41Synu, nie pozbawiaj biednego rzeczy niezbędnych do życia,
nie nadużywaj nadziei proszącego.
2Nie pogardzaj człowiekiem głodnym
i nie pobudzaj do gniewu tego, kto cierpi niedostatek.
3Nie jątrz wnętrzności rozgoryczonemu
ani ubogiemu nie odmawiaj pomocy.
4Nie gardź prośbą nieszczęśliwego
i od potrzebującego się nie odwracaj.
5Na prośbę biednego nie zamykaj oczu,
nie dawaj mu powodu, aby cię przeklinał.
6Jeżeli cię przeklina z głębi swej rozpaczy,
Stwórca wysłucha jego błagania.
7Staraj się być lubianym w zgromadzeniu,
a przed rządzącymi nisko schylaj głowę.
8Bądź przychylny dla ubogiego
i odpowiadaj mu spokojnie, z łagodnością.
9Uwolnij krzywdzonego z rąk wyzyskiwacza
i nie bądź lękliwy w wydawaniu sądów.
10Dla sierot bądź jak ojciec,
jak mąż zapewnij opiekę wdowom.
Wtedy Bóg nazwie cię swoim synem,
będzie cię kochał bardziej niż twoja matka.
Mądrość mistrzynią życia
11Mądrość wywyższa swoich synów,
troszczy się o wszystkich, którzy jej szukają.
12Ci, co kochają mądrość, ukochają życie,
napełnią się radością, szukając jej od świtu.
13Kto posiądzie mądrość, odziedziczy chwałę,
dokądkolwiek pójdzie, Pan będzie mu błogosławił.
14Ci którzy jej służą, służą Świętemu,
Pan miłuje tych, którzy ją kochają.
15Kto słucha mądrości, będzie sądził sprawiedliwie,
a będąc posłuszny, zamieszka w jej domu.
16Kto się jej powierzy, ten ją odziedziczy
i przekaże ją swemu potomstwu.
17W początkach poprowadzi go krętymi ścieżkami,
wzbudzając w nim lęk i trwogę.
Ćwiczyć go będzie, aż jej w pełni zawierzy,
i próbować go będzie swymi nakazami.
18Wówczas zwróci się do niego, aby go ucieszyć,
i wyjawi mu swoje tajemnice.
19Jeśliby jednak zbłądził, wtedy go opuści
i pozostawi na jego zgubę.
Wstyd
20Synu mój, zważając na okoliczności, wystrzegaj się zła
i nie wstydź się samego siebie.
21Gdyż jest wstyd, który sprowadza grzech,
a także wstyd, który jest chwałą i łaską.
22Nie wyróżniaj nikogo ze szkodą dla siebie,
nie bądź nieśmiały, tak by siebie zgubić.
23Nie uchylaj się od zabrania głosu
i nie ukrywaj swojej mądrości.
24Bo mądrość objawia się w mowie,
a roztropność we właściwej odpowiedzi.
25Nie przeciwstawiaj się prawdzie,
ale wstydź się braku wychowania.
26Nie wstydź się wyznać swoje grzechy,
nie próbuj odwracać biegu rzeki.
27Nie płaszcz się przed głupim człowiekiem
i nie kieruj się racją mocniejszego.
28Aż do śmierci tocz bój o prawdę,
a sam Pan Bóg będzie walczył za ciebie.
29Nie bądź odważny w słowach,
a opieszały i leniwy w czynach.
30Nie udawaj lwa w twoim domu,
podejrzewając domowników z urojonych przyczyn.
31Nie wyciągaj ręki tylko do brania
i nie chowaj jej, gdy trzeba oddać.
Syn – zob. Syr 2,1+.
Zachęta do odważnego stawania w obronie sprawiedliwości.
Święty – czyli Bóg (np. Iz 30,15; 40,25).
W tekście hebr. drugą część pouczenia (ww. 15-19) wypowiada uosobiona Mądrość (Prz 1,23-25; 8,12-21; 9,1-6).
Synu mój – zob. Syr 2,1+.
Odważne zwalczanie zła wymaga przekroczenia własnej nieśmiałości i bojaźliwości.
Werset 23b występuje w niektórych rękopisach.
Werset 25b w tekście hebr. brzmi: bądź pokorny wobec Boga.
Sens: człowiek nie jest w stanie ukryć swoich grzechów przed Bogiem.
ZGROMADZENIE (hebr. kahal, gr. ekklesia) - termin odnoszący się do wspólnoty ludzi jednoczących się ze względu na wspólne pochodzenie lub ze względu na wspólny cel. Pierwotnie termin zgromadzenie dotyczył powszechnego zwołania mężczyzn z Izraela w celu stawienia czoła wrogowi lub wyruszenia na wyprawę wojenną (np. Lb 10,7). Sygnałem nakazującym zebranie się w oznaczonym miejscu był dźwięk trąby. Wielokrotnie w Piśmie Świętym (szczególnie w Wj, Lb, Pwt, 1-2Krn) zgromadzeniem nazywany jest cały Izrael. Po instytucjonalizacji kultu świątynnego hebr. termin kahal przybrał także znaczenie religijne i określał wspólnotę ludu zwołanego, aby oddawać cześć Bogu. Kościół jako wspólnota ludzi wierzących jest określany w NT mianem ekklesia (najbliższy gr. odpowiednik hebr. kahal), czyli ‘zgromadzenie ludu Nowego Przymierza’. Kościół jest więc postrzegany jako nowy Lud Boży zwołany przez Boga. Najpełniejszym urzeczywistnieniem tego zwołania jest zgromadzenie eucharystyczne (np. 1Kor 11,17-34).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).
GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.
ADAM.
CHWAŁA (hebr. kawod - ‘znaczenie’, ‘waga’, ‘szacunek’, ‘blask’) - w ST chwała oznaczała przymiot Boga, który objawiał się przede wszystkim w dziełach stworzenia (np. Iz 6,3) i zbawienia (np. Iz 35,1-4). Ukazywała się również w sposób dostrzegalny przez człowieka jako obłok (np. Wj 14,24) lub słup ognia (np. Pwt 4,36). Czasami słowo to oznaczało obecność Boga (Wj 40,34n). W NT chwała Boża w sposób pełny objawiła się w osobie i dziele Jezusa Chrystusa (np. J 1,14; 17,1.4). Oddawać chwałę Bogu oznacza czcić Go, uwielbiać, adorować i być wdzięcznym za otrzymane łaski (np. Łk 17,18; 1Kor 10,31). Dzięki Jezusowi Chrystusowi ludzie będą mieli udział w chwale Boga (Rz 2,7; 8,17; 2Tes 2,14), co nastąpi przy Jego powtórnym przyjściu na ziemię (Kol 3,4).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
Pomoc biednym
Człowiek pobożny świadczy miłosierdzie potrzebującym. Obce jest mu urąganie ludziom oczekującym pomocy, szydzenie z ubogich i rozgoryczonych, pogardzanie głodnymi i wyczerpanymi czy pogłębianie smutku ludzi zrozpaczonych (ww. 1-3). Dzięki wrażliwości na potrzeby bliźnich i okazanej im pomocy człowiek miłosierny unika ich złorzeczeń, które docierają do samego Boga, obrońcy biednych i uciśnionych (np. Ps 10,14; 140,13). On bierze ich w opiekę, nielitościwym natomiast odmawia swojego wsparcia (ww. 4-6). Miłosierdziem powinien odznaczać się każdy człowiek, zwłaszcza ten, który pełni funkcje społeczne. Dotyczy to głównie sędziów (rządzących), którzy mają wiele możliwości zapobiegania ludzkiej nędzy. Pomniejszając ją, mogą zapewnić sobie zaszczytny tytuł synów Bożych (Ps 82,6).
Mądrość mistrzynią życia
Nauka o zdobywaniu mądrości jest wstępem do większej grupy pouczeń dotyczących roztropności (Syr 4,11 – 6,17). Człowiek uzyskuje mądrość, pobierając nauki od swoich mistrzów. Dzieje się to w dwóch etapach: najpierw przyjmuje wiedzę, a następnie uczy się postępowania zgodnego z poznanymi zasadami. Mądrość osiągają więc ci, którzy jej szukają, miłują ją i zdobywają, służą jej i oddają cześć Bogu (ww. 11-14). Zdobytą mądrość należy pielęgnować przez posłuszeństwo, wierność i wytrwałość w doświadczeniach życiowych (ww. 15-19).
Wstyd
Człowiek mądry dba o własną godność, stroni od zła i od sytuacji, które mogłyby być dla niego powodem do wstydu. Uczucie wstydu może mieć pozytywne i negatywne znaczenie, może człowiekowi pomagać, ale może go również upokarzać. Wstyd może chronić człowieka przed grzechem i przysparzać mu sławy. Można jednak przeżywać taki wstyd, który szkodzi i hańbi, gdyż powstrzymuje przed walką ze złem. Nie wolno wstydzić się mądrości przejawiającej się w zdrowych poglądach i w dążeniu do prawdy. Nie należy się też wstydzić wyznawania swoich grzechów (Jk 5,16). Powinny natomiast zawstydzać pochlebstwa, służalczość, uleganie życiowym przeciwnościom.
Mądrość Syracydesa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Mądrość Syracydesa pochodzi z greckiego przekładu księgi, której hebrajska nazwa brzmiała prawdopodobnie Ben Syrach, a w przekładzie łacińskim nazwano ją Ecclesiasticus (Księga Kościelna). Mądrość Syracydesa została napisana w języku hebrajskim ok. 180 r. przed Chr. przez autora, który w zakończeniu dzieła nazwany został Jezusem (hebr. Jeszua), synem Syracha (Syr 50,27). Jak wynika z prologu, szybko przełożono księgę na język grecki. Dokonał tego Syracydes, wnuk autora, w Egipcie, w 38 r. panowania Euergetesa II, czyli w 132 r. przed Chr. (Prolog w. 27). Hebrajska wersja księgi, pomimo dużej popularności, nie została włączona do Biblii hebrajskiej, dlatego uważano, że jej tekst zaginął. Dopiero pod koniec XIX w. (Kair) oraz w XX w. (Qumran, Masada) odkryto wiele hebrajskich fragmentów, które dziś stanowią prawie dwie trzecie objętości całej księgi. W chrześcijańskim kanonie ksiąg świętych Mądrość Syracydesa znalazła się za pośrednictwem Septuaginty (LXX) i zalicza się ją do grupy ksiąg deuterokanonicznych, czyli początkowo nieuznawanych za natchnione.
Mądrość Syracydesa, jak wynika z prologu, zawiera spuściznę literacką końcowego okresu twórczości jednego z wybitnych przedstawicieli izraelskiego nurtu mądrościowego. Syracydes mógł zgłębiać, interpretować i dokonywać syntezy mądrości przekazywanej przez pokolenia, gdyż miał możliwość korzystania ze źródeł pisanych. Sam wspomina w prologu o istniejących już zbiorach Prawa, Proroków i innych Pism (Prolog ww. 24n). W swoim dziele połączył mądrość objawioną przez Boga z ludzkim doświadczeniem. Czerpiąc z historii Izraela, rozwinął swoją naukę w licznych sentencjach. Jako zwierzchnik szkoły (Syr 51,23) aktywnie włączał się w interpretację i wyjaśnianie świętych pism. Korzystał przy tym nie tylko z dziedzictwa mądrości Izraela, ale również innych kręgów kulturowych (hellenistycznych). W zdobyciu tak cennego doświadczenia Syracydesowi pomogły liczne podróże (Syr 51,13), które prawdopodobnie miały charakter dyplomatyczny i wynikały z troski o losy własnego narodu.
Dostrzegając szereg zagrożeń, wynikających z szybkiego wnikania w świat żydowski elementów kultury greckiej, Syracydes jasno wskazuje fundamenty judaizmu, a niekiedy zdecydowanie opowiada się przeciwko hellenizmowi. Ostatecznie w swoim dziele połączył on w sposób niezwykle wyważony głębię tradycji Izraela z doświadczeniem kultury greckiej.
Niniejszego tłumaczenia księgi dokonano na podstawie krytycznego wydania LXX, opracowanego pod redakcją J. Zieglera (Septuaginta, Vetus Testamentum Graecum auctoritate Academiae Scientiarum Gottingensis editium vol. XII, 2, Sapientia Iesu Filii Sirach, red. J. Ziegler, Göttingen 1980). Zawiera ono bardziej znany, krótszy tekst grecki Mądrości Syracydesa oraz tekst dłuższy, który zawierają niektóre greckie rękopisy. Dlatego też w niniejszym wydaniu są fragmenty tekstu, których brak w innych polskich przekładach, co zostało zaznaczone w przypisach. W niektórych miejscach, w celu porównania, przytoczono również tłumaczenie odnalezionych hebrajskich fragmentów księgi.
Treść i teologia
Mądrość Syracydesa stanowi zbiór mądrościowych sentencji, zróżnicowanych pod względem tematu i gatunku literackiego. Zasadniczo wyróżnia się trzy podstawowe części księgi: 1) Pochwała mądrości w przykazaniach i pouczenia o cnotach (Syr 1 – 23); 2) Pochwała mądrości i prezentacja jej pouczeń etycznych (Syr 24,1 – 42,14); 3) Przykłady cnót i wysławianie dzieł stworzenia (Syr 42,15 – 51,30). Księga zawiera jednostki literackie o bardzo zróżnicowanych formach i różnorodnej treści. Są wśród nich nauki mądrościowe, zbiory przysłów, wskazówki etyczne, refleksje teologiczne, wypowiedzi homiletyczne, modlitwy, hymny itp. Tworzą one obszerne dzieło bez wyraźnego planu kompozycyjnego.
Dzieło Syracydesa rozpoczyna opis mądrości Boga, od którego pochodzi każda mądrość (Syr 1,1-10). To oryginalne stwierdzenie stanowi wyjściową tezę całej księgi, w której jest dokładniej wyjaśniana, najpierw w opisach elementów kosmosu (Syr 18,1-7; 30,16-35) i w przymiotach dzieł stworzonego świata (Syr 42,15 – 43,33), a następnie w wypowiedzi samej Mądrości na temat jej udziału w historii narodu wybranego (Syr 24,1-22) i w dziejach sławnych ludzi (Syr 44 – 50). Bóg w Mądrości Syracydesa został ukazany jako Stwórca i Władca świata, narodów i człowieka. W stworzonym kosmosie i na ziemi panuje wzorowy porządek (Syr 16,24-30). Wszystkie dzieła Boże są doskonałe (Syr 18,1-14; 39,12-35) i wszędzie przejawia się Jego mądrość. Bóg zna wszystko, jest łaskawy i miłosierny (np. Syr 15,18-19; 18,13; 23,19-20; 39,19-20). Największym darem, jaki człowiek otrzymuje od Boga, jest mądrość. Syracydes ściśle łączy posiadanie mądrości z bojaźnią Bożą, co z kolei prowadzi człowieka do wypełniania przykazań. Mądrość Syracydesa ukazuje z jednej strony mądrość teoretyczną, która jest owocem osobistego wysiłku intelektualnego, doświadczeń, podróży i spotkań z mędrcami, a z drugiej strony mądrość praktyczną, która przejawia się w dyscyplinie, karności, a przez to w coraz większym doskonaleniu woli.
Syracydes wskazuje w swoich pouczeniach szereg konkretnych postaw i sytuacji, zarówno z osobistego, jak i społecznego życia ludzi. Rady odnoszą się do rolników i hodowców zwierząt domowych (Syr 7,15.22; 38,25), do sędziów i władców (Syr 9,17 – 10,5), do trudniących się handlem (Syr 26,29 – 27,3) i rzemiosłem (Syr 38,27-31). Do tej grupy rad należy dołączyć przestrogi przed nadużyciami w pożyczaniu i poręczaniu (Syr 29,1-20) oraz krytykę ludzi stroniących od pracy (Syr 10,26n). Niektóre pouczenia zawierają oceny bogactwa i ubóstwa (Syr 5,1-8; 11,10-19; 31,1-11), wskazują, jak należy dbać o zdrowie (Syr 30,14-25; 38,1-15), jak się zachować na uczcie (Syr 31,12 – 33,13; 37,27-31) i podczas żałoby (Syr 38,16-23). Inne nawiązują do życia rodzinnego, przypominając dzieciom i rodzicom o ich obowiązkach (Syr 3,1-16; 7,27-28; 22,3-5; 30,1-13; 33,20-24; 42,9-14). Jest w nich też mowa o relacjach, jakie zachodzą pomiędzy panem a niewolnikiem (Syr 7,20-21; 33,25-33) oraz pomiędzy ludźmi bogatymi i ubogimi (Syr 3,30 – 4,10; 7,32-35; 13,15-23; 18,15-18; 29,8-13). Księga zawiera również pouczenia dotyczące przyjaciół (Syr 6,5-17; 9,10; 22,16-26; 37,1-6) i wrogów (Syr 12,8-18), kobiet dobrych i złych (Syr 9,1-9; 25 – 26; 36,23-31). Ważne znaczenie wychowawcze mają wezwania do kształtowania własnej osobowości, zwłaszcza przez zdobywanie karności (np. Syr 1,22-24; 6,2-4; 18,30 – 19,4; 20,18-26; 22,27 – 23,27). Żeby osiągnąć mądrość, należy usuwać wady (Syr 3,26-29; 10,6-18; 22,27 – 23,6.16-27; 27,22 – 28,11) i pielęgnować cnoty (Syr 3,17-24; 4,20-31; 10,26-31). Sprawdzianem intelektualnego i duchowego poziomu każdego człowieka jest jego mowa, o czym wielokrotnie poucza Syracydes (np. Syr 5,9-6,1; 19,4-17; 20,1-8.18-31; 23,7-35; 27,4-7; 28,13-26).
Człowiek pobożny świadczy miłosierdzie potrzebującym. Obce jest mu urąganie ludziom oczekującym pomocy, szydzenie z ubogich i rozgoryczonych, pogardzanie głodnymi i wyczerpanymi czy pogłębianie smutku ludzi zrozpaczonych (ww. 1-3). Dzięki wrażliwości na potrzeby bliźnich i okazanej im pomocy człowiek miłosierny unika ich złorzeczeń, które docierają do samego Boga, obrońcy biednych i uciśnionych (np. Ps 10,14; 140,13). On bierze ich w opiekę, nielitościwym natomiast odmawia swojego wsparcia (ww. 4-6). Miłosierdziem powinien odznaczać się każdy człowiek, zwłaszcza ten, który pełni funkcje społeczne. Dotyczy to głównie sędziów (rządzących), którzy mają wiele możliwości zapobiegania ludzkiej nędzy. Pomniejszając ją, mogą zapewnić sobie zaszczytny tytuł synów Bożych (Ps 82,6).