291Biada, Arielu, Arielu, miasto, przeciw któremu Dawid stał obozem.
Dodawajcie rok do roku,
niech święta biegną swym cyklem.
2A ja ześlę ucisk na Ariela,
nastanie smutek i narzekanie.
I będzie dla mnie jak Ariel.
3Rozbiję obóz przeciwko tobie,
zamknę cię wokoło wałem,
szańcami cię otoczę.
4I powalony z ziemi przemówisz,
z prochu będą dochodziły twoje stłumione słowa,
a twój głos, jakby upiora, dobędzie się z ziemi
i twoja mowa z prochu jak kwilenie.
5Jak drobny pył będzie mnóstwo twych wrogów,
zgraja tyranów jak rozwiane plewy.
Stanie się to nagle, w mgnieniu oka.
6To Pan Zastępów cię nawiedzi
wśród gromów, wstrząsu i wielkiego huku,
w zawierusze, burzy,
w trawiących płomieniach ognia.
7Horda wszystkich narodów
wiodących zastępy na Ariela,
zgraja walczących z nim i oblegających
oraz jego ciemiężycieli,
stanie się jakby snem, nocnym widzeniem.
8Będzie więc tak, jakby głodny śnił, że się posila,
ale się budzi z pustym żołądkiem
i jakby spragniony śnił, że pije,
ale się budzi zmęczony, z wyschniętym gardłem.
Tak będzie z hordą wszystkich narodów
walczących przeciwko górze Syjon.
Zaślepienie narodu
9Stoicie osłupiali i pełni zdumienia.
Jesteście zaślepieni i tacy pozostaniecie.
Upajacie się, ale nie winem,
słaniacie się, ale nie od trunku.
10Bo Pan wylał na was
odurzającego ducha
i zamknął wasze oczy, prorocy,
zasłonił wasze głowy, widzący.
11Całe to widzenie jest dla was
jak słowa zapieczętowanej księgi.
Jeśli da się ją temu, który umie czytać,
i powie mu się, aby czytał,
odpowie: „Nie mogę, bo jest zapieczętowana”.
12Jeśli zaś da się księgę temu, który nie umie czytać,
i powie mu się, aby czytał,
odpowie: „Nie znam pisma”.
13A Pan mówi:
„Ponieważ ten lud
zbliża się do Mnie tylko ustami
i czci Mnie tylko wargami,
lecz jego serce jest daleko ode Mnie
i jego cześć dla Mnie
to tylko ludzkie nakazy i pouczenia,
14dlatego nadal w przedziwny sposób
będę postępował z tym ludem.
Będę mnożył rzeczy przedziwne
tak, że na nic nie przyda się mądrość jego mędrców,
a roztropność jego roztropnych okaże się daremna”.
15Biada tym, którzy kryją się przed Panem
i tają przed nim swoje zamysły.
Planują w ciemności swoje czyny
i mówią: „Któż nas widzi? Kto się o nas dowie?”.
16O, jak jesteście przewrotni!
Czyż glina może się równać z garncarzem?
Czy może jakaś rzecz powiedzieć temu, kto ją wykonał:
„On mnie nie uczynił”?
Czy garnek może powiedzieć garncarzowi:
„Jesteś pozbawiony rozsądku”?
Tryumf ubogich, poniżenie pysznych
17Bo oto już wkrótce, niebawem,
Liban zmieni się w ogród,
a ogród za las będzie uznany.
18W tym dniu
głusi będą słyszeć słowa księgi,
a oczy niewidomych przejrzą,
wolne od mroku i ciemności!
19Ubodzy znów rozradują się w Panu ,
a ludzie biedni weselić się będą
Świętym Izraela.
20Bo koniec z ciemięzcą!
Zniknie szyderca!
Zagłada spotka złoczyńców,
21tych, którzy słowem przywodzą ludzi do grzechu,
knują przeciwko tym, którzy dochodzą swoich praw w bramie,
i z niczym odprawiają sprawiedliwego.
22Dlatego tak mówi domowi JakubaPan,
który wybawił Abrahama:
„Odtąd Jakub nie zazna już wstydu,
nie będzie już więcej się rumienić.
23Bo gdy jego dzieci ujrzą pośród siebie
dzieło rąk moich,
uczczą świętość mojego imienia,
będą czcić Świętego Boga Jakuba,
w bojaźni szanować Boga Izraela.
24Błądzący duchem nabiorą rozsądku,
oporni przyjmą pouczenie”.
Biada – zob. Iz 1,4+.
Ariel – nietypowe określenie Jerozolimy, odwołujące się być może do nazwy „Uruel”, którą Jerozolima nosiła zanim została zdobyta przez Dawida. Hebrajskie słowo ariel oznacza palenisko ołtarza, na którym nieustannie płonął ogień i spalane były poświęcone Bogu części oar (Ez 43,15n). Słowo to można też tłumaczyć ‘Boży lew’, nawiązując w ten sposób do obietnicy danej przez Boga plemieniu Judy oraz Dawidowi i jego potomkom (Rdz 49,9n; Ap 5,5). Nazwa Ariel podkreśla więc szczególny charakter Jerozolimy jako miasta wybranego przez Boga.
będzie… jak Ariel – zob. Iz 29,1+. Dopiero doświadczenie klęski i cierpienia doprowadzi Jerozolimę do pełnego przyjęcia Bożej woli (Iz 7,18-25+).
szańcami cię otoczę – oblężenie Jerozolimy przez Asyryjczyków zostało przedstawione jako dzieło samego Boga (Iz 10,5+), który musi ponownie, jak Dawid (w. 1; por. 2Sm 5,6-9), zdobyć dla siebie to miasto.
Oblężoną i upokorzoną Jerozolimę przyrównano tu do poległego, który nie może już działać, a jego głos ledwie dochodzi zza grobu.
widzący – zob. Iz 21,8+.
zapieczętowana księga – zwoje ksiąg obwiązywano sznurkiem i opatrywano pieczęcią wyciśniętą w wosku lub glinie, aby uniemożliwić ich otwarcie przez nieupoważnione osoby.
Biada – zob. Iz 1,4+.
Liban – zob. Iz 2,13+.
Ubodzy – czyli ludzie, którzy pokładają swoją ufność w Bogu (Iz 14,32+).
Święty – zob. Iz 1,4+.
dochodzą…praw w bramie – w starożytności bramy miejskie były miejscem publicznych zgromadzeń, sądów i działalności handlowej.
PAN ZASTĘPÓW - jedno z imion Boga. Słowo zastępy obejmuje wszystkie siły, które działają w świecie, realizując Boże rozkazy i polecenia. Bóg w rozumieniu Izraelitów był dowódcą wojsk ziemskich - armii żydowskiej, a także wojsk niebieskich tworzonych przez aniołów. Przekonanie to znalazło wyraz w zwyczaju zabierania na wyprawy wojenne Arki Przymierza - znaku obecności Boga pośród ludu. Starożytny przekład Biblii na jęz. gr. tłumaczył ten zwrot często jako ‘Pan Wszechmocny’ i w takiej formie pojawia się on w NT (np. 2Kor 6,18; Ap 4,8). Zob.
ARKA PRZYMIERZA.
SYJON - początkowo nazwa południowo-wschodniego wzgórza Jerozolimy, na którym stała, zdobyta przez Dawida, twierdza Jebusytów. Na cześć zwycięzcy miejsce to nazwano Miastem Dawida (2Sm 5,7). W Biblii określenie Syjon często ma sens metaforyczny. Występuje jako synonim całej Jerozolimy. Oznacza świętą górę, którą Bóg wybrał na swoje mieszkanie ( Hbr 12,22). Prorocy widzieli w Syjonie miejsce, w którym dokona się zbawienie (Iz 2,2-4). W NT nazwa Syjon funkcjonuje jako synonim niebieskiego Jeruzalem (Hbr 12,22; Ap 14,1), czyli miejsca przebywania Boga i odkupionych przez Niego ludzi. Zob.
JEROZOLIMA.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
PROROK (hebr. nawi - ‘nawoływać’, ‘zwiastować’) - człowiek przemawiający w imieniu Boga i z Jego polecenia. Profetyzm był praktyką znaną także w innych religiach starożytnego Wschodu. Proroków izraelskich wyróżnia jednak fakt odejścia przez nich od praktyk zmierzających do uzyskania stanów ekstatycznych przy pomocy muzyki, tańca lub środków odurzających. W czasach ST zjawisko profetyzmu było bardzo rozpowszechnione, a nawet zinstytucjonalizowane. Władcy mieli swoich urzędowych proroków, istniały też całe grupy proroków (np. uczniowie Eliasza), a nawet szkoły prorockie. Największe znaczenie dla Izraela mieli prorocy charyzmatyczni, niezwiązani z żadną instytucją, niezależni od królów i od miejsc kultu. Ich charakterystyczną cechą był fakt powołania przez Boga i świadomość powierzonej im misji (np. Wj 7,1n, Jr 15,19). Zadaniem proroków było przekazywanie słów, które otrzymali od Boga. Głoszenie woli Bożej odbywało się ustnie, a księgi prorockie ST są późniejszym, w stosunku do działalności proroków, zapisem danego im objawienia. W okresie przesiedlenia babilońskiego teksty zapisanych objawień zaczęto łączyć w jeden zbiór nazwany Prorocy. W NT tytuł proroka odnoszony jest do Jana Chrzciciela i do samego Jezusa (np. J 6,14). Dar proroctwa jest również jednym z darów Ducha świętego, wyrażającym się w objawianiu tajemnic, napominaniu, pocieszaniu i budowaniu wspólnoty (1Kor 12,28n).
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
JAKUB
(hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob. JUDA.
IMIĘ - oznaczało istotę, tożsamość i tajemnicę osoby, do której się odnosiło. Nadanie dziecku konkretnego imienia wyrażało oczekiwania rodziców, jakie z nim wiązali, jak również zadania, jakie dana osoba ma do spełnienia w życiu (Mt 16,18). Dlatego w kulturze semickiej imię zawsze wyrażało możliwości społeczne człowieka (Lb 16,2). Izraelici przywiązywali wielką wagę do nadawania imion. Zmienić komuś imię oznaczało obdarzyć go nową osobowością (Rdz 17,5; 17,15). Bóg, objawiając swoje imię człowiekowi ( Wj 3,14), pozwolił mu zbliżyć się do swojej tajemnicy, dopuścił go do głębokiej zażyłości ze sobą (J 17,6.26). Jego imię jest uświęcane (Iz 29,23), uwielbiane (Ps 7,18), kochane (Ps 5,12), wieczne (Ps 135,13) i groźne (Pwt 28,58). Świątynia była miejscem, w którym z woli Boga przebywało Jego imię (Pwt 12,5), czyli stale była napełniona Jego obecnością. Żydzi z szacunku dla Boga nigdy nie wypowiadali Jego imienia, zastępując je pomocniczymi określeniami typu: mój Pan, Bóg, Ten, co przebywa w górach. Bóg wybrał również imię dla swojego Syna. Imię Jezus jest święte i tożsame z imieniem Bożym (Ap 14,1). Apostołowie w imię Jezusa uzdrawiali chorych (Dz 3,6), wyrzucali demony (Mk 9,38), czynili cuda (Mt 7,22). Ich działania były w istocie działaniami samego Jezusa, który przekazując uczniom władzę i moc, uczynił ich kontynuatorami swojej misji. Zob.
JEZUS.
BOJAŻŃ BOŻA, BOJAŻŃ PANA - wyraża się ona w głębokim szacunku, jaki człowiek nieustannie powinien okazywać Bogu (Koh 12,13). W istocie oznacza ona głęboką więź łączącą stworzenie ze swoim Stwórcą. W księgach ST bojaźń Boża często przejawia się w postawie lęku, jaki człowiek odczuwa, doświadczając własnej małości i grzeszności wobec majestatu i potęgi Boga. Wyrazem bojaźni może być też obawa przed karą za popełnione grzechy, które obrażają świętość Boga. Zasadniczo jednak tradycja żydowska wyra źnie odróżnia bojaźń od poczucia strachu i obawy, zaznaczając, że wypływa ona przede wszystkim z miłości oraz troski człowieka o jego relację z Bogiem. Stąd w tradycji mądrościowej ST bojaźń Boża jest początkiem wiary i charakteryzuje postawę człowieka pobożnego (Syr 1,11-20), a zarazem mądrego (Prz 1,7). Człowiek bojący się Boga jest synonimem człowieka sprawiedliwego (Ps 1), który całe swoje życie zwraca ku Stwórcy i zawsze pragnie postępować zgodnie z Jego wskazaniami. Bojący się Boga to ten, kto ma świadomość Jego nieustannej obecności i opieki. Ta świadomość daje poczucie bezpieczeństwa we wszystkich okolicznościach życia. Taka boja źń nie jest więc nieuzasadnionym strachem przed karzącym bóstwem, ale jednym z darów Ducha Świętego, który prowadzi do pełnej zaufania adoracji Boga przez człowieka (Iz 11,2; Rz 8,15; 1J 3,20n). Postawie tej towarzyszy poczucie szczęścia i posiadania Bożego błogosławieństwa, co skłania do dawania świadectwa o wielkości i dobroci Stwórcy.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
Biada Jerozolimie
Wypowiedź proroka pochodzi prawdopodobnie z okresu bezpośrednio poprzedzającego interwencję asyryjskiego króla Sennacheryba, który w 701 r. przed Chr. najechał buntujące się przeciwko niemu miasta południowo‑wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego oraz Judę. Na razie życie w mieście oraz sprawowanie kultu nie zostały jeszcze zakłócone (w. 1). Prorok zapowiada jednak zbliżające się nieszczęście (ww. 3n), a także obiecuje niezwykłe wybawienie (ww. 7n). Według proroka, zarówno najazd, jak i ocalenie powinny być przeżywane przez mieszkańców Jerozolimy jako Boża interwencja. Bóg pragnie ponownie zdobyć swoje miasto (w. 3) i dokonuje tego przez nieprzyjacielski atak (w. 2), a także przez niezwykłe znaki objawiające Jego wolę zbawienia (w. 6; por. Wj 19,16-19). Lud Boży każde wydarzenie może i powinien przyjmować jako wezwanie do uznania panowania Boga (Iz 1,25n; 1P 1,6n).
Zaślepienie narodu
Izajasz piętnuje hipokryzję, dwulicowość i powierzchowność wiary swoich rodaków (w. 13; por. Iz 1,10-15). To właśnie taka postawa prowadzi do zaślepienia narodu (ww. 9-12), a jego duchowych przywódców pozbawia mądrości (w. 14). Dlatego nie potrafią oni zrozumieć znaków czasu i nie potrafią przyjąć Bożego pouczenia. Ze szczególną krytyką Izajasza spotyka się postawa osób, które sądzą, że zdołają ukryć swoje zamiary przed Bogiem (w. 15). Prawdopodobnie chodzi tu o działania dworskich dyplomatów, którzy w tajemnicy przed Izajaszem namawiali króla do zawarcia sojuszu z Egiptem (Iz 30,1-7; 31,1-3). Prorok wykazuje nierozumność ich postawy (w. 16; por. Iz 45,9; 64,7) i przekonuje, że wszyscy, którzy tworzą plany, nie licząc się z Bożą wolą (w. 15), zaprzeczają oczywistemu faktowi, że żadne stworzenie nie jest w stanie niczego ukryć przed swoim Stwórcą (w. 16).
Tryumf ubogich, poniżenie pysznych
Przemiana, którą zapowiada Izajasz, będzie dotyczyła całego narodu wybranego (Izraela i Judy), o czym świadczy odwołanie do Abrahama i Jakuba, od którego wywodzi się dwanaście plemion izraelskich (w. 22). Takie rozumienie proroctwa jest tym bardziej uzasadnione, że stanowi ono zakończenie mów, których adresatem była również Samaria (Iz 28). Przemiana, która się dokona, pyszałkom przyniesie poniżenie (w. 17), a ubogim – tryumf (w. 19), co zostało przedstawione w obrazie degradacji wspaniałych lasów Libanu do rangi ogrodu, przy jednoczesnej przemianie ogrodu w las (w. 17). Tylko ubodzy i pokorni potrafią przyjąć naukę Boga (w. 18; por. Iz 29,11n) i okazują się prawdziwie rozsądni (w. 24; por. Iz 29,9-16+; 1Kor 1,18 – 2,5).
Księga Izajasza
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Imię „Izajasz”, w hebrajskim oryginale Jesza‘jahu lub w skrócie Jesza‘ja, znaczy ‘Zbawieniem jest Jahwe [Pan]’ i w znacznej mierze odzwierciedla program działania tego proroka. Swoje posłannictwo pełnił on w burzliwym czasie wojen spowodowanych wzrostem militarnej potęgi Asyrii. Izajasz rozpoczął działalność ok. 740 r. przed Chr. (Iz 6,1) i kontynuował ją co najmniej do 701 r. przed Chr., kiedy Jerozolima została w zaskakujący sposób uratowana od zniszczenia (Iz 37). Według starożytnej tradycji żydowskiej Izajasz poniósł męczeńską śmierć przez przepiłowanie w czasie panowania króla Manassesa (696-642 przed Chr.). Do tej tradycji zdaje się nawiązywać List do Hebrajczyków (Hbr 11,37).
Chociaż wydarzenia wielokrotnie potwierdzały słuszność przewidywań i rad Izajasza, to za życia proroka jego nauczanie nie zostało powszechnie przyjęte (np. Iz 6,9-11; 30,8-11). Proroctwa Izajasza były przechowywane jedynie przez małe grupy jego uczniów (Iz 8,16-20). Dopiero dwieście lat później, podczas wygnania do Babilonii (586 r. przed Chr.), jego przesłanie zostało na nowo odkryte, ponieważ przekonująco objaśniało historię Izraelitów, a zarazem ożywiało nadzieje na przyszłość. Zbiory mów Izajasza, które mogły być częściowo zredagowane jeszcze za jego życia (Iz 8,16; 30,8), zostały wówczas zebrane i uzupełnione o dodatek historyczny (Iz 36 – 39), przekazujący informacje o proroku zawarte w Drugiej Księdze Królewskiej (2Krl 18 – 19). Ponadto do nauczania Izajasza dodano wypowiedzi nieznanych nam z imienia proroków, którzy kontynuowali jego misję w czasie wygnania do Babilonii oraz bezpośrednio po powrocie do Jerozolimy (538 r. przed Chr.).
Treść i teologia księgi
Księga Izajasza składa się zasadniczo z trzech części: 1) Księga sądu nad Judą i Izraelem, zawierająca mowy samego Izajasza oraz dodatek historyczny (Iz 1 – 39); 2) Księga Pocieszenia, napisana w czasie wygnania babilońskiego (Iz 40 – 55); 3) Księga Tryumfu, zbierająca inne wypowiedzi prorockie w okresie od wygnania babilońskiego aż do momentu definitywnego zredagowania całości (Iz 56 – 66). Redaktorzy Księgi Izajasza zebrali istniejące wypowiedzi prorockie i połączyli je w całość.
Księgę można odczytywać jako medytację nad Bożą wiernością i sprawiedliwością objawioną w historii Izraela. Treść księgi stanowi także wezwanie do przemiany własnego życia i postępowania zgodnego z wolą Bożą, aby osiągnąć obiecane zbawienie.
Pierwsza część księgi (Iz 1 – 39), zwana czasami księgą Protoizajasza (z gr. ‘pierwszego Izajasza’), zawiera przede wszystkim wypowiedzi samego Izajasza, skierowane do mieszkańców królestwa Judy. U podstaw nauczania proroka znajdowało się doświadczenie świętości Boga, rozumianej nie tylko jako Jego absolutna wyższość ponad wszelką inną rzeczywistość, lecz także jako doskonałość moralna, która nie toleruje grzechu i zła. Izajasz okazał się również gotów do działania na rzecz zbliżenia Izraelitów do Boga i uznania Jego obecności wśród nich. Najstarsze nauczanie proroka poświęcone było przede wszystkim problemom sprawiedliwości społecznej. Izajasz poddawał krytyce nadmierne bogacenie się wąskiej grupy społeczeństwa; podkreślał, że braku solidarności nie można pogodzić z wiarą Izraela (Iz 1,10-17.21-23; 5,8-25). Sprawiedliwość, której domaga się Bóg, wymaga bowiem poszanowania praw ludzi ubogich i takiego organizowania życia społecznego, aby najsłabsi zostali otoczeni niezbędną troską (Iz 10,1n). Wojna syro-efraimska (734-732 przed Chr.) i coraz mocniejszy napór zaborczej Asyrii przesunął potem punkt ciężkości nauczania Izajasza na kwestie polityczne. Wobec różnorodnych zagrożeń Izajasz przypominał Boże obietnice dane Dawidowi i Jerozolimie.
W kompozycji Protoizajasza na uwagę zasługuje tzw. Księga Emmanuela (Iz 6 – 12). Jej wstęp stanowi opowiadanie o powołaniu Izajasza (Iz 6), zakończenie zaś poetycka pieśń zbawionych (Iz 12). Trzonem zbioru są trzy zapowiedzi królewskiego Mesjasza, który nosi imię Emmanuel (Iz 7; 8; 11). Te ważne proroctwa są dość symetrycznie rozłożone na przestrzeni zbioru, w którym dominującą treścią jest sąd i karcenie narodu z powodu jego grzechów. Radosne zapowiedzi Emmanuela podtrzymują nadzieję i pozwalają wierzyć, że ostatnim słowem Boga do Izraela i ludzkości będzie zbawienie.
Część druga księgi (Iz 40 – 55), zwana Księgą Pocieszenia, napisana została w połowie VI w. przed Chr., podczas wygnania babilońskiego. Jej autorem jest nieznany prorok, umownie nazywany Deuteroizajaszem (z gr. ‘drugim Izajaszem’). W swoim nauczaniu wyciągał on wnioski z wiary, że jest tylko jeden Bóg i że On sam stworzył całą rzeczywistość świata. Według tego proroka, doświadczenie Izraela, który utracił swoją niezależność państwową i został wygnany do Babilonii, należy zrozumieć w świetle objawienia przekazanego w poprzednich wiekach przez proroków oraz w perspektywie pragnienia Boga, aby obdarzyć świat zbawieniem i sprawiedliwością. Prorok interpretował więc najpierw aktualne wydarzenia, ukazując perskiego władcę Cyrusa jako sługę Boga niosącego wybawienie (Iz 41,1-5; 45,1-8; 48,12-15), aby następnie przedstawić obraz idealnego sługi Pana, który obdarzy świat wiecznym zbawieniem przez ofiarę z własnego życia (Iz 45,17; 51,6-8; 53,8-10).
W drugiej części Księgi Izajasza ważne miejsce zajmują cztery utwory liryczne, które stanowią swoistą jedność, zwane Pieśniami o słudze Pana: Iz 42,1-4 (5-9); 49,1-4.5c (5ab.6.8.9a); 50,4-9 (10n); 52,13 – 53,12. Z literackiego punktu widzenia tworzą one rodzaj dramatu, osiągającego punkt kulminacyjny w śmierci i uwielbieniu sługi. Jezus Chrystus i autorzy NT często odwoływali się do tych proroctw, wskazując na ich wypełnienie w misji i odkupieńczej śmierci Jezusa.
Trzecia część (Iz 56 – 66), zwana Księgą Tryumfu, jest określana jako księga Tritoizajasza (z gr. ‘trzeciego Izajasza’). Zebrano w niej wypowiedzi różnych proroków z czasu po powrocie z wygnania. Prorocy ci wyjaśniają i aktualizują przesłanie swoich poprzedników. Rozwijają ich nauczanie na temat miłości Boga i Jego pragnienia, aby zbawić cały świat, oraz podkreślają potrzebę przestrzegania prawa i sprawiedliwości (Iz 56,1).
Księga Izajasza jest niezwykle często cytowana w NT, gdzie niektóre jej wypowiedzi zostały odniesione bezpośrednio do osoby Jezusa Chrystusa (np. Mt 12,17-21; J 1,29). Także samo pojęcie Ewangelii jako dobrej nowiny o zbawieniu ma źródło w tej właśnie księdze (Iz 40,9; 52,7). W Księdze Izajasza pojawia się też wiele innych tematów, które zostały rozwinięte w NT, jak na przykład obraz Boga jako Ojca pełnego miłości, rola Bożego ducha, odnowienie ludu Bożego i poszerzenie go o przedstawicieli wszystkich narodów. Dlatego prorok Izajasz nazywany jest „Ewangelistą Starego Testamentu”.
Wypowiedź proroka pochodzi prawdopodobnie z okresu bezpośrednio poprzedzającego interwencję asyryjskiego króla Sennacheryba, który w 701 r. przed Chr. najechał buntujące się przeciwko niemu miasta południowo‑wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego oraz Judę. Na razie życie w mieście oraz sprawowanie kultu nie zostały jeszcze zakłócone (w. 1). Prorok zapowiada jednak zbliżające się nieszczęście (ww. 3n), a także obiecuje niezwykłe wybawienie (ww. 7n). Według proroka, zarówno najazd, jak i ocalenie powinny być przeżywane przez mieszkańców Jerozolimy jako Boża interwencja. Bóg pragnie ponownie zdobyć swoje miasto (w. 3) i dokonuje tego przez nieprzyjacielski atak (w. 2), a także przez niezwykłe znaki objawiające Jego wolę zbawienia (w. 6; por. Wj 19,16-19). Lud Boży każde wydarzenie może i powinien przyjmować jako wezwanie do uznania panowania Boga (Iz 1,25n; 1P 1,6n).