51Chciałbym mojemu umiłowanemu zaśpiewać pieśń mego ukochanego o jego winnicy.
Mój umiłowany miał winnicę
na żyznym zboczu pagórka.
2Okopał ją, oczyścił z kamieni,
zasadził winorośl szlachetną.
Pośrodku zbudował strażniczą wieżę
i nawet w niej tłocznię sporządził.
I oczekiwał, że wyda mu dobre winogrona,
lecz ona zrodziła cierpkie jagody.
3„Teraz więc, mieszkańcy Jeruzalem
i wszyscy Judejczycy,
rozsądźcie między Mną a moją winnicą!
4Co jeszcze mógłbym uczynić dla mojej winnicy,
czego nie uczyniłem?
Dlaczego, gdy czekałem, by wydała dobre winogrona,
ona zrodziła cierpkie jagody?
5Oto wam teraz oznajmię,
co zamierzam uczynić mojej winnicy:
usunę jej ogrodzenie,
aby stała się pastwą ognia;
mur jej rozwalę,
aby ją stratowano.
6Uczynię z niej pustkowie!
Nie będzie przycinana ani okopywana,
zarosną ją ciernie i osty.
Chmurom nakażę,
aby nie zraszały jej deszczem!”.
7Otóż winnicą Pana Zastępów
jest dom Izraela,
a mieszkańcy Judy –
szczepem, o który troszczy się z miłością.
Oczekiwał On od nich prawości,
a oto bezprawie,
sprawiedliwości, a oto krzyk grozy.
Lament nad losem grzeszników
8Biada tym, którzy zagarniają dom za domem
i przyłączają sobie pole do pola,
aż nie będzie już wolnego miejsca
i sami będziecie mieszkać w kraju.
9W moich uszach brzmi wyrok Pana Zastępów:
„O tak, wiele domów legnie w ruinach.
Są wielkie i wygodne, a będą bez mieszkańców!
10Bo dziesięć morgów winnicy da baryłkę wina,
a dziesięć miar ziarna wyda tylko jedną”.
11Biada tym, którzy od wczesnego rana
biegają za trunkami
i przesiadują do nocy
upojeni winem.
12Lira, harfa, bębny, flet i wino –
oto ich zabawy,
a sprawy Pana nic ich nie obchodzą
ani dzieł Jego rąk nie widzą.
13Dlatego mój lud pójdzie w niewolę
z powodu własnej głupoty.
A ci, co byli jego chlubą,
wyginą z głodu
i ludność pomrze z pragnienia.
14Oto kraina umarłych rozszerzy swą gardziel,
otworzy szeroko swą paszczę
i wpadnie w nią mnóstwo ludu,
jego przepych, jego zgiełk i wesele.
15Ugną się ludzie, ukorzy się człowiek,
wyniośli doznają poniżenia.
16Pan Zastępów przez swój sąd się wywyższy,
Święty Bóg w sprawiedliwości objawi swoją świętość.
17Owce będą się pasły jak na swoich pastwiskach,
a na opuszczonych polach bogaczy
pożywią się obcy przechodnie.
18Biada tym, co trudzą się, ciągnąc winę sznurami fałszu,
a grzech – jakby powrozami zaprzęgu;
19tym, którzy mówią: „Niech Bóg się pospieszy
i prędko dzieła dokona,
abyśmy mogli je zobaczyć.
Niech Święty Izraela
szybko wypełni swój zamysł,
abyśmy mogli poznać Jego dzieła!”.
20Biada tym, którzy zło nazywają dobrem,
a dobro – złem;
którzy ciemność mają za światłość,
a światłość – za ciemność;
którzy gorycz uważają za słodycz,
a słodycz – za gorycz.
21Biada tym, którzy we własnych oczach
uchodzą za mądrych
i uważają siebie za rozsądnych.
22Biada tym, którzy mocni są w piciu wina
i dzielni w sporządzaniu trunków,
23którzy przekupstwem uniewinnią złoczyńcę,
a słusznych praw odmawiają sprawiedliwemu!
24Dlatego, jak języki ognia pochłaniają słomę
i jak w płomieniu ginie sucha trawa,
tak ich korzenie staną się próchnem,
a ich kwiat niby pył uleci,
bo odrzucili naukę Pana Zastępów,
wzgardzili słowem Świętego Izraela!
25Dlatego rozpalił się gniewPana nad Jego ludem;
wzniósł swoją rękę i cios mu wymierzył,
aż góry zadrżały,
a trupy ich jak padlina
zaścieliły ulice.
Mimo to Jego gniew nie ustaje
i nadal wzniesiona jest Jego ręka.
Sąd Boży
26On uczyni znak dla dalekiego narodu,
przywoła go z krańców ziemi,
a ten spiesznie przybędzie.
27Nie będzie w nim słabego ani zmęczonego,
nikt się nie zdrzemnie ani nie zaśnie,
nie odepnie pasa od swoich bioder,
nie zerwie się rzemień u jego sandałów.
28Strzały jego wyostrzone
i wszystkie łuki napięte.
Kopyta jego koni – jak krzemień,
koła jego rydwanów – jak huragan.
29Ryk jego jakby ryk lwicy,
ryczy jak dorosłe lwy,
a wśród pomruków porywa zdobycz,
umyka, a nikt mu jej nie wyrwie.
30W tym dniu
wrzawa przeciwko niemu się wzniesie
niby szum morza.
Gdy spojrzeć na ziemię, oto straszna ciemność,
światłość w ciemne chmury spowita.
mój umiłowany – określenie Boga, które nawiązuje do typowego dla proroków porównania związku Boga i narodu wybranego do małżeństwa (np. Jr 2,2; 3,6-13; Ez 16 i 23; Oz 1 – 3).
Praca nad urządzeniem winnicy i zaopatrzeniem jej we wszystko, co potrzebne do produkcji wina, symbolizuje Bożą troskę o naród wybrany.
ogrodzenie – kamienie, z których oczyszczano ziemię w winnicy, wykorzystywano na ogół do tworzenia tarasów, które nie pozwalały na wypłukiwanie gleby, oraz na mur, który miał chronić winnicę przed dzikimi zwierzętami.
Biada – zob. Iz 1,4+.
baryłka – miara objętości służąca do odmierzania płynów (ok. 40-45 l), odpowiednik efy (zob. Słownik).
a dziesięć… jedną – plony będą stanowić dziesiątą część wysianego ziarna, co oznacza klęskę nieurodzaju. Jest to rażący kontrast do nadzwyczajnych urodzajów epoki mesjańskiej (Iz 4,2). Ideałem zbiorów jest plon stokrotny (Rdz 26,12; Mt 13,8.23).
W starożytnym Izraelu pito przede wszystkim wino z winogron lub sycerę, czyli mocniejszy od wina napój alkoholowy z daktyli lub innych owoców, zbóż albo miodu.
Obraz śmierci jako nienasyconego potwora.
Święty – zob. Iz 1,4+.
Na skutek wojen i przesiedleń kraj będzie spustoszony i wyludniony, a nieuprawiane pola zamienią się w pastwiska (Iz 32,14).
Grzeszne postępowanie jest porównane do wielkiego ciężaru.
Jego dzieła – chodzi o Boży sąd, o którym mowa w Iz 2,6-22.
Pozbawienie pochówku było uważane za największe upokorzenie i nieszczęście (np. Jr 9,21; 16,4; Am 8,3).
znak – sygnał dawany dymem lub rodzaj sztandaru zatkniętego wysoko nad miastem. W sytuacji zagrożenia za pomocą takich znaków wzywano do mobilizacji i wskazywano miejsce zbiórki i schronienia.
daleki naród – chodzi o Asyryjczyków; aluzja do najazdu na Izraela (Iz 7,20; 20,1; 30,31; 31,8; 36 – 37).
nie odepnie… bioder – synonim stałej gotowości; pas odpinano przed nocnym spoczynkiem.
W starożytności nie znano jeszcze podków, co ograniczało możliwości poruszania się wojsk w górzystym terenie. Obraz kopyt z krzemienia oznacza, że góry Judei nie powstrzymają najeźdźcy.
dorosłe lwy – lwy są częstym motywem rzeźby asyryjskiej i symbolem potęgi Asyrii.
W tym dniu – zob. Iz 4,1+.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.
PAN ZASTĘPÓW - jedno z imion Boga. Słowo zastępy obejmuje wszystkie siły, które działają w świecie, realizując Boże rozkazy i polecenia. Bóg w rozumieniu Izraelitów był dowódcą wojsk ziemskich - armii żydowskiej, a także wojsk niebieskich tworzonych przez aniołów. Przekonanie to znalazło wyraz w zwyczaju zabierania na wyprawy wojenne Arki Przymierza - znaku obecności Boga pośród ludu. Starożytny przekład Biblii na jęz. gr. tłumaczył ten zwrot często jako ‘Pan Wszechmocny’ i w takiej formie pojawia się on w NT (np. 2Kor 6,18; Ap 4,8). Zob.
ARKA PRZYMIERZA.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.
IZRAEL.
PAN ZASTĘPÓW - jedno z imion Boga. Słowo zastępy obejmuje wszystkie siły, które działają w świecie, realizując Boże rozkazy i polecenia. Bóg w rozumieniu Izraelitów był dowódcą wojsk ziemskich - armii żydowskiej, a także wojsk niebieskich tworzonych przez aniołów. Przekonanie to znalazło wyraz w zwyczaju zabierania na wyprawy wojenne Arki Przymierza - znaku obecności Boga pośród ludu. Starożytny przekład Biblii na jęz. gr. tłumaczył ten zwrot często jako ‘Pan Wszechmocny’ i w takiej formie pojawia się on w NT (np. 2Kor 6,18; Ap 4,8). Zob.
ARKA PRZYMIERZA.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
SĄD OSTATECZNY - w myśli ST dojrzewało przekonanie o tym, że każdy dobry czyn człowieka zostanie przez Boga nagrodzony, a każdy zły ukarany. Autorzy biblijni łączą to nauczanie z ideą dnia sądu, dnia ostatecznego, Dnia Pana, dnia gniewu itp. Ta wielość określeń świadczy o braku pewności i zróżnicowaniu tradycji, w których dojrzewały poglądy na temat Sądu Ostatecznego. Według autorów ST, Bogu, jako Stwórcy świata, przysługuje władza sędziowska nad stworzeniem. Dotyczy ona całej ziemi (np. Rdz 18,25; Ps 9,7-9), poszczególnych narodów (np. Sdz 11,27), jak i pojedynczych ludzi (np. Rdz 16,5). Sąd Boga nad światem ma się odbyć w czasie historycznym. Ma to być sąd uniwersalny obejmujący zarówno Izraela, jak i wszystkie narody. Wierzono, że na Sądzie Ostatecznym umarli powstaną do życia (np. Ez 37,1-14; Dn 12,1-3), a nagrodą za sprawiedliwe życie będzie wieczne szczęście. Bezbożnych natomiast czeka potępienie (np. Iz 66,24). W literaturze żydowskiej, która powstała pomiędzy ST a NT, idei Sądu Ostatecznego towarzyszą wyraźne wzmianki o zmartwychwstaniu (np. Hen 22,4; 4Ezd 7,32). Liczne teksty NT zawierają rozwiniętą naukę o Sądzie Ostatecznym, podaną najczęściej przy pomocy języka właściwego apokaliptyce żydowskiej tamtego czasu. W tekstach tych zwrócono uwagę na to, że Sąd Ostateczny nastąpi nagle i nie da się go przewidzieć (np. Mt 24,42.44). Ma się on łączyć z powtórnym przyjściem na ziemię Syna Człowieczego, który założy na ziemi królestwo Boże (np. 1Tes 5,1-3; Jk 5,8n; 1P 4,5). Niektórzy autorzy NT uważali, że sąd Boży nad człowiekiem odbywa się bezpośrednio po jego śmierci (np. Łk 16,1-9; Hbr 9,27). Podane w Ewangelii nauczanie Jezusa na temat Sądu Ostatecznego łączy się nierozerwalnie z Jego wezwaniem do pokuty i nawrócenia. Sąd ten ma mieć charakter indywidualny, a jego kryterium będą ludzkie uczynki (Mt 25,31-46). Według Ewangelii św. Jana sąd ma mieć nie tylko wymiar przyszły (J 5,28n; 12,48), lecz dokonuje się również w teraźniejszości (J 9,39; 12,31). Tematykę Bożego sądu na końcu czasów podejmuje także Paweł Apostoł. Uważa on, że sąd ten odbędzie się w Dniu Pana, który nastąpi nagle (np. 1Tes 5,2-4). Bóg dokona sądu przez Jezusa Chrystusa, według kryteriów zawartych w Ewangelii (np. Rz 2,16). Zdaniem apostoła Pawła wierni wyznawcy Chrystusa, czyli święci, będą uczestniczyć w ostatecznym sądzie nad światem (1Kor 6,2). Zob.
GNIEW BOŻY,
KARA BOŻA,
SĄD BOŻY.
GNIEW BOŻY - zwrot wskazujący na to, że Bóg, będąc doskonale sprawiedliwy i święty, odrzuca wszystko, co sprzeciwia się świętości. Autorzy biblijni, opowiadając różne wydarzenia, używają zwrotu gniew Boga, aby uzmysłowić ludziom, jak wielkim złem jest grzech i nieposłuszeństwo wobec Bożego prawa. Zwrot ten ukazuje więc nie tyle dosłowną reakcję Boga na ludzkie działanie, ile ma być bodźcem do opamiętania się człowieka. W tym kontekście gniewu Boga nie można porównywać do ludzkiej reakcji gniewu, w której człowiek pod wpływem doznanego zła lub krzywdy przeżywa wzburzenie, a nawet pojawia się w nim chęć odwetu lub zemsty. Już w ST, w równym stopniu co gniew Boga, podkreślone jest Jego miłosierdzie (np. Ps 103,8nn). Idea ta jest także wyraźnie obecna w NT. Jezus, spotykając się z zatwardziałością ludzi, okazywał wzburzenie i gniew, które miały prowadzić do opamiętania się grzeszników (np. Mk 3,5; J 2,13-17). Istotą misji Jezusa było jednak bezgraniczne miłosierdzie, w którym wyraziła się miłość Boga do całego stworzenia (np. J 3,16; 12,47). Gniew Boży, szczególnie w nauczaniu Pawła Apostoła, odnosi się do końca czasów, kiedy Bóg sprawiedliwie osądzi każdego człowieka. Apostoł przestrzega, że nieposłuszeństwo Bogu ściąga na człowieka Jego gniew (np. Rz 1,18). Nadzieja ludzka polega na tym, że mocniejsza od Bożego gniewu jest Jego miłość, gdyż On sam jest miłością (1J 4,8). Rola Jezusa polega na wzięciu gniewu Bożego na siebie (np. Kol 1,20; 2,14), dlatego obawiać się gniewu Boga mogą jedynie ci, którzy nie chcą uwierzyć w Chrystusa i odrzucają Jego miłość. Zob.
KARA BOŻA.
Pieśń o winnicy
Poemat jest zaliczany do literackich arcydzieł ST. Trudność sprawia jednak określenie gatunku literackiego tego utworu. Wiele wskazuje na to, że jest to tzw. parabola prawna. Mówca podprowadza słuchaczy do oceny postępowania bohatera opowieści. Kiedy sąd zostaje wydany, okazuje się, że oceniali samych siebie. Izajasz opowiada o trosce, jaką Bóg otacza swój lud, którego obrazem jest winnica (np. Pwt 32,32; Ps 80,9-17; Jr 2,21; 5,10; 6,9; 12,10; Ez 15,1-8; 17,3-10; 19,10-14; Oz 10,1). Za wielką miłość i opiekę nad narodem Bóg ma prawo oczekiwać dorodnych owoców wierności: szacunku i miłości do innych ludzi oraz zaprzestania krzywdzenia innych (w. 7). Staje się jednak inaczej, dlatego Bóg opuszcza winnicę i skazuje ją na zagładę (ww. 5n). Pieśń o winnicy opowiada więc o niewdzięczności narodu wybranego, odrzucającego miłość Boga i Jego prawa. Izajasz powróci do tego tematu w pieśni nowej (Iz 27,2-6; 42,10; por. Ap 5,9; 14,3), aby zapowiedzieć zwycięstwo Bożej miłości. Podczas gdy prorok zwraca uwagę na niewdzięczność całego narodu wybranego, Jezus, w zainspirowanej jego pieśnią przypowieści o złych dzierżawcach winnicy (Mt 21,33-46; Mk 12,1-12; Łk 20,9-19), podkreśli szczególną odpowiedzialność przywódców narodu: nauczycieli Pisma i kapłanów. Obraz winnego krzewu posłuży też Jezusowi do ukazania własnej roli pośrednika życia Bożego i dawcy miłości (J 15,1-17).
Lament nad losem grzeszników
Seria sześciu wypowiedzi rozpoczynających się od słowa „biada” to zapowiedź zgubnych skutków lekceważenia sprawiedliwości w życiu społecznym (Mt 23,13-32; Łk 6,24-26; 11,37-54). Prawdopodobnie powstały one w różnych okolicznościach, lecz połączono je, aby utworzyć jednolity zbiór. Siódma wypowiedź tego typu znajduje się w Iz 10,1-4. Pierwsze biada (w. 8) skierowane jest przeciwko tym, którzy bogacą się kosztem innych. Gromadzenie przez bogaczy ziemi, która była wówczas podstawowym środkiem utrzymania, ukazano jako szczególnie ciężkie wykroczenie przeciwko ustanowionemu przez Boga porządkowi społecznemu (np. 1Krl 21; Hi 31,38-40). Chciwość zostanie ukarana ruiną nabytych domów i nieurodzajem zagarniętych pól (ww. 9n; por. Prz 1,9). Druga wypowiedź (ww. 11-17) dotyczy ludzi, którzy oddają się doczesnym przyjemnościom, żyją beztrosko i zapominają o Bogu. Taki styl życia nazwany jest głupotą, a jego konsekwencjami będą niewola i głód (w. 13). Podobna myśl została wyrażona przez proroka na początku księgi (Iz 1,3) i już wtedy opatrzona następującym po niej biada (Iz 1,4). Trzecia wypowiedź (ww. 18n) skierowana jest przeciwko tym, którzy nie wierzą w Boży sąd i wobec prorockiego upomnienia drwiąco domagają się Bożej interwencji. Ich zuchwałość zostanie ukarana. Czwarta wypowiedź (w. 20) dotyczy obłudy i odnosi się do ludzi, którzy złe postępowanie ukrywają pod pozorem dobra. Prorok nie zapowiada wprost negatywnych skutków ich działań, bo zatarcie granic dobra i zła samo w sobie jest już nieszczęściem i źródłem tragedii indywidualnych oraz społecznych. Piąta wypowiedź (w. 21) to potępienie pychy tych, którzy uważają się za mądrych. Wydaje się, że Izajasz zwraca się tu przede wszystkim do zadufanych w sobie przywódców królestwa, którzy w imię rzekomego dobra narodu podejmują działania sprzeczne z wolą Bożą i w efekcie doprowadzają kraj do ruiny. Prawdziwa mądrość pochodzi od Boga i polega na pełnieniu Jego woli (np. Mdr 8,21; Iz 11,2). Szóstą wypowiedź (ww. 22-25) prorok kieruje przeciwko tym, którzy poszukują jedynie własnej przyjemności i lekceważą sprawiedliwość. Zakończeniem tej mowy jest podsumowanie wszystkich wcześniejszych słów proroka. Według Izajasza istotą wszelkiego grzechu i źródłem upadku narodu jest odrzucenie prawa Bożego i pogarda dla Jego słów (w. 24). Odrzucenie Boga nieuchronnie prowadzi do doświadczenia Jego gniewu (w. 25).
Sąd Boży
Wojna z Asyrią, która w 735 r. przed Chr. przerwała okres rozkwitu i dobrobytu w królestwie Judy, jest przedstawiona jako następstwo grzechu narodu wybranego. Izajasz podkreśla nieograniczoną władzę i moc Boga, który panuje nad całym światem i wszystkimi narodami. Posługuje się On nawet poganami, aby wypełnić swoje postanowienia względem Izraela. Doświadczenie wojny ukazane zostaje jako przestroga i zapowiedź sądu, który w tym dniu (w. 30) nie będzie jedynie owocem działań ludzi, ale również samego Boga i to we wszystkich wymiarach świata (morze, ziemia, światłość, ciemność; w. 30; por. Jr 4,23-29).
Księga Izajasza
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Imię „Izajasz”, w hebrajskim oryginale Jesza‘jahu lub w skrócie Jesza‘ja, znaczy ‘Zbawieniem jest Jahwe [Pan]’ i w znacznej mierze odzwierciedla program działania tego proroka. Swoje posłannictwo pełnił on w burzliwym czasie wojen spowodowanych wzrostem militarnej potęgi Asyrii. Izajasz rozpoczął działalność ok. 740 r. przed Chr. (Iz 6,1) i kontynuował ją co najmniej do 701 r. przed Chr., kiedy Jerozolima została w zaskakujący sposób uratowana od zniszczenia (Iz 37). Według starożytnej tradycji żydowskiej Izajasz poniósł męczeńską śmierć przez przepiłowanie w czasie panowania króla Manassesa (696-642 przed Chr.). Do tej tradycji zdaje się nawiązywać List do Hebrajczyków (Hbr 11,37).
Chociaż wydarzenia wielokrotnie potwierdzały słuszność przewidywań i rad Izajasza, to za życia proroka jego nauczanie nie zostało powszechnie przyjęte (np. Iz 6,9-11; 30,8-11). Proroctwa Izajasza były przechowywane jedynie przez małe grupy jego uczniów (Iz 8,16-20). Dopiero dwieście lat później, podczas wygnania do Babilonii (586 r. przed Chr.), jego przesłanie zostało na nowo odkryte, ponieważ przekonująco objaśniało historię Izraelitów, a zarazem ożywiało nadzieje na przyszłość. Zbiory mów Izajasza, które mogły być częściowo zredagowane jeszcze za jego życia (Iz 8,16; 30,8), zostały wówczas zebrane i uzupełnione o dodatek historyczny (Iz 36 – 39), przekazujący informacje o proroku zawarte w Drugiej Księdze Królewskiej (2Krl 18 – 19). Ponadto do nauczania Izajasza dodano wypowiedzi nieznanych nam z imienia proroków, którzy kontynuowali jego misję w czasie wygnania do Babilonii oraz bezpośrednio po powrocie do Jerozolimy (538 r. przed Chr.).
Treść i teologia księgi
Księga Izajasza składa się zasadniczo z trzech części: 1) Księga sądu nad Judą i Izraelem, zawierająca mowy samego Izajasza oraz dodatek historyczny (Iz 1 – 39); 2) Księga Pocieszenia, napisana w czasie wygnania babilońskiego (Iz 40 – 55); 3) Księga Tryumfu, zbierająca inne wypowiedzi prorockie w okresie od wygnania babilońskiego aż do momentu definitywnego zredagowania całości (Iz 56 – 66). Redaktorzy Księgi Izajasza zebrali istniejące wypowiedzi prorockie i połączyli je w całość.
Księgę można odczytywać jako medytację nad Bożą wiernością i sprawiedliwością objawioną w historii Izraela. Treść księgi stanowi także wezwanie do przemiany własnego życia i postępowania zgodnego z wolą Bożą, aby osiągnąć obiecane zbawienie.
Pierwsza część księgi (Iz 1 – 39), zwana czasami księgą Protoizajasza (z gr. ‘pierwszego Izajasza’), zawiera przede wszystkim wypowiedzi samego Izajasza, skierowane do mieszkańców królestwa Judy. U podstaw nauczania proroka znajdowało się doświadczenie świętości Boga, rozumianej nie tylko jako Jego absolutna wyższość ponad wszelką inną rzeczywistość, lecz także jako doskonałość moralna, która nie toleruje grzechu i zła. Izajasz okazał się również gotów do działania na rzecz zbliżenia Izraelitów do Boga i uznania Jego obecności wśród nich. Najstarsze nauczanie proroka poświęcone było przede wszystkim problemom sprawiedliwości społecznej. Izajasz poddawał krytyce nadmierne bogacenie się wąskiej grupy społeczeństwa; podkreślał, że braku solidarności nie można pogodzić z wiarą Izraela (Iz 1,10-17.21-23; 5,8-25). Sprawiedliwość, której domaga się Bóg, wymaga bowiem poszanowania praw ludzi ubogich i takiego organizowania życia społecznego, aby najsłabsi zostali otoczeni niezbędną troską (Iz 10,1n). Wojna syro-efraimska (734-732 przed Chr.) i coraz mocniejszy napór zaborczej Asyrii przesunął potem punkt ciężkości nauczania Izajasza na kwestie polityczne. Wobec różnorodnych zagrożeń Izajasz przypominał Boże obietnice dane Dawidowi i Jerozolimie.
W kompozycji Protoizajasza na uwagę zasługuje tzw. Księga Emmanuela (Iz 6 – 12). Jej wstęp stanowi opowiadanie o powołaniu Izajasza (Iz 6), zakończenie zaś poetycka pieśń zbawionych (Iz 12). Trzonem zbioru są trzy zapowiedzi królewskiego Mesjasza, który nosi imię Emmanuel (Iz 7; 8; 11). Te ważne proroctwa są dość symetrycznie rozłożone na przestrzeni zbioru, w którym dominującą treścią jest sąd i karcenie narodu z powodu jego grzechów. Radosne zapowiedzi Emmanuela podtrzymują nadzieję i pozwalają wierzyć, że ostatnim słowem Boga do Izraela i ludzkości będzie zbawienie.
Część druga księgi (Iz 40 – 55), zwana Księgą Pocieszenia, napisana została w połowie VI w. przed Chr., podczas wygnania babilońskiego. Jej autorem jest nieznany prorok, umownie nazywany Deuteroizajaszem (z gr. ‘drugim Izajaszem’). W swoim nauczaniu wyciągał on wnioski z wiary, że jest tylko jeden Bóg i że On sam stworzył całą rzeczywistość świata. Według tego proroka, doświadczenie Izraela, który utracił swoją niezależność państwową i został wygnany do Babilonii, należy zrozumieć w świetle objawienia przekazanego w poprzednich wiekach przez proroków oraz w perspektywie pragnienia Boga, aby obdarzyć świat zbawieniem i sprawiedliwością. Prorok interpretował więc najpierw aktualne wydarzenia, ukazując perskiego władcę Cyrusa jako sługę Boga niosącego wybawienie (Iz 41,1-5; 45,1-8; 48,12-15), aby następnie przedstawić obraz idealnego sługi Pana, który obdarzy świat wiecznym zbawieniem przez ofiarę z własnego życia (Iz 45,17; 51,6-8; 53,8-10).
W drugiej części Księgi Izajasza ważne miejsce zajmują cztery utwory liryczne, które stanowią swoistą jedność, zwane Pieśniami o słudze Pana: Iz 42,1-4 (5-9); 49,1-4.5c (5ab.6.8.9a); 50,4-9 (10n); 52,13 – 53,12. Z literackiego punktu widzenia tworzą one rodzaj dramatu, osiągającego punkt kulminacyjny w śmierci i uwielbieniu sługi. Jezus Chrystus i autorzy NT często odwoływali się do tych proroctw, wskazując na ich wypełnienie w misji i odkupieńczej śmierci Jezusa.
Trzecia część (Iz 56 – 66), zwana Księgą Tryumfu, jest określana jako księga Tritoizajasza (z gr. ‘trzeciego Izajasza’). Zebrano w niej wypowiedzi różnych proroków z czasu po powrocie z wygnania. Prorocy ci wyjaśniają i aktualizują przesłanie swoich poprzedników. Rozwijają ich nauczanie na temat miłości Boga i Jego pragnienia, aby zbawić cały świat, oraz podkreślają potrzebę przestrzegania prawa i sprawiedliwości (Iz 56,1).
Księga Izajasza jest niezwykle często cytowana w NT, gdzie niektóre jej wypowiedzi zostały odniesione bezpośrednio do osoby Jezusa Chrystusa (np. Mt 12,17-21; J 1,29). Także samo pojęcie Ewangelii jako dobrej nowiny o zbawieniu ma źródło w tej właśnie księdze (Iz 40,9; 52,7). W Księdze Izajasza pojawia się też wiele innych tematów, które zostały rozwinięte w NT, jak na przykład obraz Boga jako Ojca pełnego miłości, rola Bożego ducha, odnowienie ludu Bożego i poszerzenie go o przedstawicieli wszystkich narodów. Dlatego prorok Izajasz nazywany jest „Ewangelistą Starego Testamentu”.
Poemat jest zaliczany do literackich arcydzieł ST. Trudność sprawia jednak określenie gatunku literackiego tego utworu. Wiele wskazuje na to, że jest to tzw. parabola prawna. Mówca podprowadza słuchaczy do oceny postępowania bohatera opowieści. Kiedy sąd zostaje wydany, okazuje się, że oceniali samych siebie. Izajasz opowiada o trosce, jaką Bóg otacza swój lud, którego obrazem jest winnica (np. Pwt 32,32; Ps 80,9-17; Jr 2,21; 5,10; 6,9; 12,10; Ez 15,1-8; 17,3-10; 19,10-14; Oz 10,1). Za wielką miłość i opiekę nad narodem Bóg ma prawo oczekiwać dorodnych owoców wierności: szacunku i miłości do innych ludzi oraz zaprzestania krzywdzenia innych (w. 7). Staje się jednak inaczej, dlatego Bóg opuszcza winnicę i skazuje ją na zagładę (ww. 5n). Pieśń o winnicy opowiada więc o niewdzięczności narodu wybranego, odrzucającego miłość Boga i Jego prawa. Izajasz powróci do tego tematu w pieśni nowej (Iz 27,2-6; 42,10; por. Ap 5,9; 14,3), aby zapowiedzieć zwycięstwo Bożej miłości. Podczas gdy prorok zwraca uwagę na niewdzięczność całego narodu wybranego, Jezus, w zainspirowanej jego pieśnią przypowieści o złych dzierżawcach winnicy (Mt 21,33-46; Mk 12,1-12; Łk 20,9-19), podkreśli szczególną odpowiedzialność przywódców narodu: nauczycieli Pisma i kapłanów. Obraz winnego krzewu posłuży też Jezusowi do ukazania własnej roli pośrednika życia Bożego i dawcy miłości (J 15,1-17).