno i harmonię istniejące w kosmosie, wnioskuje o ich przyczynie (Mdr 13,1nn). Korzystając z argumentacji zapożyczonej od myślicieli pogańskich, stara się wykazać, że obserwacja świata widzialnego powinna prowadzić do poznania jego Stwórcy. Nie przemilcza jednak faktu, że głoszenie i wyznawanie wiary w jedynego Boga jest życiowym powołaniem Izraelitów, którym dał On niegasnące światło Prawa (Mdr 18,4).