301Kto kocha swego syna, wytrwale karci go rózgami, po to, by się nim cieszyć na końcu.
2Kto wychowa swego syna, będzie z niego zadowolony
i wśród znajomych będzie się nim chlubił.
3Kto kształci swego syna, wzbudza zazdrość wroga,
przed przyjaciółmi będzie się nim cieszył.
4Skonał ojciec, a tak jakby nie umarł,
bo podobnego po sobie zostawił.
5Za życia swego oglądał go i nim się cieszył,
umierając, nie będzie się smucił.
6Nieprzyjaciołom zostawił mściciela,
a dla przyjaciół – dobroczyńcę.
7Kto rozpieszcza syna, będzie opatrywał rany,
na każdy jego krzyk będą mu drżeć wnętrzności.
8Koń nieujeżdżony staje się narowisty,
swawolny syn staje się zuchwały.
9Troszcz się o syna, a wprawi cię w zdumienie,
baw się z nim, a ciebie zasmuci.
10Nie śmiej się z nim, abyś nie musiał z nim płakać
i byś na koniec nie zgrzytał zębami.
11Nie dawaj mu władzy w młodości
i nie lekceważ jego błędów.
12Zginaj kark jego już w młodości,
okładaj razami jego boki, gdy jest dzieckiem,
aby się nie stał uparty i nieposłuszny tobie,
abyś nie musiał cierpieć z jego powodu.
13Wychowuj swego syna i pracuj nad nim,
żebyś nie został zaskoczony jego bezczelnością.
Zdrowie i spokojne życie
14Lepszy biedak zdrowy i w pełni sił,
niż bogacz doświadczany na swym ciele.
15Zdrowie i siła są lepsze od wszelkiego złota,
zdrowy duch – niezmierzonym błogosławieństwem.
O posiłkach
16Nie ma większego bogactwa nad zdrowie ciała
i nie ma większej radości nad radość serca.
17Lepsza śmierć niż przykre życie,
wieczny odpoczynek niż nieuleczalna choroba.
18Jak smakołyki położone na zamkniętych ustach,
tak stosy jedzenia składane na grobie.
19Na cóż bożkowi ofiara z owoców?
Nie może jej zjeść ani powąchać.
20Ten, kto jest prześladowany przez Pana,
patrzy i wzdycha jak eunuch obejmujący dziewicę.
21Nie poddawaj się smutkowi
ani się nie zadręczaj myślami.
22Radość serca to życie człowieka,
a pogodne usposobienie przedłuża życie.
23Znajdź powód, by pocieszyć swe serce,
smutek oddal od siebie.
Wielu bowiem zgubił smutek,
nie ma z niego żadnej korzyści.
24Zazdrość i gniew skracają dni życia,
a troski sprowadzają przedwczesną starość.
25Pogodne serce zapewnia apetyt,
zatroszczy się o swoje przysmaki.
na końcu – czyli pod koniec życia, kiedy to dobrze wychowany syn będzie podporą dla rodziców.
Tytuł Ten występuje w tekście greckim.
Syracydes nie sugeruje, aby odbierać sobie życie, lecz podkreśla, jak uciążliwy jest brak zdrowia.
prześladowany przez Pana – czyli człowiek chory, gdyż choroba była uważana za karę Bożą.
jak eunuch – w porównaniu tym autor podkreśla niemoc chorego i niemożność przyjmowania przez niego pokarmu.
BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
OFIARA - polega na przekazaniu Bogu rzeczy lub zwierząt, najczęściej w akcie oficjalnego kultu. Biblijna idea ofiary ewoluowała wraz z biegiem historii zbawienia. W historii składania ofiar znajduje swoje odbicie historia wiary Izraela w jedynego Boga. Dary składane Bogu w ofierze mogły być krwawe lub bezkrwawe, ze zwierząt lub z roślin, z pokarmów lub z płynów. W czasach patriarchów ofiary były składane przez głowę rodziny, z okazji ważnych wydarzeń, na zbudowanym przez ofiarodawców kamiennym ołtarzu. Od czasów wędrówki przez pustynię ukształtował się kult instytucjonalny, w którym składanie ofiar zostało zarezerwowane dla kapłanów. Przepisy składania ofiar są podane w Kpł 1 - 7 i Lb 15. Najbardziej typową była ofiara całopalna, składana przez kapłanów każdego dnia rano i wieczorem w świątyni w Jerozolimie. Składano ją w imieniu całego ludu jako wyraz hołdu i wdzięczności Bogu, który jest Panem życia. Rodzaj i sposób składania ofiary uzależniony był od celu, który ofiarodawca chciał osiągnąć przez jej złożenie (pojednanie z Bogiem, przebłaganie Boga za popełnione grzechy, wyproszenie u Boga szczególnej łaski itp.). Starotestamentowy kult ofiarniczy nie był jedynie zewnętrznym rytuałem, jak niekiedy próbow ano go interpretować. Obrzędom składania ofiar towarzyszył wymiar duchowy, który wyrażał się w wierze ofiarodawców. Liturgia ofiarnicza jest odpowiedzią człowieka na miłość Boga i przede wszystkim oznacza oddanie się ofiarodawcy w opiekę i moc Stwórcy. Rutynę w składaniu ofiar mocno krytykowali prorocy ST. Niektórzy twierdzili nawet, że Bóg całkowicie je odrzuca, jeśli nie towarzyszy im duchowa przemiana ofiarodawcy (np. Ps 51,16-21; Iz 1,10-20; Am 5,21-27). Jezus zapowiedział kres ofiar ST i wspomniał o godzinie, w której Bóg będzie otrzymywał kult w Duchu i w prawdzie od prawdziwych czcicieli (J 4,23n). Godzina ta wypełniła się wtedy, gdy na krzyżu złożył z siebie najdoskonalszą ofiarę za całe stworzenie. Jedyna ofiara Chrystusa ostatecznie zakończyła kult starotestamentowy i przyniosła zbawienie całej ludzkości (Hbr 9,23-28). Zob.
CAŁOPALENIE,
OŁTARZ.
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
O dzieciach
Fragment ten w tekście greckim został wyróżniony odrębnym tytułem. Autor poucza, że zasadniczym zadaniem ojca jest dobre wychowanie syna, który przysporzy mu sławy i zapewni pomyślny rozwój jego rodu. To, w jaki sposób żyją dzieci i jakim wartościom służą, świadczy w dużej mierze o ich rodzicach, którzy poprzez własny przykład wpływają na świadomość swoich dzieci. Zaniedbania wychowawcze przynoszą poważne szkody zarówno synowi, jak i jego ojcu. Dziecko, które wybiera zło, nie tylko niszczy własne życie, ale staje się zgryzotą i cierpieniem dla swoich rodziców. Dlatego Syracydes, podobnie jak inni mędrcy (np. Prz 13,24; 15,20; 19,18; 20,17; 23,13n), jest zwolennikiem stosowania surowych metod wychowawczych. Wskazań tych nie należy jednak interpretować jako zachęty do używania przemocy wobec dzieci czy nadużywania władzy rodzicielskiej. Wychowanie w karności wynika z ojcowskiej miłości i troski o syna. Opiera się ono także na mądrym obserwowaniu zalet i wad dziecka, aby dobro rozwijać, a zło eliminować. Ziemski ojciec‑wychowawca, kochający i wymagający, jest obrazem Boga Ojca, który z miłością napomina i karci swoje dzieci (J 15,2; Hbr 12,6-8.10n; 1P 5,9n; Ap 3,19).
Zdrowie i spokojne życie
Wśród wartości życiowych, o które ubiega się człowiek, ważne miejsce zajmuje zdrowie ciała i ducha. Dobra kondycja fizyczna jest warta o wiele więcej niż dobra materialne. Jest to wspólne doświadczenie ludzi bogatych i biednych.
O posiłkach
Fragment ten, wyróżniony w tekście greckim odrębnym tytułem, kontynuuje wcześniejszą myśl. Człowiek zdrowy cieszy się życiem, a chory nie może nawet skosztować przysmaków, gdyż nie przedstawiają one dla niego żadnej wartości. Chory nie skorzysta z pokarmów, co mędrzec porównuje do bezsensownych ofiar składanych bożkom. Choroba jawi się tu jako doświadczenie zesłane przez Boga (ww. 16-20). Jedną ze szczególnie groźnych chorób duszy, według Syracydesa, jest smutek. Sprawia on, że człowiek szybciej się starzeje, traci siły i apetyt. Dlatego mędrzec zachęca do przezwyciężania pojawiających się negatywnych uczuć i szukania tego, co wzmacnia radość serca (ww. 21-25).
Mądrość Syracydesa
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Mądrość Syracydesa pochodzi z greckiego przekładu księgi, której hebrajska nazwa brzmiała prawdopodobnie Ben Syrach, a w przekładzie łacińskim nazwano ją Ecclesiasticus (Księga Kościelna). Mądrość Syracydesa została napisana w języku hebrajskim ok. 180 r. przed Chr. przez autora, który w zakończeniu dzieła nazwany został Jezusem (hebr. Jeszua), synem Syracha (Syr 50,27). Jak wynika z prologu, szybko przełożono księgę na język grecki. Dokonał tego Syracydes, wnuk autora, w Egipcie, w 38 r. panowania Euergetesa II, czyli w 132 r. przed Chr. (Prolog w. 27). Hebrajska wersja księgi, pomimo dużej popularności, nie została włączona do Biblii hebrajskiej, dlatego uważano, że jej tekst zaginął. Dopiero pod koniec XIX w. (Kair) oraz w XX w. (Qumran, Masada) odkryto wiele hebrajskich fragmentów, które dziś stanowią prawie dwie trzecie objętości całej księgi. W chrześcijańskim kanonie ksiąg świętych Mądrość Syracydesa znalazła się za pośrednictwem Septuaginty (LXX) i zalicza się ją do grupy ksiąg deuterokanonicznych, czyli początkowo nieuznawanych za natchnione.
Mądrość Syracydesa, jak wynika z prologu, zawiera spuściznę literacką końcowego okresu twórczości jednego z wybitnych przedstawicieli izraelskiego nurtu mądrościowego. Syracydes mógł zgłębiać, interpretować i dokonywać syntezy mądrości przekazywanej przez pokolenia, gdyż miał możliwość korzystania ze źródeł pisanych. Sam wspomina w prologu o istniejących już zbiorach Prawa, Proroków i innych Pism (Prolog ww. 24n). W swoim dziele połączył mądrość objawioną przez Boga z ludzkim doświadczeniem. Czerpiąc z historii Izraela, rozwinął swoją naukę w licznych sentencjach. Jako zwierzchnik szkoły (Syr 51,23) aktywnie włączał się w interpretację i wyjaśnianie świętych pism. Korzystał przy tym nie tylko z dziedzictwa mądrości Izraela, ale również innych kręgów kulturowych (hellenistycznych). W zdobyciu tak cennego doświadczenia Syracydesowi pomogły liczne podróże (Syr 51,13), które prawdopodobnie miały charakter dyplomatyczny i wynikały z troski o losy własnego narodu.
Dostrzegając szereg zagrożeń, wynikających z szybkiego wnikania w świat żydowski elementów kultury greckiej, Syracydes jasno wskazuje fundamenty judaizmu, a niekiedy zdecydowanie opowiada się przeciwko hellenizmowi. Ostatecznie w swoim dziele połączył on w sposób niezwykle wyważony głębię tradycji Izraela z doświadczeniem kultury greckiej.
Niniejszego tłumaczenia księgi dokonano na podstawie krytycznego wydania LXX, opracowanego pod redakcją J. Zieglera (Septuaginta, Vetus Testamentum Graecum auctoritate Academiae Scientiarum Gottingensis editium vol. XII, 2, Sapientia Iesu Filii Sirach, red. J. Ziegler, Göttingen 1980). Zawiera ono bardziej znany, krótszy tekst grecki Mądrości Syracydesa oraz tekst dłuższy, który zawierają niektóre greckie rękopisy. Dlatego też w niniejszym wydaniu są fragmenty tekstu, których brak w innych polskich przekładach, co zostało zaznaczone w przypisach. W niektórych miejscach, w celu porównania, przytoczono również tłumaczenie odnalezionych hebrajskich fragmentów księgi.
Treść i teologia
Mądrość Syracydesa stanowi zbiór mądrościowych sentencji, zróżnicowanych pod względem tematu i gatunku literackiego. Zasadniczo wyróżnia się trzy podstawowe części księgi: 1) Pochwała mądrości w przykazaniach i pouczenia o cnotach (Syr 1 – 23); 2) Pochwała mądrości i prezentacja jej pouczeń etycznych (Syr 24,1 – 42,14); 3) Przykłady cnót i wysławianie dzieł stworzenia (Syr 42,15 – 51,30). Księga zawiera jednostki literackie o bardzo zróżnicowanych formach i różnorodnej treści. Są wśród nich nauki mądrościowe, zbiory przysłów, wskazówki etyczne, refleksje teologiczne, wypowiedzi homiletyczne, modlitwy, hymny itp. Tworzą one obszerne dzieło bez wyraźnego planu kompozycyjnego.
Dzieło Syracydesa rozpoczyna opis mądrości Boga, od którego pochodzi każda mądrość (Syr 1,1-10). To oryginalne stwierdzenie stanowi wyjściową tezę całej księgi, w której jest dokładniej wyjaśniana, najpierw w opisach elementów kosmosu (Syr 18,1-7; 30,16-35) i w przymiotach dzieł stworzonego świata (Syr 42,15 – 43,33), a następnie w wypowiedzi samej Mądrości na temat jej udziału w historii narodu wybranego (Syr 24,1-22) i w dziejach sławnych ludzi (Syr 44 – 50). Bóg w Mądrości Syracydesa został ukazany jako Stwórca i Władca świata, narodów i człowieka. W stworzonym kosmosie i na ziemi panuje wzorowy porządek (Syr 16,24-30). Wszystkie dzieła Boże są doskonałe (Syr 18,1-14; 39,12-35) i wszędzie przejawia się Jego mądrość. Bóg zna wszystko, jest łaskawy i miłosierny (np. Syr 15,18-19; 18,13; 23,19-20; 39,19-20). Największym darem, jaki człowiek otrzymuje od Boga, jest mądrość. Syracydes ściśle łączy posiadanie mądrości z bojaźnią Bożą, co z kolei prowadzi człowieka do wypełniania przykazań. Mądrość Syracydesa ukazuje z jednej strony mądrość teoretyczną, która jest owocem osobistego wysiłku intelektualnego, doświadczeń, podróży i spotkań z mędrcami, a z drugiej strony mądrość praktyczną, która przejawia się w dyscyplinie, karności, a przez to w coraz większym doskonaleniu woli.
Syracydes wskazuje w swoich pouczeniach szereg konkretnych postaw i sytuacji, zarówno z osobistego, jak i społecznego życia ludzi. Rady odnoszą się do rolników i hodowców zwierząt domowych (Syr 7,15.22; 38,25), do sędziów i władców (Syr 9,17 – 10,5), do trudniących się handlem (Syr 26,29 – 27,3) i rzemiosłem (Syr 38,27-31). Do tej grupy rad należy dołączyć przestrogi przed nadużyciami w pożyczaniu i poręczaniu (Syr 29,1-20) oraz krytykę ludzi stroniących od pracy (Syr 10,26n). Niektóre pouczenia zawierają oceny bogactwa i ubóstwa (Syr 5,1-8; 11,10-19; 31,1-11), wskazują, jak należy dbać o zdrowie (Syr 30,14-25; 38,1-15), jak się zachować na uczcie (Syr 31,12 – 33,13; 37,27-31) i podczas żałoby (Syr 38,16-23). Inne nawiązują do życia rodzinnego, przypominając dzieciom i rodzicom o ich obowiązkach (Syr 3,1-16; 7,27-28; 22,3-5; 30,1-13; 33,20-24; 42,9-14). Jest w nich też mowa o relacjach, jakie zachodzą pomiędzy panem a niewolnikiem (Syr 7,20-21; 33,25-33) oraz pomiędzy ludźmi bogatymi i ubogimi (Syr 3,30 – 4,10; 7,32-35; 13,15-23; 18,15-18; 29,8-13). Księga zawiera również pouczenia dotyczące przyjaciół (Syr 6,5-17; 9,10; 22,16-26; 37,1-6) i wrogów (Syr 12,8-18), kobiet dobrych i złych (Syr 9,1-9; 25 – 26; 36,23-31). Ważne znaczenie wychowawcze mają wezwania do kształtowania własnej osobowości, zwłaszcza przez zdobywanie karności (np. Syr 1,22-24; 6,2-4; 18,30 – 19,4; 20,18-26; 22,27 – 23,27). Żeby osiągnąć mądrość, należy usuwać wady (Syr 3,26-29; 10,6-18; 22,27 – 23,6.16-27; 27,22 – 28,11) i pielęgnować cnoty (Syr 3,17-24; 4,20-31; 10,26-31). Sprawdzianem intelektualnego i duchowego poziomu każdego człowieka jest jego mowa, o czym wielokrotnie poucza Syracydes (np. Syr 5,9-6,1; 19,4-17; 20,1-8.18-31; 23,7-35; 27,4-7; 28,13-26).
Fragment ten w tekście greckim został wyróżniony odrębnym tytułem. Autor poucza, że zasadniczym zadaniem ojca jest dobre wychowanie syna, który przysporzy mu sławy i zapewni pomyślny rozwój jego rodu. To, w jaki sposób żyją dzieci i jakim wartościom służą, świadczy w dużej mierze o ich rodzicach, którzy poprzez własny przykład wpływają na świadomość swoich dzieci. Zaniedbania wychowawcze przynoszą poważne szkody zarówno synowi, jak i jego ojcu. Dziecko, które wybiera zło, nie tylko niszczy własne życie, ale staje się zgryzotą i cierpieniem dla swoich rodziców. Dlatego Syracydes, podobnie jak inni mędrcy (np. Prz 13,24; 15,20; 19,18; 20,17; 23,13n), jest zwolennikiem stosowania surowych metod wychowawczych. Wskazań tych nie należy jednak interpretować jako zachęty do używania przemocy wobec dzieci czy nadużywania władzy rodzicielskiej. Wychowanie w karności wynika z ojcowskiej miłości i troski o syna. Opiera się ono także na mądrym obserwowaniu zalet i wad dziecka, aby dobro rozwijać, a zło eliminować. Ziemski ojciec‑wychowawca, kochający i wymagający, jest obrazem Boga Ojca, który z miłością napomina i karci swoje dzieci (J 15,2; Hbr 12,6-8.10n; 1P 5,9n; Ap 3,19).