111Mądrość podnosi głowę biedaka i pozwala mu zasiadać wśród dostojników.
2Nie chwal nikogo z powodu jego piękna
ani nie potępiaj go za wygląd.
3Pszczoła jest maleńka wśród latających stworzeń,
lecz owoc jej pracy przewyższa słodyczą wszystko.
4Nie wywyższaj się z powodu twego ubioru,
nie przechwalaj się w dniu sukcesu.
Nieprzewidziane są poczynania Pana,
a Jego dzieła ukryte przed ludźmi.
5Wielu tyranów upadło na ziemię,
a ten, o kim nie myślano, otrzymał koronę.
6Wielu monarchów bardzo poniżono,
a ich chwała dostała się innym.
7Nie oskarżaj, zanim zbadasz sprawę,
najpierw się zastanów, a potem osądzaj.
8Nie odpowiadaj, zanim nie wysłuchasz,
nie przerywaj, gdy ktoś przemawia.
9Nie mieszaj się do sprawy, która cię nie dotyczy,
nie przyłączaj się do opinii grzeszników.
Zaufanie Bogu
10Synu, nie zajmuj się wieloma sprawami,
gdy masz ich wiele, nie unikniesz błędu.
Nawet biegając, nic nie osiągniesz,
nie będziesz mógł się wymigać, gdy zechcesz uciec.
11Ktoś taki pracuje, trudzi się i spieszy,
lecz tym bardziej pozostaje w tyle.
12Natomiast słaby, pozostający w potrzebie,
opada z sił i pogrąża się w biedzie,
lecz Pan dostrzeże go w swej dobroci
i podźwignie z upokorzenia.
13Wtedy podniesie swą głowę
i wielu, widząc go, dziwić się będzie.
14Dobro i zło, życie i śmierć,
ubóstwo i bogactwo pochodzą od Pana.
15Mądrość, wiedza i znajomość prawa pochodzą od Pana,
od Niego też są miłość i spełnianie dobrych uczynków.
16Błąd i ciemność zostały stworzone dla grzeszników,
ci, którzy lubują się w nieprawości, takimi też umrą.
17Pan stale obdarza bogobojnych,
wieczną pomyślność przynosi tym, których sobie upodobał.
18Kto bogaci się na skąpstwie i chciwości,
taką będzie miał nagrodę:
19Powie sobie: „Mogę odpocząć
i nasycić się moimi dobrami”,
a nie będzie wiedział, że przyszedł czas,
by pozostawić to innym i umrzeć.
20Trzymaj się swego zajęcia i przykładaj się do niego,
pracuj aż do starości.
21Nie podziwiaj dzieł grzesznika,
zawierz Panu i trwaj w twoim trudzie.
Dla Pana jest rzeczą łatwą
szybko i niespodziewanie wzbogacić biednego.
22Błogosławieństwo Pana jest nagrodą dla pobożnych,
w jednej chwili przysporzy ono sukcesu.
23Nie mów: „Czego mi jeszcze brakuje,
o jakie dobra mam się teraz starać?”.
24Nie mów: „Mam to, czego mi potrzeba,
czy od tej pory może mi się stać coś złego?”.
25W dniach dobrobytu zapomina się złe chwile,
a w dniu nieszczęścia nie pamięta się o dobrym.
26W dniu śmierci Pan z łatwością może odpłacić
każdemu według jego postępowania.
27W chwilach nieszczęścia zapomina się o radościach
i koniec życia człowieka ujawnia jego uczynki.
28Nie chwal nikogo przed jego śmiercią,
bo dopiero na końcu życia można poznać człowieka.
29Nie wprowadzaj wszystkich do twego domu,
bo niegodziwy knuje liczne podstępy.
30Kuropatwa schwytana w pułapkę to serce pysznego,
jak szpieg wypatruje twego potknięcia.
31Spieszy, by dobro w zło zamienić
i z wszystkich cnót się naśmiewa.
32Jak ogień pochłania węgle od iskry,
tak pyszałek dąży do rozlewu krwi.
33Strzeż się złego, który knuje nieprawość,
bo może zniesławić cię na zawsze.
34Obcy wprowadzi zamieszanie w twoim domu,
poróżni cię z twoimi bliskimi.
Przysłowie o człowieku biednym, niepozornym, lecz mądrym.
monarchów… poniżono – zostali pozbawieni tronu.
Wersety 7-9 są przestrogą przed pochopnym zabieraniem głosu. Rozwaga i opanowanie mogą ustrzec przed błędami.
Syn – zob. Syr 2,1+.
Tekst hebr.: Mój synu, jeśli nie pobiegniesz, nie dojdziesz do celu; jeśli nie będziesz szukał, nie znajdziesz.
Mowa o tych, którzy zbytnio zabiegają o bogactwa i są przekonani, że ciągle im czegoś brakuje.
Według Syracydesa odpłata za postępowanie ludzi dokonuje się w momencie ich śmierci. Złych i przewrotnych czeka więc przykra śmierć.
Sens: Pyszałek i szpieg bacznie obserwują gospodarza, aby poznać jego słabe strony i wykorzystać je dla własnych celów.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
Pozory mylą
O wartości człowieka nie decyduje jego wygląd czy pozycja społeczna, ale mądrość i uległość wobec Boga, który w sposób przedziwny i nieprzewidywalny kieruje losami wszystkich ludzi (ww. 1-6). Tylko On zna prawdę o człowieku i może go właściwie ocenić (np. 1Sm 16,7; Łk 16,15). Dlatego człowiek roztropny nie sądzi innych z pozorów ani nie wyrokuje w sprawach, których dobrze nie zna (ww. 7-9; por. Iz 11,3n; J 7,24; 8,15).
Zaufanie Bogu
Ponieważ człowiek zależy całkowicie od Boga, powinien zdać się na Jego wolę, dostosować do niej swoje działania i nie ulegać ludziom religijnie obojętnym. Autor podziela tradycyjny pogląd, że zarówno pomyślność człowieka, jak i jego nędza pochodzą od Boga (ww. 14-16), który odpłaca każdemu tak, jak na to zasługuje. Dlatego zbytnia zapobiegliwość człowieka majętnego niczego mu nie przysporzy, ubogiego zaś nie zniszczy jego słabość (ww. 15-19). Pomyślność lub nędza zależą w pewnej mierze także od człowieka. Kiedy wypełnia on gorliwie swoje obowiązki, otrzymuje od Boga błogosławieństwo. Natomiast jeśli polega tylko na sobie i żyje według własnych praw, spotykają go nieszczęścia. Motywem skłaniającym do uczciwego życia powinna być pamięć o dniu śmierci, w którym Bóg dokona ostatecznej odpłaty za postępowanie dobre i złe. Syracydes nie przekazuje jeszcze wyraźnie prawdy o życiu pozagrobowym, stwierdza natomiast, że w momencie śmierci człowieka objawia się prawda o jego życiu, za którą otrzyma słuszną odpłatę (ww. 20-28). Należy więc ufać Bogu, bo nadzieja pokładana w ludziach bywa zawodna (ww. 29-34).
Mądrość Syracydesa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Mądrość Syracydesa pochodzi z greckiego przekładu księgi, której hebrajska nazwa brzmiała prawdopodobnie Ben Syrach, a w przekładzie łacińskim nazwano ją Ecclesiasticus (Księga Kościelna). Mądrość Syracydesa została napisana w języku hebrajskim ok. 180 r. przed Chr. przez autora, który w zakończeniu dzieła nazwany został Jezusem (hebr. Jeszua), synem Syracha (Syr 50,27). Jak wynika z prologu, szybko przełożono księgę na język grecki. Dokonał tego Syracydes, wnuk autora, w Egipcie, w 38 r. panowania Euergetesa II, czyli w 132 r. przed Chr. (Prolog w. 27). Hebrajska wersja księgi, pomimo dużej popularności, nie została włączona do Biblii hebrajskiej, dlatego uważano, że jej tekst zaginął. Dopiero pod koniec XIX w. (Kair) oraz w XX w. (Qumran, Masada) odkryto wiele hebrajskich fragmentów, które dziś stanowią prawie dwie trzecie objętości całej księgi. W chrześcijańskim kanonie ksiąg świętych Mądrość Syracydesa znalazła się za pośrednictwem Septuaginty (LXX) i zalicza się ją do grupy ksiąg deuterokanonicznych, czyli początkowo nieuznawanych za natchnione.
Mądrość Syracydesa, jak wynika z prologu, zawiera spuściznę literacką końcowego okresu twórczości jednego z wybitnych przedstawicieli izraelskiego nurtu mądrościowego. Syracydes mógł zgłębiać, interpretować i dokonywać syntezy mądrości przekazywanej przez pokolenia, gdyż miał możliwość korzystania ze źródeł pisanych. Sam wspomina w prologu o istniejących już zbiorach Prawa, Proroków i innych Pism (Prolog ww. 24n). W swoim dziele połączył mądrość objawioną przez Boga z ludzkim doświadczeniem. Czerpiąc z historii Izraela, rozwinął swoją naukę w licznych sentencjach. Jako zwierzchnik szkoły (Syr 51,23) aktywnie włączał się w interpretację i wyjaśnianie świętych pism. Korzystał przy tym nie tylko z dziedzictwa mądrości Izraela, ale również innych kręgów kulturowych (hellenistycznych). W zdobyciu tak cennego doświadczenia Syracydesowi pomogły liczne podróże (Syr 51,13), które prawdopodobnie miały charakter dyplomatyczny i wynikały z troski o losy własnego narodu.
Dostrzegając szereg zagrożeń, wynikających z szybkiego wnikania w świat żydowski elementów kultury greckiej, Syracydes jasno wskazuje fundamenty judaizmu, a niekiedy zdecydowanie opowiada się przeciwko hellenizmowi. Ostatecznie w swoim dziele połączył on w sposób niezwykle wyważony głębię tradycji Izraela z doświadczeniem kultury greckiej.
Niniejszego tłumaczenia księgi dokonano na podstawie krytycznego wydania LXX, opracowanego pod redakcją J. Zieglera (Septuaginta, Vetus Testamentum Graecum auctoritate Academiae Scientiarum Gottingensis editium vol. XII, 2, Sapientia Iesu Filii Sirach, red. J. Ziegler, Göttingen 1980). Zawiera ono bardziej znany, krótszy tekst grecki Mądrości Syracydesa oraz tekst dłuższy, który zawierają niektóre greckie rękopisy. Dlatego też w niniejszym wydaniu są fragmenty tekstu, których brak w innych polskich przekładach, co zostało zaznaczone w przypisach. W niektórych miejscach, w celu porównania, przytoczono również tłumaczenie odnalezionych hebrajskich fragmentów księgi.
Treść i teologia
Mądrość Syracydesa stanowi zbiór mądrościowych sentencji, zróżnicowanych pod względem tematu i gatunku literackiego. Zasadniczo wyróżnia się trzy podstawowe części księgi: 1) Pochwała mądrości w przykazaniach i pouczenia o cnotach (Syr 1 – 23); 2) Pochwała mądrości i prezentacja jej pouczeń etycznych (Syr 24,1 – 42,14); 3) Przykłady cnót i wysławianie dzieł stworzenia (Syr 42,15 – 51,30). Księga zawiera jednostki literackie o bardzo zróżnicowanych formach i różnorodnej treści. Są wśród nich nauki mądrościowe, zbiory przysłów, wskazówki etyczne, refleksje teologiczne, wypowiedzi homiletyczne, modlitwy, hymny itp. Tworzą one obszerne dzieło bez wyraźnego planu kompozycyjnego.
Dzieło Syracydesa rozpoczyna opis mądrości Boga, od którego pochodzi każda mądrość (Syr 1,1-10). To oryginalne stwierdzenie stanowi wyjściową tezę całej księgi, w której jest dokładniej wyjaśniana, najpierw w opisach elementów kosmosu (Syr 18,1-7; 30,16-35) i w przymiotach dzieł stworzonego świata (Syr 42,15 – 43,33), a następnie w wypowiedzi samej Mądrości na temat jej udziału w historii narodu wybranego (Syr 24,1-22) i w dziejach sławnych ludzi (Syr 44 – 50). Bóg w Mądrości Syracydesa został ukazany jako Stwórca i Władca świata, narodów i człowieka. W stworzonym kosmosie i na ziemi panuje wzorowy porządek (Syr 16,24-30). Wszystkie dzieła Boże są doskonałe (Syr 18,1-14; 39,12-35) i wszędzie przejawia się Jego mądrość. Bóg zna wszystko, jest łaskawy i miłosierny (np. Syr 15,18-19; 18,13; 23,19-20; 39,19-20). Największym darem, jaki człowiek otrzymuje od Boga, jest mądrość. Syracydes ściśle łączy posiadanie mądrości z bojaźnią Bożą, co z kolei prowadzi człowieka do wypełniania przykazań. Mądrość Syracydesa ukazuje z jednej strony mądrość teoretyczną, która jest owocem osobistego wysiłku intelektualnego, doświadczeń, podróży i spotkań z mędrcami, a z drugiej strony mądrość praktyczną, która przejawia się w dyscyplinie, karności, a przez to w coraz większym doskonaleniu woli.
Syracydes wskazuje w swoich pouczeniach szereg konkretnych postaw i sytuacji, zarówno z osobistego, jak i społecznego życia ludzi. Rady odnoszą się do rolników i hodowców zwierząt domowych (Syr 7,15.22; 38,25), do sędziów i władców (Syr 9,17 – 10,5), do trudniących się handlem (Syr 26,29 – 27,3) i rzemiosłem (Syr 38,27-31). Do tej grupy rad należy dołączyć przestrogi przed nadużyciami w pożyczaniu i poręczaniu (Syr 29,1-20) oraz krytykę ludzi stroniących od pracy (Syr 10,26n). Niektóre pouczenia zawierają oceny bogactwa i ubóstwa (Syr 5,1-8; 11,10-19; 31,1-11), wskazują, jak należy dbać o zdrowie (Syr 30,14-25; 38,1-15), jak się zachować na uczcie (Syr 31,12 – 33,13; 37,27-31) i podczas żałoby (Syr 38,16-23). Inne nawiązują do życia rodzinnego, przypominając dzieciom i rodzicom o ich obowiązkach (Syr 3,1-16; 7,27-28; 22,3-5; 30,1-13; 33,20-24; 42,9-14). Jest w nich też mowa o relacjach, jakie zachodzą pomiędzy panem a niewolnikiem (Syr 7,20-21; 33,25-33) oraz pomiędzy ludźmi bogatymi i ubogimi (Syr 3,30 – 4,10; 7,32-35; 13,15-23; 18,15-18; 29,8-13). Księga zawiera również pouczenia dotyczące przyjaciół (Syr 6,5-17; 9,10; 22,16-26; 37,1-6) i wrogów (Syr 12,8-18), kobiet dobrych i złych (Syr 9,1-9; 25 – 26; 36,23-31). Ważne znaczenie wychowawcze mają wezwania do kształtowania własnej osobowości, zwłaszcza przez zdobywanie karności (np. Syr 1,22-24; 6,2-4; 18,30 – 19,4; 20,18-26; 22,27 – 23,27). Żeby osiągnąć mądrość, należy usuwać wady (Syr 3,26-29; 10,6-18; 22,27 – 23,6.16-27; 27,22 – 28,11) i pielęgnować cnoty (Syr 3,17-24; 4,20-31; 10,26-31). Sprawdzianem intelektualnego i duchowego poziomu każdego człowieka jest jego mowa, o czym wielokrotnie poucza Syracydes (np. Syr 5,9-6,1; 19,4-17; 20,1-8.18-31; 23,7-35; 27,4-7; 28,13-26).
O wartości człowieka nie decyduje jego wygląd czy pozycja społeczna, ale mądrość i uległość wobec Boga, który w sposób przedziwny i nieprzewidywalny kieruje losami wszystkich ludzi (ww. 1-6). Tylko On zna prawdę o człowieku i może go właściwie ocenić (np. 1Sm 16,7; Łk 16,15). Dlatego człowiek roztropny nie sądzi innych z pozorów ani nie wyrokuje w sprawach, których dobrze nie zna (ww. 7-9; por. Iz 11,3n; J 7,24; 8,15).