121Czyniąc dobro, wiedz, komu je czynić, a otrzymasz należną odpłatę.
2Czyniąc dobro pobożnemu, otrzymasz nagrodę,
jeśli nie od niego, to od Najwyższego.
3Nie ma pomocy dla tego, kto trwa w niegodziwości
i nigdy nie udziela jałmużny.
4Dawaj pobożnemu, nie przejmuj się grzesznikiem,
5czyń dobro pokornemu, nie pomagaj bezbożnemu,
odmów mu chleba i niczego mu nie dawaj,
aby cię nie wykorzystał i nie zawładnął tobą.
Poniósłbyś wtedy podwójną szkodę,
za wszelkie dobro, które mu wyświadczyłeś.
6Także Najwyższy brzydzi się grzesznikami
i zsyła karę na bezbożnych.
7Strzeż się ich w dniu kary,
wspomagaj dobrego, a nie grzesznika.
Przeciwko fałszywej przyjaźni
8Przyjaciela nie rozpoznaje się w dobrobycie,
dopiero nieszczęście wyjawi wroga.
9Z pomyślności człowieka smucą się nieprzyjaciele,
nieszczęście oddali także przyjaciół.
10Nigdy nie zwierzaj się swojemu wrogowi,
bo jak brąz pokrywa się śniedzią, tak ujawni się jego niegodziwość.
11Nawet gdy pokornie chodzi z pochyloną głową,
bądź uważny i wystrzegaj się go.
Obchodź się z nim jak z czyszczonym lustrem,
a poznasz, że nie do końca zaśniedziało.
12Nie pozwól mu stawać przy tobie,
aby nie zajął twego miejsca.
Nie każ mu siadać po twojej prawej stronie,
aby nie starał się o twoją pozycję.
Na końcu przypomniałbyś sobie moje słowa
i miałbyś wyrzuty, że nie usłuchałeś moich napomnień.
13Kto się lituje nad zaklinaczem ukąszonym przez węża
lub nad tymi, co się zbliżają do dzikich zwierząt?
14Podobnie jest z tym, który idzie do grzesznika
i staje się wspólnikiem jego grzechów.
15Może wytrwać z tobą godzinę,
lecz gdy upadniesz, nie pozostanie.
16Nieprzyjaciel ma słodkie słowa na swoich ustach,
lecz w sercu zamierza wrzucić cię do dołu.
Nieprzyjaciel uroni łzy z oczu,
lecz gdy nadarzy się okazja, od krwi się nie powstrzyma.
17Gdy upadniesz, znajdzie się przy tobie,
udając pomoc, podstawi ci nogę.
18Kiwając głową, będzie zacierał ręce,
obmówi cię, kiedy się od ciebie odwróci.
czyszczone lustro – lustra były wykonane z polerowanego metalu i szybko pokrywały się rdzą lub śniedzią. Czynność czyszczenia lustra symbolizuje tu usiłowanie człowieka, aby odkryć prawdę o fałszywym przyjacielu.
Tekst hebr.: Zachowuj się wobec niego jak ktoś, kto ma odsłonić tajemnicę, aby ci nie zaszkodził, i pomyśl o następstwach zazdrości.
Gesty towarzyszące naśmiewaniu się z kogoś. Pozorna przyjaźń przybiera objawy szyderstwa.
BEZBOŻNOŚĆ, BEZBOŻNY - w ujęciu autorów ST bezbożność to sposób postępowania, wyrażający się w życiu prowadzonym tak, jakby Boga nie było. Nie jest ona jednak równoznaczna z teoretycznym, światopoglądowym negowaniem istnienia Boga (ateizm). Bezbożność w ST ma więc wymiar ściśle etyczny i oznacza, że człowiek nie wierzy w Bożą sprawiedliwość i nie uznaje, że za popełnione zło będzie musiał odpowiedzieć przed Bogiem. Bezbożność wyraża się w pysze, przemocy wobec innych oraz w braku pobożności i ufności w stosunku do Boga. Łączy się ściśle z głupotą i jest przeciwieństwem mądrości. W ujęciu NT bezbożność (określana też jako nieprawość) wyraża się w negowaniu istnienia jedynego i prawdziwego Boga poprzez oddawanie czci bóstwom pogańskim. Konsekwencją takiej postawy jest zagubienie prawdziwego sensu i celu istnienia człowieka.
GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.
ADAM.
Roztropność w czynieniu dobra
Ważnym obowiązkiem religijnym jest niesienie pomocy potrzebującym oraz tym, którzy na nią zasługują (Syr 4,1-10+). Bezbożnych natomiast nie należy wspierać. Starotestamentowe wezwanie, aby udzielać pomocy człowiekowi sprawiedliwemu, a odmawiać jej nieprawemu (w. 5), jest przestrogą przed narażaniem się na niebezpieczeństwo ze strony kogoś, kto nie jest godny zaufania. Taka postawa nie dorównuje zasadzie miłosierdzia chrześcijańskiego (np. Łk 6,27; Rz 12,17-21). Warto jednak zauważyć, że pośród reguł postępowania także w ST pojawiają się nakazy czynienia dobra nieprzyjaciołom (np. Wj 23,4n; Prz 25,21n).
Przeciwko fałszywej przyjaźni
Przyjaźń jest wartością niezwykle cenną, jednak nie każdy, kto podaje się za przyjaciela, jest nim naprawdę (Syr 6,5-17+). Nie należy ufać przyjacielowi bez uprzedniego sprawdzenia jego wierności w chwilach trudnych. Syracydes ostrzega, że zło wroga może skrywać się pod pozorem serdeczności (Ps 55,13-16.22). Trzeba więc umiejętnie rozpoznawać szczerość intencji zdeklarowanego przyjaciela. Prawdziwe i głębokie więzi międzyludzkie wymagają nieustannej troski i wysiłku. W doborze przyjaciół nie można zatem kierować się powierzchowną oceną ani litością, ale roztropnością i odwagą.
Mądrość Syracydesa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Mądrość Syracydesa pochodzi z greckiego przekładu księgi, której hebrajska nazwa brzmiała prawdopodobnie Ben Syrach, a w przekładzie łacińskim nazwano ją Ecclesiasticus (Księga Kościelna). Mądrość Syracydesa została napisana w języku hebrajskim ok. 180 r. przed Chr. przez autora, który w zakończeniu dzieła nazwany został Jezusem (hebr. Jeszua), synem Syracha (Syr 50,27). Jak wynika z prologu, szybko przełożono księgę na język grecki. Dokonał tego Syracydes, wnuk autora, w Egipcie, w 38 r. panowania Euergetesa II, czyli w 132 r. przed Chr. (Prolog w. 27). Hebrajska wersja księgi, pomimo dużej popularności, nie została włączona do Biblii hebrajskiej, dlatego uważano, że jej tekst zaginął. Dopiero pod koniec XIX w. (Kair) oraz w XX w. (Qumran, Masada) odkryto wiele hebrajskich fragmentów, które dziś stanowią prawie dwie trzecie objętości całej księgi. W chrześcijańskim kanonie ksiąg świętych Mądrość Syracydesa znalazła się za pośrednictwem Septuaginty (LXX) i zalicza się ją do grupy ksiąg deuterokanonicznych, czyli początkowo nieuznawanych za natchnione.
Mądrość Syracydesa, jak wynika z prologu, zawiera spuściznę literacką końcowego okresu twórczości jednego z wybitnych przedstawicieli izraelskiego nurtu mądrościowego. Syracydes mógł zgłębiać, interpretować i dokonywać syntezy mądrości przekazywanej przez pokolenia, gdyż miał możliwość korzystania ze źródeł pisanych. Sam wspomina w prologu o istniejących już zbiorach Prawa, Proroków i innych Pism (Prolog ww. 24n). W swoim dziele połączył mądrość objawioną przez Boga z ludzkim doświadczeniem. Czerpiąc z historii Izraela, rozwinął swoją naukę w licznych sentencjach. Jako zwierzchnik szkoły (Syr 51,23) aktywnie włączał się w interpretację i wyjaśnianie świętych pism. Korzystał przy tym nie tylko z dziedzictwa mądrości Izraela, ale również innych kręgów kulturowych (hellenistycznych). W zdobyciu tak cennego doświadczenia Syracydesowi pomogły liczne podróże (Syr 51,13), które prawdopodobnie miały charakter dyplomatyczny i wynikały z troski o losy własnego narodu.
Dostrzegając szereg zagrożeń, wynikających z szybkiego wnikania w świat żydowski elementów kultury greckiej, Syracydes jasno wskazuje fundamenty judaizmu, a niekiedy zdecydowanie opowiada się przeciwko hellenizmowi. Ostatecznie w swoim dziele połączył on w sposób niezwykle wyważony głębię tradycji Izraela z doświadczeniem kultury greckiej.
Niniejszego tłumaczenia księgi dokonano na podstawie krytycznego wydania LXX, opracowanego pod redakcją J. Zieglera (Septuaginta, Vetus Testamentum Graecum auctoritate Academiae Scientiarum Gottingensis editium vol. XII, 2, Sapientia Iesu Filii Sirach, red. J. Ziegler, Göttingen 1980). Zawiera ono bardziej znany, krótszy tekst grecki Mądrości Syracydesa oraz tekst dłuższy, który zawierają niektóre greckie rękopisy. Dlatego też w niniejszym wydaniu są fragmenty tekstu, których brak w innych polskich przekładach, co zostało zaznaczone w przypisach. W niektórych miejscach, w celu porównania, przytoczono również tłumaczenie odnalezionych hebrajskich fragmentów księgi.
Treść i teologia
Mądrość Syracydesa stanowi zbiór mądrościowych sentencji, zróżnicowanych pod względem tematu i gatunku literackiego. Zasadniczo wyróżnia się trzy podstawowe części księgi: 1) Pochwała mądrości w przykazaniach i pouczenia o cnotach (Syr 1 – 23); 2) Pochwała mądrości i prezentacja jej pouczeń etycznych (Syr 24,1 – 42,14); 3) Przykłady cnót i wysławianie dzieł stworzenia (Syr 42,15 – 51,30). Księga zawiera jednostki literackie o bardzo zróżnicowanych formach i różnorodnej treści. Są wśród nich nauki mądrościowe, zbiory przysłów, wskazówki etyczne, refleksje teologiczne, wypowiedzi homiletyczne, modlitwy, hymny itp. Tworzą one obszerne dzieło bez wyraźnego planu kompozycyjnego.
Dzieło Syracydesa rozpoczyna opis mądrości Boga, od którego pochodzi każda mądrość (Syr 1,1-10). To oryginalne stwierdzenie stanowi wyjściową tezę całej księgi, w której jest dokładniej wyjaśniana, najpierw w opisach elementów kosmosu (Syr 18,1-7; 30,16-35) i w przymiotach dzieł stworzonego świata (Syr 42,15 – 43,33), a następnie w wypowiedzi samej Mądrości na temat jej udziału w historii narodu wybranego (Syr 24,1-22) i w dziejach sławnych ludzi (Syr 44 – 50). Bóg w Mądrości Syracydesa został ukazany jako Stwórca i Władca świata, narodów i człowieka. W stworzonym kosmosie i na ziemi panuje wzorowy porządek (Syr 16,24-30). Wszystkie dzieła Boże są doskonałe (Syr 18,1-14; 39,12-35) i wszędzie przejawia się Jego mądrość. Bóg zna wszystko, jest łaskawy i miłosierny (np. Syr 15,18-19; 18,13; 23,19-20; 39,19-20). Największym darem, jaki człowiek otrzymuje od Boga, jest mądrość. Syracydes ściśle łączy posiadanie mądrości z bojaźnią Bożą, co z kolei prowadzi człowieka do wypełniania przykazań. Mądrość Syracydesa ukazuje z jednej strony mądrość teoretyczną, która jest owocem osobistego wysiłku intelektualnego, doświadczeń, podróży i spotkań z mędrcami, a z drugiej strony mądrość praktyczną, która przejawia się w dyscyplinie, karności, a przez to w coraz większym doskonaleniu woli.
Syracydes wskazuje w swoich pouczeniach szereg konkretnych postaw i sytuacji, zarówno z osobistego, jak i społecznego życia ludzi. Rady odnoszą się do rolników i hodowców zwierząt domowych (Syr 7,15.22; 38,25), do sędziów i władców (Syr 9,17 – 10,5), do trudniących się handlem (Syr 26,29 – 27,3) i rzemiosłem (Syr 38,27-31). Do tej grupy rad należy dołączyć przestrogi przed nadużyciami w pożyczaniu i poręczaniu (Syr 29,1-20) oraz krytykę ludzi stroniących od pracy (Syr 10,26n). Niektóre pouczenia zawierają oceny bogactwa i ubóstwa (Syr 5,1-8; 11,10-19; 31,1-11), wskazują, jak należy dbać o zdrowie (Syr 30,14-25; 38,1-15), jak się zachować na uczcie (Syr 31,12 – 33,13; 37,27-31) i podczas żałoby (Syr 38,16-23). Inne nawiązują do życia rodzinnego, przypominając dzieciom i rodzicom o ich obowiązkach (Syr 3,1-16; 7,27-28; 22,3-5; 30,1-13; 33,20-24; 42,9-14). Jest w nich też mowa o relacjach, jakie zachodzą pomiędzy panem a niewolnikiem (Syr 7,20-21; 33,25-33) oraz pomiędzy ludźmi bogatymi i ubogimi (Syr 3,30 – 4,10; 7,32-35; 13,15-23; 18,15-18; 29,8-13). Księga zawiera również pouczenia dotyczące przyjaciół (Syr 6,5-17; 9,10; 22,16-26; 37,1-6) i wrogów (Syr 12,8-18), kobiet dobrych i złych (Syr 9,1-9; 25 – 26; 36,23-31). Ważne znaczenie wychowawcze mają wezwania do kształtowania własnej osobowości, zwłaszcza przez zdobywanie karności (np. Syr 1,22-24; 6,2-4; 18,30 – 19,4; 20,18-26; 22,27 – 23,27). Żeby osiągnąć mądrość, należy usuwać wady (Syr 3,26-29; 10,6-18; 22,27 – 23,6.16-27; 27,22 – 28,11) i pielęgnować cnoty (Syr 3,17-24; 4,20-31; 10,26-31). Sprawdzianem intelektualnego i duchowego poziomu każdego człowieka jest jego mowa, o czym wielokrotnie poucza Syracydes (np. Syr 5,9-6,1; 19,4-17; 20,1-8.18-31; 23,7-35; 27,4-7; 28,13-26).
Ważnym obowiązkiem religijnym jest niesienie pomocy potrzebującym oraz tym, którzy na nią zasługują (Syr 4,1-10+). Bezbożnych natomiast nie należy wspierać. Starotestamentowe wezwanie, aby udzielać pomocy człowiekowi sprawiedliwemu, a odmawiać jej nieprawemu (w. 5), jest przestrogą przed narażaniem się na niebezpieczeństwo ze strony kogoś, kto nie jest godny zaufania. Taka postawa nie dorównuje zasadzie miłosierdzia chrześcijańskiego (np. Łk 6,27; Rz 12,17-21). Warto jednak zauważyć, że pośród reguł postępowania także w ST pojawiają się nakazy czynienia dobra nieprzyjaciołom (np. Wj 23,4n; Prz 25,21n).