Przestroga dla Jerozolimy

221Wypowiedź prorocka o Dolinie Widzenia. Co ci się zdarzyło,

że cały twój tłum

wyległ na tarasy dachów?

2Miasto pełne zgiełku,

grodzie hałaśliwy,

miasto rozbawione!

Twoi zabici nie padli od miecza

i nie zginęli na wojnie.

3Wszyscy twoi dowódcy razem uciekli,

wzięci do niewoli bez użycia łuku.

Wszyscy twoi wojownicy razem zostali schwytani,

choć uciekli daleko.

4Dlatego powiadam:

„Odwróćcie wzrok ode mnie,

a gorzko zapłaczę.

Nie próbujcie mnie pocieszać

po spustoszeniu córki mego ludu”.

5Bo to dzień popłochu, zamętu i zagłady,

zrządzony przez Pana, Boga Zastępów.

Mur rozwala się w Dolinie Widzenia

i wołanie o pomoc wzbija się ku górze.

6Elam chwyta za kołczan,

Aram dosiada koni,

a Kir odsłania tarczę.

7Twoje urocze doliny

pełne są rydwanów i jeźdźców.

Zajmują pozycje przy bramie,

8zdejmują z Judy jej osłonę.

W tym dniu

spoglądaliście ku zbrojowni Domu Lasu

9i widzieliście, że liczne są wyłomy

w Mieście Dawida.

Gromadziliście więc wody Dolnej Sadzawki,

10liczyliście domy Jerozolimy,

burzyliście budynki, aby wzmocnić mury.

11Między dwoma murami zrobiliście zbiornik

na wodę Starej Sadzawki,

ale nie spoglądaliście ku jej Twórcy

i nie widzieliście Tego, który kształtował ją przez wieki.

12W tym dniu Pan, Bóg Zastępów wzywał

do płaczu i do żałoby,

do ogolenia głowy i przepasania się worem.

13A zamiast tego – wesele i radość,

zabijanie wołów, zarzynanie owiec,

objadanie się mięsem i picie wina:

„Jedzmy i pijmy, bo jutro pomrzemy!”.

14Lecz Pan Zastępów

przekazał mi w objawieniu:

„Ta wina nie będzie wam darowana,

aż do śmierci” –

mówi Pan, Bóg Zastępów.

Szebna i Eliakim

15Tak mówi Pan, Bóg Zastępów:

„Idź, udaj się do owego urzędnika, Szebny,

zarządcy pałacu.

16«Co ty tu posiadasz i kogo masz tutaj,

że wykuwasz sobie grobowiec?

Jesteś tym, który kuje sobie grobowiec wysoko

i w skale drąży mieszkanie dla siebie,

17a oto Pan odrzuci cię potężnym ciosem.

Pochwyci cię, skręci,

18zwinie cię w kłębek,

rzucając jak piłką po przestronnej ziemi!

Tam umrzesz i tam też pójdą

twoje wspaniałe rydwany,

bo przynosisz hańbę swojemu panu!

19Z twojego stanowiska cię strącę

i zrzucę cię z twojego urzędu.

20W tym dniu

powołam sługę mego, Eliakima, syna Chilkiasza.

21Ubiorę go w twój strój urzędowy

i twoją szarfą go przepaszę.

W jego ręce oddam twoją władzę.

On stanie się ojcem

dla mieszkańców Jeruzalem

i dla domu Judy.

22Klucz domu Dawida

położę na jego ramieniu.

Gdy on otworzy, nikt nie zamknie,

gdy on zamknie, nikt nie otworzy!

23Wbiję go jak gwóźdź w miejscu pewnym

i stanie się on tronem chwały

dla domu swego ojca.

24Lecz jeśli na nim zawieszą

całą chlubę domu jego ojca –

młode pędy i odrośle,

wszystkie drobne naczynia

od kubków po wszelakie dzbany,

25w tym dniu –

wyrocznia Pana Zastępów –

gwóźdź, choć wbity w miejscu pewnym,

złamie się i wypadnie,

a ciężar, który na nim wisiał,

ulegnie zniszczeniu”

– tak powiedział Pan.


Wypowiedź prorocka – zob. Iz 13,1+.


Dolina Widzenia – symboliczne określenie Jerozolimy lub otaczającej ją od południa doliny Hinnom, podkreślające fakt, że jest ona miejscem prorockich objawień.


córka mego ludu – chodzi o Jerozolimę; określenie to świadczy o uczuciowym zaangażowaniu proroka, a zarazem o bezbronności miasta.


Elam – zob. Iz 21,2+.


Kir – miejscowość lub kraina trudne do zlokalizowania. Przypuszcza się, że Kir, podobnie jak Elam, leżał na wschód od rzeki Tygrys i był synonimem odległych krajów.


zdejmują… osłonę – mowa o zdobyciu twierdz stanowiących system obronny Judei, a tym samym jej stolicy, czyli Jerozolimy.


Dom Lasu – budowla w kompleksie pałacowym króla Salomona. Jej nazwa pochodzi od słupów cedrowych, podtrzymujących dach, które tworzyły trzy rzędy, po piętnaście słupów w każdym rzędzie (1Krl 7,2-6).


Miasto Dawida – najstarsza część Jerozolimy, dawna twierdza Jebusytów, zdobyta przez Dawida (2Sm 5,6n).


Dolna Sadzawka – symboliczne określenie Jerozolimy, prawdopodobnie tożsame ze Starą Sadzawką z w. 11.


Stara Sadzawka – symboliczne określenie Jerozolimy, być może tożsame z Dolną Sadzawką z w. 9. Stolica została ukazana jako stworzona i przez wieki kształtowana przez Boga. W ramach przygotowań przed oblężeniem przez Asyryjczyków w Jerozolimie wykonano liczne prace budowlane (2Krl 20,20). Prorok wyrzuca mieszkańcom Jerozolimy, że podejmując prace nad jej umocnieniem, nie pamiętają o Bogu, który zawsze był źródłem jej powodzenia.


wór – zob. Iz 3,24+.


Powiedzenie o charakterze przysłowiowym (Koh 5,17; Mdr 2,6-8; 1Kor 15,32).


zarządca pałacu – najwyższy urząd państwowy w czasach króla Ezechiasza.


Szebna, wzorem egipskich władców, nakazał wykuć w skałach obok Jerozolimy grobowiec dla siebie, który miał upamiętnić jego imię. Izajasz widzi w tym geście przejaw pychy.


Przez rytuał położenia komuś na ramieniu klucza domu królewskiego przekazywany był urząd zarządcy pałacu. Obraz klucza Dawida pojawia się w Apokalipsie św. Jana jako symbol królewskiej władzy Chrystusa (Ap 3,7; por. Mt 16,19; Ap 1,18).


młode pędy i odrośle – odniesienie do rodziny i krewnych.


drobne naczynia – mało istotne sprawy; w kontekście poprzedniego określenia także sprawy rodzinne.


PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


PAN ZASTĘPÓW - jedno z imion Boga. Słowo zastępy obejmuje wszystkie siły, które działają w świecie, realizując Boże rozkazy i polecenia. Bóg w rozumieniu Izraelitów był dowódcą wojsk ziemskich - armii żydowskiej, a także wojsk niebieskich tworzonych przez aniołów. Przekonanie to znalazło wyraz w zwyczaju zabierania na wyprawy wojenne Arki Przymierza - znaku obecności Boga pośród ludu. Starożytny przekład Biblii na jęz. gr. tłumaczył ten zwrot często jako ‘Pan Wszechmocny’ i w takiej formie pojawia się on w NT (np. 2Kor 6,18; Ap 4,8). Zob.

ARKA PRZYMIERZA.

ARAM, ARAMEJCZYCY - silne państwo (lub federacja państw), które nabrało wielkiego znaczenia na początku I tysiąclecia przed Chr. i walczyło z Izraelem o władzę nad terytorium Palestyny. O Aramie, jako terytorium nad górnym Eufratem, znajdujemy wzmianki już na tabliczkach klinowych z Aram-Sin (z ok. 2300 r. przed Chr.) oraz z Drehem (z ok. 2000 r. przed Chr.). Hebrajski termin aram występuje w Piśmie σwiętym zarówno w odniesieniu do obszaru, jak i osób. W Źródłach biblijnych i pozabiblijnych termin ten oznaczał ziemię zamieszkałą przez ludy mówiące po aramejsku (język semicki półno cno-zachodni, którym posługiwano się w Syrii w I tysiącleciu przed Chr.). Autorzy biblijni określają tym słowem nie tylko duże państwo ze stolicą w Damaszku, obejmujące tereny południowej Syrii, lecz również mniejsze państwa graniczące na północy z Izraelem (Aram-Maaka, Aram-Soba). W Septuagincie (greckim przekładzie ST) hebr. termin aram został oddany jako ‘Syria’, a mieszkańców tych ziem (hebr. arami) określono mianem ‘Syryjczyków’. Według Księgi Rodzaju Aram to jeden z pięciu synów Sema (Rdz 10,22n). Według innej tradycji był on wnukiem Nachora (brata Abrahama) i synem Kemuela (Rdz 22,20n). Pokrewieństwo Izraelitów z Aramejczykami podkreśla również fakt, że Izaak poślubił Rebekę, wnuczkę Nachora a córkę Betuela, której bratem był Aramejczyk Laban (Rdz 25,20). Żonami patriarchy Jakuba, syna Izaaka, były natomiast Rachela i Lea, córki Labana (Rdz 28 - 30). W czasach monarchii izraelskiej Aramejczycy z Damaszku byli jednym z największych wrogów Izraela. W VIII w. przed Chr., pomimo koalicji z Izraelem, państwo aramejskie zostało zdobyte przez Asyryjczyków i włączone do ich imperium (Iz 17,1-3; Jr 49,23-27; Am 1,2-5).


JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.

IZRAEL.

JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.

SYJON.

PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


PAN ZASTĘPÓW - jedno z imion Boga. Słowo zastępy obejmuje wszystkie siły, które działają w świecie, realizując Boże rozkazy i polecenia. Bóg w rozumieniu Izraelitów był dowódcą wojsk ziemskich - armii żydowskiej, a także wojsk niebieskich tworzonych przez aniołów. Przekonanie to znalazło wyraz w zwyczaju zabierania na wyprawy wojenne Arki Przymierza - znaku obecności Boga pośród ludu. Starożytny przekład Biblii na jęz. gr. tłumaczył ten zwrot często jako ‘Pan Wszechmocny’ i w takiej formie pojawia się on w NT (np. 2Kor 6,18; Ap 4,8). Zob.

ARKA PRZYMIERZA.

JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.

SYJON.

JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.

IZRAEL.

Przestroga dla Jerozolimy
Tłem historycznym tej wypowiedzi Izajasza są prawdopodobnie wydarzenia związane z oblężeniem Jerozolimy przez Sennacheryba w 701 r. przed Chr. (Iz 36). Proroctwo zostało wypowiedziane po odstąpieniu wojsk asyryjskich od murów Jerozolimy, co stało się powodem ogólnej radości oblężonych (w. 2). Zgodnie z zapowiedzią Izajasza miasto nie uległo najeźdźcy (Iz 37,6n), ale zostało cudownie ocalone (Iz 37,36n). Ku radości mieszkańców Jerozolimy Asyryjczycy, którym nie była w stanie oprzeć się żadna militarna potęga owego czasu, tym razem musieli odstąpić od oblężenia. Prorok nie ulega jednak powszechnej euforii. W przeciwieństwie do autorów ksiąg historycznych (2Krl 18,7; 22,2; 23,25; 2Krn 29,2; 31,20-24; 34,2) Izajasz nie utożsamia politycznego i gospodarczego sukcesu króla Ezechiasza z błogosławieństwem Bożym, które miałoby być owocem wierności i bogobojności króla. Prorok przypomina przygotowania miasta do obrony, podczas których wyburzono niektóre domy, umocniono i rozbudowano system murów obronnych (w. 10; por. 2Krn 32,5) oraz zbudowano nowy system zaopatrzenia miasta w wodę (w. 11; por. 2Krl 20,20). Wyrzuca jednak mieszkańcom Jerozolimy, że ich umiejętność oceny sytuacji i gotowość do poświęceń dla zapewnienia sobie bezpiecznej przyszłości nie idzie w parze z otwartością na wolę Bożą zawartą z Jego słowie (ww. 8-13). Choć więc teraz miasto opanowała powszechna radość, prorok płacze nad nim, ponieważ przewiduje jego spustoszenie za brak wierności Bogu, (w. 4) i zapowiada karę (w. 14). Spełnieniem tych obaw Izajasza było zburzenie Jerozolimy przez Babilończyków w 586 r. przed Chr.


Szebna i Eliakim
Szebna (ww. 15-19), nazwany namiestnikiem i zarządcą pałacu (w. 15), nie był Izraelitą. Wskazuje na to jego imię oraz brak imienia ojca. Szebna był prawdopodobnie rzecznikiem krytykowanej przez Izajasza polityki uniezależnienia się od Asyrii, co doprowadziło do najazdu Asyryjczyków na Judę w 701 r. przed Chr. Prorok przepowiada mu utratę stanowiska (w. 19). Drugą osobą, do której prorok kieruje przepowiednię (ww. 20-25), jest Eliakim, syn Chilkiasza. Zgodnie z zapowiedzią Izajasza, obejmie on urząd piastowany dotąd przez Szebnę (w. 21). Wyniesienie Eliakima zostaje opisane w sposób, który przywołuje na myśl mesjańskie nadzieje rodu Dawida (2Sm 7). Eliakim zostaje nazwany przez Boga Jego sługą (w. 20) i ojcem mieszkańców Jerozolimy (w. 21). Otrzymuje również gwarancję trwałości dla swojego rodu (ww. 22n). Zapowiedź wywyższenia Eliakima kończy się jednak przestrogą przed faworyzowaniem swoich krewnych i przedkładaniem własnych interesów nad obowiązki służby na rzecz narodu (w. 24). Takie postępowanie Eliakima może doprowadzić go do utraty wszystkich przywilejów (w. 25). Oba imiona pojawiają się jeszcze w opisie spotkania wysłanników asyryjskiego króla Sennacheryba z ministrami króla Judy Ezechiasza. Wówczas Szebna nosi już tylko tytuł pisarza, podczas gdy Eliakim określony zostaje jako zarządca pałacu (Iz 36,3).

Księga Izajasza
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Imię „Izajasz”, w hebrajskim oryginale Jesza‘jahu lub w skrócie Jesza‘ja, znaczy ‘Zbawieniem jest Jahwe [Pan]’ i w znacznej mierze odzwierciedla program działania tego proroka. Swoje posłannictwo pełnił on w burzliwym czasie wojen spowodowanych wzrostem militarnej potęgi Asyrii. Izajasz rozpoczął działalność ok. 740 r. przed Chr. (Iz 6,1) i kontynuował ją co najmniej do 701 r. przed Chr., kiedy Jerozolima została w zaskakujący sposób uratowana od zniszczenia (Iz 37). Według starożytnej tradycji żydowskiej Izajasz poniósł męczeńską śmierć przez przepiłowanie w czasie panowania króla Manassesa (696-642 przed Chr.). Do tej tradycji zdaje się nawiązywać List do Hebrajczyków (Hbr 11,37).
Chociaż wydarzenia wielokrotnie potwierdzały słuszność przewidywań i rad Izajasza, to za życia proroka jego nauczanie nie zostało powszechnie przyjęte (np. Iz 6,9-11; 30,8-11). Proroctwa Izajasza były przechowywane jedynie przez małe grupy jego uczniów (Iz 8,16-20). Dopiero dwieście lat później, podczas wygnania do Babilonii (586 r. przed Chr.), jego przesłanie zostało na nowo odkryte, ponieważ przekonująco objaśniało historię Izraelitów, a zarazem ożywiało nadzieje na przyszłość. Zbiory mów Izajasza, które mogły być częściowo zredagowane jeszcze za jego życia (Iz 8,16; 30,8), zostały wówczas zebrane i uzupełnione o dodatek historyczny (Iz 36 – 39), przekazujący informacje o proroku zawarte w Drugiej Księdze Królewskiej (2Krl 18 – 19). Ponadto do nauczania Izajasza dodano wypowiedzi nieznanych nam z imienia proroków, którzy kontynuowali jego misję w czasie wygnania do Babilonii oraz bezpośrednio po powrocie do Jerozolimy (538 r. przed Chr.).
Treść i teologia księgi
Księga Izajasza składa się zasadniczo z trzech części: 1) Księga sądu nad Judą i Izraelem, zawierająca mowy samego Izajasza oraz dodatek historyczny (Iz 1 – 39); 2) Księga Pocieszenia, napisana w czasie wygnania babilońskiego (Iz 40 – 55); 3) Księga Tryumfu, zbierająca inne wypowiedzi prorockie w okresie od wygnania babilońskiego aż do momentu definitywnego zredagowania całości (Iz 56 – 66). Redaktorzy Księgi Izajasza zebrali istniejące wypowiedzi prorockie i połączyli je w całość.
Księgę można odczytywać jako medytację nad Bożą wiernością i sprawiedliwością objawioną w historii Izraela. Treść księgi stanowi także wezwanie do przemiany własnego życia i postępowania zgodnego z wolą Bożą, aby osiągnąć obiecane zbawienie.
Pierwsza część księgi (Iz 1 – 39), zwana czasami księgą Protoizajasza (z gr. ‘pierwszego Izajasza’), zawiera przede wszystkim wypowiedzi samego Izajasza, skierowane do mieszkańców królestwa Judy. U podstaw nauczania proroka znajdowało się doświadczenie świętości Boga, rozumianej nie tylko jako Jego absolutna wyższość ponad wszelką inną rzeczywistość, lecz także jako doskonałość moralna, która nie toleruje grzechu i zła. Izajasz okazał się również gotów do działania na rzecz zbliżenia Izraelitów do Boga i uznania Jego obecności wśród nich. Najstarsze nauczanie proroka poświęcone było przede wszystkim problemom sprawiedliwości społecznej. Izajasz poddawał krytyce nadmierne bogacenie się wąskiej grupy społeczeństwa; podkreślał, że braku solidarności nie można pogodzić z wiarą Izraela (Iz 1,10-17.21-23; 5,8-25). Sprawiedliwość, której domaga się Bóg, wymaga bowiem poszanowania praw ludzi ubogich i takiego organizowania życia społecznego, aby najsłabsi zostali otoczeni niezbędną troską (Iz 10,1n). Wojna syro-efraimska (734-732 przed Chr.) i coraz mocniejszy napór zaborczej Asyrii przesunął potem punkt ciężkości nauczania Izajasza na kwestie polityczne. Wobec różnorodnych zagrożeń Izajasz przypominał Boże obietnice dane Dawidowi i Jerozolimie.
W kompozycji Protoizajasza na uwagę zasługuje tzw. Księga Emmanuela (Iz 6 – 12). Jej wstęp stanowi opowiadanie o powołaniu Izajasza (Iz 6), zakończenie zaś poetycka pieśń zbawionych (Iz 12). Trzonem zbioru są trzy zapowiedzi królewskiego Mesjasza, który nosi imię Emmanuel (Iz 7; 8; 11). Te ważne proroctwa są dość symetrycznie rozłożone na przestrzeni zbioru, w którym dominującą treścią jest sąd i karcenie narodu z powodu jego grzechów. Radosne zapowiedzi Emmanuela podtrzymują nadzieję i pozwalają wierzyć, że ostatnim słowem Boga do Izraela i ludzkości będzie zbawienie.
Część druga księgi (Iz 40 – 55), zwana Księgą Pocieszenia, napisana została w połowie VI w. przed Chr., podczas wygnania babilońskiego. Jej autorem jest nieznany prorok, umownie nazywany Deuteroizajaszem (z gr. ‘drugim Izajaszem’). W swoim nauczaniu wyciągał on wnioski z wiary, że jest tylko jeden Bóg i że On sam stworzył całą rzeczywistość świata. Według tego proroka, doświadczenie Izraela, który utracił swoją niezależność państwową i został wygnany do Babilonii, należy zrozumieć w świetle objawienia przekazanego w poprzednich wiekach przez proroków oraz w perspektywie pragnienia Boga, aby obdarzyć świat zbawieniem i sprawiedliwością. Prorok interpretował więc najpierw aktualne wydarzenia, ukazując perskiego władcę Cyrusa jako sługę Boga niosącego wybawienie (Iz 41,1-5; 45,1-8; 48,12-15), aby następnie przedstawić obraz idealnego sługi Pana, który obdarzy świat wiecznym zbawieniem przez ofiarę z własnego życia (Iz 45,17; 51,6-8; 53,8-10).
W drugiej części Księgi Izajasza ważne miejsce zajmują cztery utwory liryczne, które stanowią swoistą jedność, zwane Pieśniami o słudze Pana: Iz 42,1-4 (5-9); 49,1-4.5c (5ab.6.8.9a); 50,4-9 (10n); 52,13 – 53,12. Z literackiego punktu widzenia tworzą one rodzaj dramatu, osiągającego punkt kulminacyjny w śmierci i uwielbieniu sługi. Jezus Chrystus i autorzy NT często odwoływali się do tych proroctw, wskazując na ich wypełnienie w misji i odkupieńczej śmierci Jezusa.
Trzecia część (Iz 56 – 66), zwana Księgą Tryumfu, jest określana jako księga Tritoizajasza (z gr. ‘trzeciego Izajasza’). Zebrano w niej wypowiedzi różnych proroków z czasu po powrocie z wygnania. Prorocy ci wyjaśniają i aktualizują przesłanie swoich poprzedników. Rozwijają ich nauczanie na temat miłości Boga i Jego pragnienia, aby zbawić cały świat, oraz podkreślają potrzebę przestrzegania prawa i sprawiedliwości (Iz 56,1).
Księga Izajasza jest niezwykle często cytowana w NT, gdzie niektóre jej wypowiedzi zostały odniesione bezpośrednio do osoby Jezusa Chrystusa (np. Mt 12,17-21; J 1,29). Także samo pojęcie Ewangelii jako dobrej nowiny o zbawieniu ma źródło w tej właśnie księdze (Iz 40,9; 52,7). W Księdze Izajasza pojawia się też wiele innych tematów, które zostały rozwinięte w NT, jak na przykład obraz Boga jako Ojca pełnego miłości, rola Bożego ducha, odnowienie ludu Bożego i poszerzenie go o przedstawicieli wszystkich narodów. Dlatego prorok Izajasz nazywany jest „Ewangelistą Starego Testamentu”.