jak i w niebezpieczeństwach święci będą solidarni.
Gdy tylko zaintonowali pieśni przodków,
10jak echo odpowiedziały im pomieszane krzyki nieprzyjaciół,
wokół podniósł się rozdzierający serca lament nad śmiercią synów.
11Ten sam los dotknął niewolnika i jego właściciela,
jednakowo cierpiał król i poddany.
12Wszyscy, bez żadnej różnicy, wpadli w objęcia tej samej śmierci.
Trupów nie dało się nawet policzyć,
a żywych zabrakło, aby ich grzebać,
gdyż w jednej chwili poległ kwiat ich potomstwa.
13Choć zwodzeni magią przestali już w cokolwiek wierzyć,
jednak dotknięci śmiercią pierworodnych,
uznali, że ten lud jest synem Boga.
14Wszędzie zalegała niczym niezmącona cisza,
a noc dosięgła połowy swej wędrówki,
15gdy z niebios, sprzed królewskiego tronu,
Twoje wszechpotężne słowo
runęło na ziemię jak krwawy wojownik, siejąc zagładę,
a w jego dłoni ostry miecz Twoich słusznych wyroków.
16Zatrzymał się. Wszystko wokół napełnił śmiercią.
Głową sięgał niebios, pod stopami miał ziemię.
17Wtedy nagle upiorne majaki przejęły ich trwogą,
w okamgnieniu ogarnęło ich przerażenie.
18Na wpół martwi ze strachu miotali się we wszystkie strony,
ogłaszając wszem i wobec przyczynę swojej śmierci.
19W tym celu bowiem nawiedziły ich koszmarne sny,
aby nie ginęli nieświadomi powodów swej tragedii.
20Próba śmierci nie ominęła również prawych.
Na pustyni miała miejsce rzeź straszliwa,
lecz czas gniewu nie trwał długo.
21Obrońca bez skazy rzucił się do boju,
chwycił za oręż powierzonej mu liturgii:
modlitwy i ofiary kadzielnej.
Wystąpił, by powstrzymać gniew i położyć kres nieszczęściu,
tym samym udowodnił, że jest godny Twojej służby.
22Pokonał gniew nie siłą mięśni
ani z orężem w ręku,
lecz słowem zmusił do odwrotu anioła zagłady,
przypomniał mu obietnice i przymierza zawarte z przodkami.
23Gdy wokół piętrzyły się stosy trupów,
stanął pośrodku, odbił cios
i zastąpił mu drogę do tych, którzy jeszcze żyli.
24Na jego szacie sięgającej do stóp zawisł wówczas cały wszechświat,
chwała przodków spoczęła na czterech rzędach rzeźbionych kamieni,
a Twój majestat na diademie na jego głowie.
25Na ten widok anioł śmierci cofnął się z lękiem.
Wystarczyła ta jedna próba gniewu.
jedno tylko dziecko – chodzi o Mojżesza (Wj 2,1nn).
nasi przodkowie – chodzi albo o Izraelitów z czasów Wyjścia z Egiptu (Wj 11,4-7), albo o patriarchów, którym Bóg przyrzekł uwolnienie ich potomstwa z niewoli egipskiej (Rdz 15,13nn; 46,3n).
Święci synowie błogosławieństw – albo pobożni potomkowie dobrych, wyrażenie oznaczające potomków świętej linii lub dziedziców dóbr obiecanych ojcom.
potajemnie składali ofiary – chodzi o Paschę obchodzoną w domach (Wj 12,27.46).
pieśni przodków – psalmy tworzące Hallel paschalny (Ps 113 – 118), wykonywany podczas świętowania Paschy. Autor przenosi zwyczaj praktykowany w jego czasach przez Żydów aleksandryjskich w epokę Wyjścia z Egiptu i pierwszej Paschy.
uznali... synem Boga – Egipcjanie zdali sobie sprawę ze szczególnej więzi łączącej Boga z Izraelem.
Według Księgi Wyjścia sprawcą śmierci pierworodnych był sam Bóg (np. Wj 11,4n; 12,12), któremu towarzyszył anioł niszczyciel (Wj 12,23). Według autora Księgi Mądrości jest ona dziełem Bożego słowa. Później liturgia chrześcijańska odniesie ten obraz do Wcielenia Jezusa Chrystusa, pomimo że zstąpienie Bożego słowa na ziemię ma tu zupełnie inny charakter.
Próba śmierci – autor ma na myśli bunt na pustyni przeciwko Bogu i Mojżeszowi, wywołany przez Koracha, Datana i Abirama (Lb 16).
Obrońca bez skazy – chodzi o kapłana Aarona.
Kamienie te były umieszczone na pektorale, który najwyższy kapłan nosił na piersiach (Wj 28,15nn).
ŚWIĘCI - osoby wyróżniające się szczególną więzią z Bogiem. W ST termin ten ma podwójne znaczenie. Świętymi są ci, którzy dochowują wierności przymierzu i są związani z Bogiem relacją miłości (Ps 31,24), a także ci, którzy są przeznaczeni na wyłączną służbę Bogu i przez to oddzieleni od reszty społeczności (Dn 7,27). W NT terminem tym określa się chrześcijan, którzy dzięki wierze w Chrystusa są oddzieleni od pogan (1Kor 6,2). Apostoł Paweł mówi tak o wszystkich członkach wspólnot chrześcijańskich, które odwiedza i do których wysyła listy (np. Flp 4,22).
PRAWO (hebr. Tora - dosł. ‘nauka’, ‘pouczenie’) - termin mający wiele znaczeń, dlatego trzeba uważać, aby przez przekład na język polski nie zawęzić jego rozumienia. Tora jest nazwą pięciu pierwszych ksiąg w Biblii hebrajskiej (Pięcioksiąg) i odnosi się do przykazań, przepisów oraz pouczeń tam zapisanych. Termin ten obejmuje także wszelkie pouczenia, przekazane za pomocą narracji. Kodeks Prawa zawierający nakazy i zakazy jest przypisywany Mojżeszowi, ale kształtował się on dosyć długo i w wielu kwestiach podobny jest do ówczesnego starożytnego prawodawstwa innych narodów Bliskiego Wschodu. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu obejmują i regulują różne dziedziny życia: kult, moralność oraz zasady życia społecznego. Prawo jest rozumiane także jako mądrość, wyraz woli Bożej ( Ps 19,8-11) wobec narodu wybranego, a jego przestrzeganie było warunkiem zachowania przymierza (Pwt 28,1nn). W tradycji żydowskiej istniała także Tora ustna jako interpretacja Tory pisanej. Została ona spisana w dziełach judaizmu rabinicznego, zwanych Miszną i Talmudem. Zob.
PRZYMIERZE.
ŚWIĘCI - osoby wyróżniające się szczególną więzią z Bogiem. W ST termin ten ma podwójne znaczenie. Świętymi są ci, którzy dochowują wierności przymierzu i są związani z Bogiem relacją miłości (Ps 31,24), a także ci, którzy są przeznaczeni na wyłączną służbę Bogu i przez to oddzieleni od reszty społeczności (Dn 7,27). W NT terminem tym określa się chrześcijan, którzy dzięki wierze w Chrystusa są oddzieleni od pogan (1Kor 6,2). Apostoł Paweł mówi tak o wszystkich członkach wspólnot chrześcijańskich, które odwiedza i do których wysyła listy (np. Flp 4,22).
PRAWO (hebr. Tora - dosł. ‘nauka’, ‘pouczenie’) - termin mający wiele znaczeń, dlatego trzeba uważać, aby przez przekład na język polski nie zawęzić jego rozumienia. Tora jest nazwą pięciu pierwszych ksiąg w Biblii hebrajskiej (Pięcioksiąg) i odnosi się do przykazań, przepisów oraz pouczeń tam zapisanych. Termin ten obejmuje także wszelkie pouczenia, przekazane za pomocą narracji. Kodeks Prawa zawierający nakazy i zakazy jest przypisywany Mojżeszowi, ale kształtował się on dosyć długo i w wielu kwestiach podobny jest do ówczesnego starożytnego prawodawstwa innych narodów Bliskiego Wschodu. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu obejmują i regulują różne dziedziny życia: kult, moralność oraz zasady życia społecznego. Prawo jest rozumiane także jako mądrość, wyraz woli Bożej ( Ps 19,8-11) wobec narodu wybranego, a jego przestrzeganie było warunkiem zachowania przymierza (Pwt 28,1nn). W tradycji żydowskiej istniała także Tora ustna jako interpretacja Tory pisanej. Została ona spisana w dziełach judaizmu rabinicznego, zwanych Miszną i Talmudem. Zob.
PRZYMIERZE.
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
MAGIA - środki i praktyki, za pomocą których ludzie otrzymują informacje niedostępne w zwyczajny sposób lub wywołują działanie ponadludzkich mocy. Zaliczyć do nich można: wróżby, zaklęcia, przywoływ anie duchów zmarłych, jasnowidzenie itp. Praktyki magiczne były i są rozpowszechnione we wszystkich kulturach, a świadectwa o nich można znaleźć już w najstarszych Źródłach napisanych przez człowieka (np. Pwt 18,14; Dz 8,9nn). ST dowodzi, że magia była praktykowana także w Izraelu (Kpł 19,26; Pwt 18,10-13; 1Sm 28,7nn). W Piśmie Świętym wszystkie praktyki magiczne są jednoznacznie potępione, ponieważ zawsze u ich podstaw leży sprzeniewierzenie się Bogu. W czasach ST za uprawianie praktyk magicznych groziła śmierć (np. Wj 22,17). Równie stanowczo magia została potępiona w NT. Apostoł Paweł zalicza ją do grzechów, które nie pozwalają wejść do królestwa Bożego (Ga 5,20n).
GNIEW BOŻY - zwrot wskazujący na to, że Bóg, będąc doskonale sprawiedliwy i święty, odrzuca wszystko, co sprzeciwia się świętości. Autorzy biblijni, opowiadając różne wydarzenia, używają zwrotu gniew Boga, aby uzmysłowić ludziom, jak wielkim złem jest grzech i nieposłuszeństwo wobec Bożego prawa. Zwrot ten ukazuje więc nie tyle dosłowną reakcję Boga na ludzkie działanie, ile ma być bodźcem do opamiętania się człowieka. W tym kontekście gniewu Boga nie można porównywać do ludzkiej reakcji gniewu, w której człowiek pod wpływem doznanego zła lub krzywdy przeżywa wzburzenie, a nawet pojawia się w nim chęć odwetu lub zemsty. Już w ST, w równym stopniu co gniew Boga, podkreślone jest Jego miłosierdzie (np. Ps 103,8nn). Idea ta jest także wyraźnie obecna w NT. Jezus, spotykając się z zatwardziałością ludzi, okazywał wzburzenie i gniew, które miały prowadzić do opamiętania się grzeszników (np. Mk 3,5; J 2,13-17). Istotą misji Jezusa było jednak bezgraniczne miłosierdzie, w którym wyraziła się miłość Boga do całego stworzenia (np. J 3,16; 12,47). Gniew Boży, szczególnie w nauczaniu Pawła Apostoła, odnosi się do końca czasów, kiedy Bóg sprawiedliwie osądzi każdego człowieka. Apostoł przestrzega, że nieposłuszeństwo Bogu ściąga na człowieka Jego gniew (np. Rz 1,18). Nadzieja ludzka polega na tym, że mocniejsza od Bożego gniewu jest Jego miłość, gdyż On sam jest miłością (1J 4,8). Rola Jezusa polega na wzięciu gniewu Bożego na siebie (np. Kol 1,20; 2,14), dlatego obawiać się gniewu Boga mogą jedynie ci, którzy nie chcą uwierzyć w Chrystusa i odrzucają Jego miłość. Zob.
KARA BOŻA.
Śmierć pierworodnych – wyzwolenie Izraela
Szóste z kolei przeciwstawienie Izraelitów i Egipcjan dotyczy dramatycznych wydarzeń związanych z pamiętną nocą pierwszej Paschy, kiedy to anioł Niszczyciel zgładził pierworodnych Egiptu, a Izraelici odzyskali wolność (Wj 11 – 12). Autor Księgi Mądrości wprowadza jednak w w. 9 pewne nowe elementy w opisie ludu Bożego: przyrzeczenie wzajemnej solidarności oraz śpiew pieśni przodków, czyli prawdopodobnie Hallelu paschalnego (Ps 113 – 118). Przedstawiając z poetyckim przejaskrawieniem stronę egipską, czyni z całego kraju wielkie cmentarzysko, rozdzierane jękami tych, którzy dopiero na widok tragedii zrozumieli, jak bliska jest zażyłość Boga z Izraelem (w. 13). Z niezwykłą dynamiką poeta opisuje też samo dzieło anioła zagłady, który w jego ujęciu jest personifikacją słowa Bożego. Tutaj już nie anioł, jak w Księdze Wyjścia, ale właśnie słowo zstępuje na ziemię, aby dokonać zagłady i uświadomić winę grzesznikom (w. 19). Interesująca jest również proponowana przez autora interpretacja próby śmierci, czyli sytuacji po buncie przeciw Bogu i Mojżeszowi w czasie wędrówki przez pustynię (Lb 16 – 17). Wówczas ratunkiem dla ludu Bożego miała się okazać interwencja kapłana Aarona, który posługując się orężem liturgii, modlitwy i ofiar, a także szatą kapłańską z cennymi kamieniami wyobrażającymi dwanaście plemion Izraela (w. 24; por. Wj 28,9nn), powstrzymał anioła śmierci przed unicestwieniem narodu. Autor raz jeszcze przekonuje nas, że śmierć i życie pochodzą od Boga i spoczywają w Jego rękach.
Księga Mądrości
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Żydzi, a za nimi protestanci, nie zaliczyli Księgi Mądrości do kanonu ksiąg natchnionych przez Boga. Księga Mądrości została napisana po grecku i występuje jedynie w Septuagincie (LXX). Powstała w środowisku diaspory, w którym żydowski monoteizm spotykał się z greckim politeizmem, a myśl hebrajska z hellenistyczną. Występujące w księdze ślady tych kontaktów wskazują, że jej ojczyzną był Egipt, gdyż tam właśnie działała największa diaspora żydowska. Grecki tytuł Mądrość Salomona mógłby wskazywać, że dzieło zostało napisane przez słynącego z wielkiej mądrości króla Salomona, jednakże już w epoce ojców Kościoła zakwestionowano jego autorstwo. Dziś powszechnie przyjmuje się, że powstała ona w epoce hellenistycznej, mniej więcej w połowie I w. przed Chr., na co wskazuje jej tematyka oraz styl. Analiza treści potwierdza, że autor zna teksty Septuaginty, tłumaczone ok. 150 r. przed Chr. Tę datę uważa się zatem za górną granicę czasu powstania dzieła; za dolną granicę przyjmuje się zajęcie Egiptu przez Rzymian, czyli 30 r. przed Chr.
Autor, zhellenizowany Żyd, zgodnie ze starożytną metodą literacką, zwaną pseudoepigrafią, podszywa się pod Salomona (Mdr 7 – 9), króla słynącego z mądrości. Z szacunkiem odnosi się do religii żydowskiej i troszczy się o jej losy, miłuje naród izraelski, żywi cześć dla patriarchów, gardzi kultem bożków i jest przekonany o wyjątkowym posłannictwie Izraela, polegającym na wezwaniu do głoszenia prawa Bożego w całym świecie (Mdr 18,4). Anonimowy autor dobrze orientuje się również we współczesnej mu greckiej problematyce filozoficznej (Mdr 13,1-9), zna i wykorzystuje formy piśmiennictwa pogańskiego oraz dorobek filozofów przyrody.
Treść i teologia
Księga Mądrości jest dziełem poetyckim, w którym autor wprawnie przenosi pewne hebrajskie schematy literackie do świata poezji greckiej. Używa przy tym charakterystycznych dla hellenizmu gatunków wypowiedzi moralizującej, takich jak zachęta lub synkrisis, czyli kontrastowe zestawienie dwóch typów ludzkich postaw. W przeciwieństwie do współczesnych mu pisarzy (Filon Aleksandryjski, Józef Flawiusz) nie używa języka dyskursywnego, lecz sięga po język poetycki, odbierany wówczas jako bardziej archaiczny i sakralny, aby w ten sposób wyrazić nieprzemijalny i uniwersalny charakter wiary w jedynego Boga. Podobnie jak psalmiści i prorocy, odczytuje na nowo dawną historię Izraela, zwłaszcza Wyjście z niewoli egipskiej i dzieje patriarchów. Z przeszłości czerpie wskazówki dla życia każdego prawego człowieka i wychwala postępowanie zgodne z mądrością, które sprowadza się do zachowywania przykazań Boga.
Autor akcentuje postawy wynikające z wiary i przeciwstawia je szerzącemu się wówczas pogańskiemu modelowi życia, nastawionemu na konsumpcję i wygodnictwo. Odwołuje się przy tym do własnej wizji dziejów, zawartej w dwóch syntezach historii. W pierwszej (Mdr 10,1-14) pokazuje zbawienne skutki przyjęcia mądrości Bożej, czyli kierowania się w życiu wiarą, przywołując losy protoplastów ludzkości oraz Izraela. Ta zbawcza moc wiary silnie kontrastuje z karą, jaka spotkała ludzi, którzy pogardzili Bożym darem. Druga synteza (Mdr 10,15 – 11,14 i 16,1 – 19,22) koncentruje się na Bożej pedagogii, nazwanej tu wyraźnie na sposób grecki opatrznością. Tłem dla tych rozważań jest siedem par przeciwstawnych wydarzeń z historii: plag i dobrodziejstw.
Całą Księgę Mądrości możemy podzielić na trzy tematycznie różne, ale literacko powiązane ze sobą części. W pierwszej (Mdr 1,1 – 6,21) autor ukazuje rozmaite paradoksy życia, podkreślając przy tym wielką wartość uczciwości i sprawiedliwości. Druga (Mdr 6,22 – 9,18) jest wspaniałą pochwałą mądrości, trzecia natomiast (Mdr 10,1 – 19,22) opowiada o opatrzności Bożej, która czuwa nad życiem wszystkich ludzi, aby ostatecznie doprowadzić ich do wiary.
Do interesujących wniosków prowadzi analiza słownictwa Księgi Mądrości. Autor konsekwentnie nie stosuje żadnych nazw geograficznych (poza Morzem Czerwonym w Mdr 10,18; 19,7 oraz Pentapolem w 10,6) ani imion własnych postaci, które jednak można bez trudu zidentyfikować, znając ST. Aż 335 słów (czyli jedna piąta całego utworu) występuje w Biblii tylko jeden raz. Większość z nich stanowi przejęte z obcych tradycji słownictwo religijne, filozoficzne, psychologiczne, między innymi cztery cnoty kardynalne (Mdr 8,7). Z kolei Boga autor określa aż dwunastoma imionami własnymi bądź wyrażeniami opisowymi, w większości istniejącymi również w języku kultury hellenistycznej. Wyraźna jest więc tendencja do szukania punktów stycznych ze światem pogańskim. Autor natchniony pragnie przede wszystkim uczynić zrozumiałą dla każdego prawdę o Bogu Stwórcy wszechświata, gdyż takie pojęcie było dotąd obce kulturze pogańskiej. W tym celu nawet wynajduje zupełnie nowe terminy (Stwórca początku, Stwórca piękna), które pozwalały mu przemówić do wyobraźni adresatów. Konsekwentnie natomiast unika charakterystycznych dla Biblii hebrajskiej określeń Boga o charakterze antropomorficznym, rażących dla dość wysublimowanego sposobu myślenia filozoficznego, jaki obowiązywał w tamtym czasie. Wprowadza obce mentalności semickiej rozumowanie przyczynowo-skutkowe, kiedy na przykład wskazując na piękno i harmonię istniejące w kosmosie, wnioskuje o ich przyczynie (Mdr 13,1nn). Korzystając z argumentacji zapożyczonej od myślicieli pogańskich, stara się wykazać, że obserwacja świata widzialnego powinna prowadzić do poznania jego Stwórcy. Nie przemilcza jednak faktu, że głoszenie i wyznawanie wiary w jedynego Boga jest życiowym powołaniem Izraelitów, którym dał On niegasnące światło Prawa (Mdr 18,4).
Szóste z kolei przeciwstawienie Izraelitów i Egipcjan dotyczy dramatycznych wydarzeń związanych z pamiętną nocą pierwszej Paschy, kiedy to anioł Niszczyciel zgładził pierworodnych Egiptu, a Izraelici odzyskali wolność (Wj 11 – 12). Autor Księgi Mądrości wprowadza jednak w w. 9 pewne nowe elementy w opisie ludu Bożego: przyrzeczenie wzajemnej solidarności oraz śpiew pieśni przodków, czyli prawdopodobnie Hallelu paschalnego (Ps 113 – 118). Przedstawiając z poetyckim przejaskrawieniem stronę egipską, czyni z całego kraju wielkie cmentarzysko, rozdzierane jękami tych, którzy dopiero na widok tragedii zrozumieli, jak bliska jest zażyłość Boga z Izraelem (w. 13). Z niezwykłą dynamiką poeta opisuje też samo dzieło anioła zagłady, który w jego ujęciu jest personifikacją słowa Bożego. Tutaj już nie anioł, jak w Księdze Wyjścia, ale właśnie słowo zstępuje na ziemię, aby dokonać zagłady i uświadomić winę grzesznikom (w. 19). Interesująca jest również proponowana przez autora interpretacja próby śmierci, czyli sytuacji po buncie przeciw Bogu i Mojżeszowi w czasie wędrówki przez pustynię (Lb 16 – 17). Wówczas ratunkiem dla ludu Bożego miała się okazać interwencja kapłana Aarona, który posługując się orężem liturgii, modlitwy i ofiar, a także szatą kapłańską z cennymi kamieniami wyobrażającymi dwanaście plemion Izraela (w. 24; por. Wj 28,9nn), powstrzymał anioła śmierci przed unicestwieniem narodu. Autor raz jeszcze przekonuje nas, że śmierć i życie pochodzą od Boga i spoczywają w Jego rękach.