181Żyjący na wieki stworzył wszystko. 2Tylko Pana można uznać za sprawiedliwego,
nikt poza Nim doskonałości nie posiada.
3On jednym ruchem ręki kieruje światem
i wszystko jest posłuszne Jego woli.
On przez swą moc jest królem wszystkiego i oddziela
to, co święte, od tego, co pospolite.
4Nikomu nie pozwolił, by obwieszczał Jego dzieła.
Któż bowiem pojmie Jego wielkość?
5Kto zmierzy moc Jego majestatu
i kto zdoła opowiedzieć o Jego litości?
6Niczego nie można umniejszyć ani dodać,
nie da się wyjaśnić cudów Pana.
7Kiedy człowiek coś kończy, wtedy zaczyna,
gdy się zatrzyma, wówczas ma wątpliwości.
8Kim jest człowiek i jaki z niego pożytek?
Co jest dla niego dobre, a co złe?
9Życie człowieka trwa najwyżej sto lat,
a śmierć każdego – poza zrozumieniem wszystkich.
10Jak kropla w morzu czy ziarnko piasku,
tak znikome są jego lata wobec dnia wieczności.
11Dlatego Pan jest cierpliwy dla ludzi
i wylewa na nich swoje miłosierdzie.
12Widzi i wie, jak przykry jest ich koniec,
dlatego obfituje w przebaczenie.
13Człowiek jest miłosierny dla swoich bliskich,
miłosierdzie Pana – nad każdym stworzeniem.
Karci, koryguje i uczy,
jak pasterz zawraca swoje stado.
14Lituje się nad tymi, którzy przyjmują Jego pouczenie
i podążają za Jego sprawiedliwymi sądami.
15Synu, czyniąc dobro, nie udzielaj nagany,
nie czyń wymówek przy żadnym podarunku.
16Czy upału nie powstrzymuje rosa?
Tak też i słowo, które jest lepsze od podarunku.
17Czyż jedno słowo nie jest więcej warte niż dobry podarunek,
jedno i drugie pochodzi od człowieka pełnego łaski.
18Głupi karci bez delikatności,
a dar skąpego razi w oczy.
19Zanim zaczniesz mówić, przygotuj się,
zadbaj o zdrowie, zanim zachorujesz.
20Przed wydaniem sądu wybadaj siebie samego,
a w dniu rozliczenia znajdziesz przebaczenie.
21Bądź pokorny, zanim wpadniesz w chorobę,
a gdy zgrzeszysz, pokaż, że się nawróciłeś.
22Nie odwlekaj wypełnienia ślubu w odpowiednim czasie
i nie czekaj aż do śmierci, by zostać usprawiedliwionym.
23Przygotuj się, zanim ślub złożysz,
nie bądź jak ten, który wystawia Pana na próbę.
24Pamiętaj o Jego gniewie, oczekującym w dniu śmierci,
i o czasie rozliczenia, kiedy twarz swoją odwróci.
25W czasie obfitości pamiętaj o dniach głodu,
o biedzie i niedostatku – w dniach dobrobytu.
26Czas upływa od rana aż do wieczora
i wszystko jest chwilą dla Pana.
27Człowiek mądry wszystkiego dopilnuje,
gdy inni grzeszą, ustrzeże się od błędu.
28Kto jest rozumny, pozna mądrość,
zyska uznanie, kto ją znajdzie.
29Rozważni w słowach staną się mądrzy,
jak deszcz rozsieją trafne przysłowia.
Lepsza ufność złożona w jedynym Panu,
niż przylgnięcie martwym sercem do martwego.
Panowanie nad sobą
30Nie kieruj się swymi żądzami,
powstrzymuj swoje pragnienia.
31Jeśli się oddasz zaspokajaniu żądz,
uczynisz się pośmiewiskiem dla twych nieprzyjaciół.
32Nie ciesz się z wielkiego przepychu,
byś się nie uwikłał w wydatki.
33Nie wpadaj w biedę przez uczty,
nie zadłużaj się, gdy nic nie masz w kieszeni,
bo staniesz się kimś, kto knuje przeciw własnemu życiu.
Wersety Syr 18,2b.3.9b występują w niektórych rękopisach
Wersety Syr 18,2b.3.9b występują w niektórych rękopisach.
Sens: Bóg w sobie wiadomy sposób pomaga człowiekowi w jego nawróceniu.
Syn – zob. Syr 2,1+.
Zgodnie z poglądami sobie współczesnych, Syracydes rozumie chorobę jako skutek grzechu i karę zesłaną przez Boga. Dlatego w powrocie do zdrowia nawrócenie odgrywa zasadniczą rolę.
Przeciwstawienie Boga żywego martwym bóstwom. Wersety 29c-d występują w niektórych rękopisach.
Werset 33c jest obecny w niektórych rękopisach.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
CUD - specjalne działanie Boga, podejmowane ze względu na dobro człowieka. Cud ma charakter niezwykłego zjawiska, przez które Bóg objawia siebie, swoją moc i miłość oraz daje ludziom konkretny znak. Cuda dokonywane przez Jezusa były potwierdzeniem Jego jedności z Ojcem (J 11,41), uwierzytelniały Jego posłannictwo jako Chrystusa, symbolizowały tryumf nad szatanem oraz budziły i umacniały wiarę. Właściwy sens cudów i zawarte w nich objawienie Boże można zrozumieć i odczytać tylko w świetle wiary (Mk 6,54). Cuda czynione przez Jezusa i Jego uczniów są wyraźnymi znakami potwierdzającymi nadejście królestwa Bożego. Zob. KRÓLESTWO BOŻE.
MIŁOSIERDZIE BOŻE - przymiot Boga wyrażający się w Jego pełnej miłości postawie wobec człowieka, bez względu na jego zasługi. ST nie wypracował jednego pojęcia na określenie Bożego miłosierdzia, lecz używa kilku uzupełniających się terminów. W jęz. hebr. miłosierdzie Boże określane jest jako rachamim, które pochodzi od wyrazu oznaczającego ‘macicę’, ‘łono’. Bóg przyjmuje więc wobec człowieka postawę macierzyńską, jest kochającym rodzicem (np. Iz 49,14n). Ponadto używa się rzeczownika chesed, który wskazuje na takie cechy Boga, jak ‘życzliwość’, ‘miłość’, ‘lojalność’, ‘wierność’. Innym określeniem jest channun - ‘łagodność’, ‘litość’, ‘przebaczenie’. Według autorów NT najpełniejszym wyrazem miłosierdzia Bożego było Wcielenie Jezusa, który przyszedł na ziemię, aby zbawić wszystkich ludzi (np. J 12,47; Rz 11,30-32; Ef 2,4nn; 1Tm 1,15). Miłosierna miłość Chrystusa do ludzi cechowała całą Jego publiczną działalność i wyrażała się w niezliczonych gestach pomocy okazywanej ludziom (np. głoszenie Dobrej Nowiny o zbawieniu, przebaczanie grzechów, uzdrawianie z chorób, uwalnianie od złych duchów, wskrzeszanie z martwych). Przekazane przez Jezusa świadectwo o Bożym miłosierdziu pozwala ludziom wierzyć i mieć nadzieję, że na Sądzie Ostatecznym każdy człowiek doświadczy go od Boga w sposób pełny. Wszyscy ludzie powinni w całym swoim życiu naśladować ten przymiot Boga (np. Jk 2,13).
GNIEW BOŻY - zwrot wskazujący na to, że Bóg, będąc doskonale sprawiedliwy i święty, odrzuca wszystko, co sprzeciwia się świętości. Autorzy biblijni, opowiadając różne wydarzenia, używają zwrotu gniew Boga, aby uzmysłowić ludziom, jak wielkim złem jest grzech i nieposłuszeństwo wobec Bożego prawa. Zwrot ten ukazuje więc nie tyle dosłowną reakcję Boga na ludzkie działanie, ile ma być bodźcem do opamiętania się człowieka. W tym kontekście gniewu Boga nie można porównywać do ludzkiej reakcji gniewu, w której człowiek pod wpływem doznanego zła lub krzywdy przeżywa wzburzenie, a nawet pojawia się w nim chęć odwetu lub zemsty. Już w ST, w równym stopniu co gniew Boga, podkreślone jest Jego miłosierdzie (np. Ps 103,8nn). Idea ta jest także wyraźnie obecna w NT. Jezus, spotykając się z zatwardziałością ludzi, okazywał wzburzenie i gniew, które miały prowadzić do opamiętania się grzeszników (np. Mk 3,5; J 2,13-17). Istotą misji Jezusa było jednak bezgraniczne miłosierdzie, w którym wyraziła się miłość Boga do całego stworzenia (np. J 3,16; 12,47). Gniew Boży, szczególnie w nauczaniu Pawła Apostoła, odnosi się do końca czasów, kiedy Bóg sprawiedliwie osądzi każdego człowieka. Apostoł przestrzega, że nieposłuszeństwo Bogu ściąga na człowieka Jego gniew (np. Rz 1,18). Nadzieja ludzka polega na tym, że mocniejsza od Bożego gniewu jest Jego miłość, gdyż On sam jest miłością (1J 4,8). Rola Jezusa polega na wzięciu gniewu Bożego na siebie (np. Kol 1,20; 2,14), dlatego obawiać się gniewu Boga mogą jedynie ci, którzy nie chcą uwierzyć w Chrystusa i odrzucają Jego miłość. Zob.
KARA BOŻA.
Hymn o Bogu miłosiernym
Bóg rządzi swoim stworzeniem z sobie tylko właściwą sprawiedliwością i mocą. Miłosierny Bóg jest tak dobry, że nikt z ludzi nie potrafi Go należycie i wystarczająco uwielbić za otrzymane dobrodziejstwa (ww. 1-14). Człowiek, choć obdarzony wielką godnością, pozostaje kruchy i słaby, w swoim istnieniu całkowicie zależny od Boga. Korzystając jednak z Jego pomocy, może wzrastać ku pełni ludzkiej doskonałości. Powinna się ona przejawiać w miłosierdziu wobec ludzi potrzebujących wsparcia (ww. 15-18), w należytym wykorzystywaniu czasu ziemskiego życia (ww. 19-26) i w postępowaniu zgodnym z zasadami mądrości (ww. 27-29).
Panowanie nad sobą
Człowiek doświadcza w swoim życiu wielu trudności wewnętrznych i osobistych słabości. Może się jednak z nich wyzwalać i w każdej sytuacji zachować swoją godność. Powinien zwalczać złe skłonności i nałogi, panować nad namiętnościami i złymi pragnieniami, unikać wystawnego trybu życia, pijaństwa i rozwiązłości (Syr 18,30 – 19,3). Do tych powinności Syracydes dołącza również wystrzeganie się przewinień w mowie, a zwłaszcza – dementowanie plotek (Syr 19,4-12). Ponadto człowiek mądry dba o swoje dobre imię, umiejętnie upominając tych, którzy go obmawiają (Syr 19,13-19). Swoje pouczenia mędrzec wzmacnia wskazaniem na skutki braku panowania nad złymi skłonnościami. Są nimi: wystawienie się na pośmiewisko (Syr 18,31), upadek moralny (Syr 19,2) i śmierć (Syr 19,3).
Mądrość Syracydesa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Mądrość Syracydesa pochodzi z greckiego przekładu księgi, której hebrajska nazwa brzmiała prawdopodobnie Ben Syrach, a w przekładzie łacińskim nazwano ją Ecclesiasticus (Księga Kościelna). Mądrość Syracydesa została napisana w języku hebrajskim ok. 180 r. przed Chr. przez autora, który w zakończeniu dzieła nazwany został Jezusem (hebr. Jeszua), synem Syracha (Syr 50,27). Jak wynika z prologu, szybko przełożono księgę na język grecki. Dokonał tego Syracydes, wnuk autora, w Egipcie, w 38 r. panowania Euergetesa II, czyli w 132 r. przed Chr. (Prolog w. 27). Hebrajska wersja księgi, pomimo dużej popularności, nie została włączona do Biblii hebrajskiej, dlatego uważano, że jej tekst zaginął. Dopiero pod koniec XIX w. (Kair) oraz w XX w. (Qumran, Masada) odkryto wiele hebrajskich fragmentów, które dziś stanowią prawie dwie trzecie objętości całej księgi. W chrześcijańskim kanonie ksiąg świętych Mądrość Syracydesa znalazła się za pośrednictwem Septuaginty (LXX) i zalicza się ją do grupy ksiąg deuterokanonicznych, czyli początkowo nieuznawanych za natchnione.
Mądrość Syracydesa, jak wynika z prologu, zawiera spuściznę literacką końcowego okresu twórczości jednego z wybitnych przedstawicieli izraelskiego nurtu mądrościowego. Syracydes mógł zgłębiać, interpretować i dokonywać syntezy mądrości przekazywanej przez pokolenia, gdyż miał możliwość korzystania ze źródeł pisanych. Sam wspomina w prologu o istniejących już zbiorach Prawa, Proroków i innych Pism (Prolog ww. 24n). W swoim dziele połączył mądrość objawioną przez Boga z ludzkim doświadczeniem. Czerpiąc z historii Izraela, rozwinął swoją naukę w licznych sentencjach. Jako zwierzchnik szkoły (Syr 51,23) aktywnie włączał się w interpretację i wyjaśnianie świętych pism. Korzystał przy tym nie tylko z dziedzictwa mądrości Izraela, ale również innych kręgów kulturowych (hellenistycznych). W zdobyciu tak cennego doświadczenia Syracydesowi pomogły liczne podróże (Syr 51,13), które prawdopodobnie miały charakter dyplomatyczny i wynikały z troski o losy własnego narodu.
Dostrzegając szereg zagrożeń, wynikających z szybkiego wnikania w świat żydowski elementów kultury greckiej, Syracydes jasno wskazuje fundamenty judaizmu, a niekiedy zdecydowanie opowiada się przeciwko hellenizmowi. Ostatecznie w swoim dziele połączył on w sposób niezwykle wyważony głębię tradycji Izraela z doświadczeniem kultury greckiej.
Niniejszego tłumaczenia księgi dokonano na podstawie krytycznego wydania LXX, opracowanego pod redakcją J. Zieglera (Septuaginta, Vetus Testamentum Graecum auctoritate Academiae Scientiarum Gottingensis editium vol. XII, 2, Sapientia Iesu Filii Sirach, red. J. Ziegler, Göttingen 1980). Zawiera ono bardziej znany, krótszy tekst grecki Mądrości Syracydesa oraz tekst dłuższy, który zawierają niektóre greckie rękopisy. Dlatego też w niniejszym wydaniu są fragmenty tekstu, których brak w innych polskich przekładach, co zostało zaznaczone w przypisach. W niektórych miejscach, w celu porównania, przytoczono również tłumaczenie odnalezionych hebrajskich fragmentów księgi.
Treść i teologia
Mądrość Syracydesa stanowi zbiór mądrościowych sentencji, zróżnicowanych pod względem tematu i gatunku literackiego. Zasadniczo wyróżnia się trzy podstawowe części księgi: 1) Pochwała mądrości w przykazaniach i pouczenia o cnotach (Syr 1 – 23); 2) Pochwała mądrości i prezentacja jej pouczeń etycznych (Syr 24,1 – 42,14); 3) Przykłady cnót i wysławianie dzieł stworzenia (Syr 42,15 – 51,30). Księga zawiera jednostki literackie o bardzo zróżnicowanych formach i różnorodnej treści. Są wśród nich nauki mądrościowe, zbiory przysłów, wskazówki etyczne, refleksje teologiczne, wypowiedzi homiletyczne, modlitwy, hymny itp. Tworzą one obszerne dzieło bez wyraźnego planu kompozycyjnego.
Dzieło Syracydesa rozpoczyna opis mądrości Boga, od którego pochodzi każda mądrość (Syr 1,1-10). To oryginalne stwierdzenie stanowi wyjściową tezę całej księgi, w której jest dokładniej wyjaśniana, najpierw w opisach elementów kosmosu (Syr 18,1-7; 30,16-35) i w przymiotach dzieł stworzonego świata (Syr 42,15 – 43,33), a następnie w wypowiedzi samej Mądrości na temat jej udziału w historii narodu wybranego (Syr 24,1-22) i w dziejach sławnych ludzi (Syr 44 – 50). Bóg w Mądrości Syracydesa został ukazany jako Stwórca i Władca świata, narodów i człowieka. W stworzonym kosmosie i na ziemi panuje wzorowy porządek (Syr 16,24-30). Wszystkie dzieła Boże są doskonałe (Syr 18,1-14; 39,12-35) i wszędzie przejawia się Jego mądrość. Bóg zna wszystko, jest łaskawy i miłosierny (np. Syr 15,18-19; 18,13; 23,19-20; 39,19-20). Największym darem, jaki człowiek otrzymuje od Boga, jest mądrość. Syracydes ściśle łączy posiadanie mądrości z bojaźnią Bożą, co z kolei prowadzi człowieka do wypełniania przykazań. Mądrość Syracydesa ukazuje z jednej strony mądrość teoretyczną, która jest owocem osobistego wysiłku intelektualnego, doświadczeń, podróży i spotkań z mędrcami, a z drugiej strony mądrość praktyczną, która przejawia się w dyscyplinie, karności, a przez to w coraz większym doskonaleniu woli.
Syracydes wskazuje w swoich pouczeniach szereg konkretnych postaw i sytuacji, zarówno z osobistego, jak i społecznego życia ludzi. Rady odnoszą się do rolników i hodowców zwierząt domowych (Syr 7,15.22; 38,25), do sędziów i władców (Syr 9,17 – 10,5), do trudniących się handlem (Syr 26,29 – 27,3) i rzemiosłem (Syr 38,27-31). Do tej grupy rad należy dołączyć przestrogi przed nadużyciami w pożyczaniu i poręczaniu (Syr 29,1-20) oraz krytykę ludzi stroniących od pracy (Syr 10,26n). Niektóre pouczenia zawierają oceny bogactwa i ubóstwa (Syr 5,1-8; 11,10-19; 31,1-11), wskazują, jak należy dbać o zdrowie (Syr 30,14-25; 38,1-15), jak się zachować na uczcie (Syr 31,12 – 33,13; 37,27-31) i podczas żałoby (Syr 38,16-23). Inne nawiązują do życia rodzinnego, przypominając dzieciom i rodzicom o ich obowiązkach (Syr 3,1-16; 7,27-28; 22,3-5; 30,1-13; 33,20-24; 42,9-14). Jest w nich też mowa o relacjach, jakie zachodzą pomiędzy panem a niewolnikiem (Syr 7,20-21; 33,25-33) oraz pomiędzy ludźmi bogatymi i ubogimi (Syr 3,30 – 4,10; 7,32-35; 13,15-23; 18,15-18; 29,8-13). Księga zawiera również pouczenia dotyczące przyjaciół (Syr 6,5-17; 9,10; 22,16-26; 37,1-6) i wrogów (Syr 12,8-18), kobiet dobrych i złych (Syr 9,1-9; 25 – 26; 36,23-31). Ważne znaczenie wychowawcze mają wezwania do kształtowania własnej osobowości, zwłaszcza przez zdobywanie karności (np. Syr 1,22-24; 6,2-4; 18,30 – 19,4; 20,18-26; 22,27 – 23,27). Żeby osiągnąć mądrość, należy usuwać wady (Syr 3,26-29; 10,6-18; 22,27 – 23,6.16-27; 27,22 – 28,11) i pielęgnować cnoty (Syr 3,17-24; 4,20-31; 10,26-31). Sprawdzianem intelektualnego i duchowego poziomu każdego człowieka jest jego mowa, o czym wielokrotnie poucza Syracydes (np. Syr 5,9-6,1; 19,4-17; 20,1-8.18-31; 23,7-35; 27,4-7; 28,13-26).
Bóg rządzi swoim stworzeniem z sobie tylko właściwą sprawiedliwością i mocą. Miłosierny Bóg jest tak dobry, że nikt z ludzi nie potrafi Go należycie i wystarczająco uwielbić za otrzymane dobrodziejstwa (ww. 1-14). Człowiek, choć obdarzony wielką godnością, pozostaje kruchy i słaby, w swoim istnieniu całkowicie zależny od Boga. Korzystając jednak z Jego pomocy, może wzrastać ku pełni ludzkiej doskonałości. Powinna się ona przejawiać w miłosierdziu wobec ludzi potrzebujących wsparcia (ww. 15-18), w należytym wykorzystywaniu czasu ziemskiego życia (ww. 19-26) i w postępowaniu zgodnym z zasadami mądrości (ww. 27-29).