Dodatek historyczny
Najazd Sennacheryba na Judę

361W czternastym roku panowania króla Ezechiasza król asyryjski Sennacheryb najechał na wszystkie miasta warowne Judy i zdobył je. 2Wtedy król Asyrii wysłał z Lakisz przełożonego dworu królewskiego wraz z potężnym wojskiem do Jerozolimy, do króla Ezechiasza. Zajął on pozycję przy kanale Górnej Sadzawki, na drodze wiodącej na Pole Folusznika. 3Wtedy wyszedł do nich zarządca pałacu Eliakim, syn Chilkiasza, z Szebną, pisarzem, i kanclerzem Joachem, synem Asafa. 4Przełożony dworu króla Asyrii oświadczył im:

„Powiedzcie Ezechiaszowi: «Tak mówi wielki król, władca Asyrii: Na czym opierasz swoją ufność? 5Czy myślisz, że same słowa zastąpią plany i uzbrojenie potrzebne do walki? Komu to zaufałeś, że zbuntowałeś się przeciw mnie? 6Zaufałeś Egiptowi – tej nadłamanej trzcinie, która każdemu, kto się na niej oprze, wbija się w dłoń i przebija ją. Takim jest faraon, władca Egiptu, dla wszystkich, którzy na nim polegają.

7A jeśli mi powiecie: Polegamy na Panu , naszym Bogu, to czyż On nie jest tym, którego ołtarze na wzniesieniach kultowych usunął Ezechiasz, nakazując mieszkańcom Judy i Jerozolimy: Tylko przed tym ołtarzem macie oddawać Mu cześć?8A teraz zrób zakład z moim panem, królem Asyrii! Dam ci dwa tysiące koni, jeśli znajdziesz dla nich jeźdźców. 9Czy zmusisz do odwrotu choćby jednego dowódcę spośród najmniejszych sług mego pana? Lecz ty zaufałeś Egiptowi, licząc na jego rydwany oraz jeźdźców! 10A poza tym – czy wbrew woli Pana wyruszyłem przeciwko tej krainie, aby ją zniszczyć? To właśnie Pan mi rozkazał: Wyrusz przeciwko tej krainie i zniszcz ją!»”.

11Eliakim, Szebna i Joach prosili przełożonego dworu króla Asyrii: „Mów do nas, twoich sług, raczej w języku aramejskim, gdyż go rozumiemy, a nie mów do nas po hebrajsku w obecności tego ludu, który słucha na murach”. 12Lecz przełożony dworu króla Asyrii odparł: „Czy mój pan posłał mnie tylko do twojego pana i do ciebie, abym powiedział te słowa? Czy raczej do ludzi przebywających na murach, skazanych na to, aby razem z wami jeść swój kał i pić swój mocz?”.

13Stanął więc przełożony dworu króla Asyrii i głośno zawołał po hebrajsku: „Słuchajcie słów wielkiego króla, władcy Asyrii! 14Tak mówi król: «Niech was nie zwodzi Ezechiasz, gdyż nie zdoła was ocalić! 15Nie dajcie się przekonać Ezechiaszowi, kiedy wzywa was do zaufania Panu, zapewniając: Pan z pewnością nas wybawi, nie wyda tego miasta w ręce króla Asyrii.16Nie słuchajcie Ezechiasza! Tak bowiem mówi król Asyrii: Zawrzyjcie ze mną układ i poddajcie się, a każdy z was będzie jadł owoce ze swojej winnicy i ze swoich drzew figowych i każdy będzie pił wodę z własnej studni 17aż do czasu, gdy przyjdę i zabiorę was do kraju takiego jak wasz, do ziemi zboża i moszczu, do ziemi chleba i winnic! 18Niech was nie zwodzi Ezechiasz, mówiąc: Pan nas wybawi. Czy jakiś bóg któregoś z tych narodów wybawił swój kraj z mocy króla Asyrii?19Gdzie są bogowie Chamatu i Arpadu, gdzie bogowie Sefarwaim? Gdzie są bogowie Samarii? Czy wybawili Samarię z mojej mocy? 20Który z bogów wszystkich tych krajów uratował swój kraj z mojej ręki? Czy zatem Pan ocali Jerozolimę?»”.21Lecz oni milczeli i nie odpowiedzieli mu ani jednym słowem. Taki był bowiem rozkaz króla: „Nie odpowiadajcie mu!”. 22Zarządca pałacu Eliakim, syn Chilkiasza, wraz z Szebną, pisarzem, i kanclerzem Joachem, synem Asafa, wrócili do Ezechiasza z rozdartymi szatami, przekazując mu to, co powiedział przełożony dworu króla Asyrii.


W czternastym… Ezechiasza – opisywane wydarzenia działy się w 26 lub 27 roku panowania Ezechiasza. Wyjaśnienie tej rozbieżności łączy się z błędnie interpretowanym cudem uzdrowienia króla (Iz 38).


Sennacheryb – król Asyrii w latach 705-681 przed Chr. Władzę objął w okresie buntów, jakie wybuchły w Asyrii po śmierci jego ojca, Sargona II. Chcąc uspokoić nastroje, podjął wiele wypraw, których celem była eliminacja zagrożeń ze strony ościennych narodów i utwierdzenie własnej potęgi. Atak na Judę miał miejsce prawdopodobnie w 701 r. przed Chr.


Lakisz – starożytne miasto leżące na południu Judy, zdobyte i zniszczone przez Sennacheryba.


przełożony dworu królewskiego – dosł. rabsak; asyryjskie określenie urzędnika królewskiego, które autor Mądrości Syracydesa stosuje jako imię własne (Syr 48,18).


Eliakim, Szebna – zob. Iz 22,15-25+.


Powiedzcie Ezechiaszowi – asyryjski dowódca nie nazywa władcy Judy „królem”.


nadłamana trzcina – w 701 r. przed Chr. w bitwie pod Elteke Sennacheryb pokonał armię egipską, która przybyła z pomocą miastom listyńskim.


ołtarze… usunął Ezechiasz – nawiązanie do reform króla Ezechiasza, zmierzających do oczyszczenia praktyk religijnych z pogańskich naleciałości (2Krl 18,4). Asyryjski dowódca przedstawia te działania Ezechiasza jako obrazę Boga Izraela.


ołtarz – chodzi o ołtarz w świątyni jerozolimskiej.


Pan mi rozkazał – asyryjski dowódca chce podważyć ufność obrońców Jerozolimy w pomoc Boga, ukazując najazd asyryjski jako wolę Bożą. Nawiązuje w ten sposób do nauczania proroka Izajasza (Iz 10,5+). Prorok mówił jednak, że Bóg nie pośle wojska Asyrii, aby niszczyć, lecz aby karać niesprawiedliwych (Iz 10,6n). Asyryjczycy przekroczyli zakres wyznaczonej im misji (Iz 10,5-7).


język aramejski – w VIII w. przed Chr. język aramejski był na Bliskim Wschodzie językiem dyplomacji, nauki i handlu międzynarodowego. Po powrocie z wygnania babilońskiego upowszechnił się wśród Żydów i z czasem wyparł nawet język hebrajski.


Pan z pewnością nas wybawi – przekonanie mieszkańców Jerozolimy wynikało z wiary, że Bóg nie pozwoli zbezcześcić swojej świątyni.


Wobec podbitych przez siebie narodów Asyryjczycy stosowali politykę przesiedleń. Asyryjski dowódca obiecuje mieszkańcom Jerozolimy, że w przypadku kapitulacji ocalą swoje życie i zostaną przesiedleni do innego kraju.


Chamat i Arpad – zob. Iz 10,9+.


Sefarwaim – prawdopodobnie syryjskie Sibraim, dzisiejsze Sabarim, między Damaszkiem a Chamat. Według 2Krl 17,24.30n mieszkańcy Chamat i Sefarwaim zostali przesiedleni w rejon Samarii po jej zniszczeniu przez Asyryjczyków w 722 r. przed Chr.


z rozdartymi szatami – znak wielkiego bólu i rozpaczy.


JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.

IZRAEL.

ASYRIA, ASYRYJCZYCY - starożytne miasto-państwo Assur na północnym-wschodzie obecnego Iraku, ze stolicą na zachodnim brzegu Tygrysu. Starożytne inskrypcje poświadczają, że ok. 1900 r. przed Chr. władcą tego niezawisłego miasta -państwa był Szalim-Ahum. Pod koniec XIX w. przed Chr. Assur został zawładnięty przez Amorytów znad Eufratu. W połowie XIV w. przed Chr. za Assurbalita I ukonstytuowało się imperium asyryjskie, zajmując w następnych stuleciach rozległe terytoria Mitanni i Babilonii. Ok. 1200 r. przed Chr. imperium asyryjskie przeżywało głęboki kryzys. Prawdziwy jego rozkwit rozpoczął się ok. 935 r. przed Chr. od odzyskania terenów utraconych uprzednio na rzecz Aramejczyków. Stopniowa ekspansja imperium nowoasyryjskiego pozwoliła mu ok. 660 r. przed Chr. zająć znaczną część starożytnego Bliskiego Wschodu. Upadek tego imperium został zapoczątkowany wojną domową pomiędzy wojskami trzech pretendentów do tronu. Sytuację tę wykorzystała koalicja Medów i Babilończyków, którzy zaatakowali i zniszczyli środkową część imperium asyryjskiego. Ostatni król Asyrii, Assurubalipat II (612-609 przed Chr.), panował jeszcze przez krótki czas na zachodzie dawnego imperium, w Charanie, dzięki wsparciu ze strony władcy egipskiego. Został jednak zdetronizowany przez Babilończyków, a na zgliszczach wielkiego państwa powstały imperia Babilonii i Medii. W Biblii są jedynie wzmianki o kontaktach Izraela z Asyrią w okresie imperium nowoasyryjskiego. Autorzy 2Krl i 2Krn odnotowują, że Izrael i Juda wykorzystały konflikt pomiędzy Asyrią i Aramem dla poszerzenia swojego terytorium. Było to możliwe za królów Jeroboama II (2Krl 14,23-29) oraz Ozjasza (2Krn 26). Ostatecznie jednak zarówno Izrael, jak i Juda zostały podporządkowane władcom imperium nowoasyryjskiego. Podczas gdy Juda pozostawała ich lojalnym wasalem, Izrael buntował się przeciwko władzy Tiglat-Pilesera, Salmanassara i Sargona. Skutkiem tego był podział terytorium Izraela na prowincje i deportacja ludności w latach 732-720 przed Chr. (2Krl 17,1 - 18,12). Zob.

AMORYCI,

BABILON.

JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.

SYJON.

PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


OŁTARZ - miejsce składania ofiary. Pierwotnie w tradycji biblijnej ołtarze usypywano z nieociosanych kamieni lub ziemi. Nie składano na nich ofiar, lecz były one pamiątką objawienia się Boga i świętym miejscem modlitwy (np. Rdz 12,8; Ps 43,3n). Z czasem stały się wyłącznie miejscami składania ofiar Bogu (lub bóstwom pogańskim) i znajdowały się w świątyniach. Praktyka budowania ołtarzy ofiarnych dla bóstw jest typowa dla kultur i religii Bliskiego Wschodu i nie jest oryginalnym pomysłem Izraelitów. Uważano, że ołtarze i otaczające je świątynie są ziemskimi mieszkaniami bóstw, którym należy ofiarować pokarm i miłą woń. Idea karmienia Boga była obca Izraelitom. Dla nich ołtarze były miejscami świętymi, pomagającymi w komunikacji z Bogiem. Składając na nich ofiary, wyrażali uwielbienie, dziękczynienie, przebłaganie za grzechy itp. Po centralizacji kultu w Jerozolimie (reforma Jozjasza w drugiej połowie VII w. przed Chr.) i zlikwidowaniu lokalnych sanktuariów, pozostały tylko trzy ołtarze w świątyni jerozolimskiej: ołtarz do ofiar całopalnych (wykonany z brązu), ołtarz kadzielny (wykonany ze złota) i ołtarz chlebów poświęconych (Wj 37,25 - 38,7). Zob.

OFIARA,

RÓG.

WZNIESIENIE KULTOWE - ogólne określenie miejsca, w którym składano ofiary i sprawowano kult. Mogły to być naturalne pagórki albo też podwyższenia zbudowane przez człowieka w celach kultycznych. Przed reformą deuteronomiczną i scentralizowaniem kultu w świątyni jerozolimskiej wzniesienia służyły Izraelitom do oddawania czci Jahwe i były uznawane za legalne miejsca kultu. W czasach ST wzniesienia stanowiły jednak typowy element kananejskiego kultu płodności oraz kultu Baala (Jr 19,5). Ponieważ przyczyniały się do upawiania publicznego bałwochwalstwa, spotykały się z coraz bardziej zdecydowanym potępieniem ze strony proroków i niektórych królów. W końcu całkowicie wyeliminowano tę formę kultu (początek VI w. przed Chr.).


SAMARIA, SAMARYTANIE - miasto oraz górzysty region w środkowej Palestynie, który bierze swoją nazwę od miasta Samaria, wzniesionego w IX w. przed Chr. przez króla Omriego, który uczynił z niej stolicę Królestwa Północnego (Izraela). Miało ono duże znaczenie strategiczne, ponieważ było usytuowane na wysokim wzgórzu, z dala od głównych dróg i umożliwiało łatwy dostęp do Jerozolimy, Megiddo, dolin Jezreel i Jordanu, a także do doliny nadmorskiej. Samaria pozostała stolicą Królestwa Północnego do końca jego istnienia, czyli do roku 722 przed Chr., kiedy to zostało zdobyte przez Asyryjczyków. Poj awiło się tam wówczas wielu kolonistów mezopotamskich, którzy wymieszali się z rdzenną ludnością żydowską, tworząc specyficzną społeczność etniczną. Do ostrego konfliktu między Samarytanami a Żydami doszło po powrocie z przesiedlenia babilońskiego, kiedy Żydzi odrzucili ofertę pomocy Samarytan przy odbudowie świątyni. Powodem tej odmowy był fakt, że Samarytanie, z racji mocnych wpływów pogańskich, uważani byli przez Żydów za nieczystych. Wybudowali więc własne centrum kultu ze świątynią na górze Garizim i w ten sposób utworzyli odrębną społeczność religijną. Mimo wspólnego dziedzictwa historycznego Żydzi uważali ich za pogan, a ich kult za niezgodny z prawem. Samarytanie przestrzegali dokładnie Prawa Mojżeszowego, zachowywali ścisły monoteizm, ale za księgi święte uważali tylko Pięcioksiąg, odrzucając późniejszą tradycję żydowską, którą uznali za heretycką. W czasach NT miasto Samaria zostało odbudowane przez Heroda Wielkiego i na cześć cesarza Augusta nazwano je Sebaste. Jezus kilkakrotnie przemierzał okolicę Samarii (np. Łk 17,11; J 4,5.39). Na tych terenach Ewangelię głosili Filip, Piotr i Jan (Dz 8,1-25). Zob.

IZRAEL.

Najazd Sennacheryba na Judę
Dodatek, obejmujący Iz 36 – 39, ukazuje historyczne tło działalności proroka oraz stanowi pomost pomiędzy pierwszą (Iz 1 – 39) i drugą częścią Księgi Izajasza (Iz 40 – 55). Znaczna część tego tekstu znajduje swoje odpowiedniki w Drugiej Księdze Królewskiej (2Krl 18,13 – 20,19). Z punktu widzenia historycznego wydarzenia opisane w Iz 38 – 39 są wcześniejsze niż zawarte w Iz 36 – 37. Opisane tu fakty znajdują także potwierdzenie w tekstach pozabiblijnych, zachowanych w dokumentach asyryjskich sporządzonych pismem klinowym. Dodatek historyczny rozpoczyna opis poselstwa wysłanego przez Asyryjczyków do Jerozolimy w czasie, gdy Asyryjczycy podporządkowali już sobie wszystkich sąsiadów Judy, zbuntowanych przeciwko ich dominacji. Pokonali również przybyłe im z odsieczą wojsko Egiptu (Iz 30,1-5+) oraz zajęli większą część Judy. Rozpoczynając oblężenie Jerozolimy, Asyryjczycy próbują przede wszystkim złamać ducha jej obrońców. Dlatego też przełożony dworu króla Asyrii przemawia po hebrajsku (w. 11) i wymienia liczne asyryjskie podboje (ww. 18-20). Od mieszkańców Jerozolimy domaga się bezwarunkowej kapitulacji (ww. 13-17). Mowa asyryjskiego dowódcy świadczy o pysze Asyryjczyków i ich przekonaniu o swojej wyższości nie tylko nad innymi ludami, ale także nad porządkiem pochodzącym od Boga i samym Bogiem (ww. 18-20). To właśnie, zgodnie z zapowiedzią proroka (Iz 10,5-19), miało stać się przyczyną Bożego sądu nad Asyrią i niepowodzenia jej przedsięwzięć.

Księga Izajasza
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Imię „Izajasz”, w hebrajskim oryginale Jesza‘jahu lub w skrócie Jesza‘ja, znaczy ‘Zbawieniem jest Jahwe [Pan]’ i w znacznej mierze odzwierciedla program działania tego proroka. Swoje posłannictwo pełnił on w burzliwym czasie wojen spowodowanych wzrostem militarnej potęgi Asyrii. Izajasz rozpoczął działalność ok. 740 r. przed Chr. (Iz 6,1) i kontynuował ją co najmniej do 701 r. przed Chr., kiedy Jerozolima została w zaskakujący sposób uratowana od zniszczenia (Iz 37). Według starożytnej tradycji żydowskiej Izajasz poniósł męczeńską śmierć przez przepiłowanie w czasie panowania króla Manassesa (696-642 przed Chr.). Do tej tradycji zdaje się nawiązywać List do Hebrajczyków (Hbr 11,37).
Chociaż wydarzenia wielokrotnie potwierdzały słuszność przewidywań i rad Izajasza, to za życia proroka jego nauczanie nie zostało powszechnie przyjęte (np. Iz 6,9-11; 30,8-11). Proroctwa Izajasza były przechowywane jedynie przez małe grupy jego uczniów (Iz 8,16-20). Dopiero dwieście lat później, podczas wygnania do Babilonii (586 r. przed Chr.), jego przesłanie zostało na nowo odkryte, ponieważ przekonująco objaśniało historię Izraelitów, a zarazem ożywiało nadzieje na przyszłość. Zbiory mów Izajasza, które mogły być częściowo zredagowane jeszcze za jego życia (Iz 8,16; 30,8), zostały wówczas zebrane i uzupełnione o dodatek historyczny (Iz 36 – 39), przekazujący informacje o proroku zawarte w Drugiej Księdze Królewskiej (2Krl 18 – 19). Ponadto do nauczania Izajasza dodano wypowiedzi nieznanych nam z imienia proroków, którzy kontynuowali jego misję w czasie wygnania do Babilonii oraz bezpośrednio po powrocie do Jerozolimy (538 r. przed Chr.).
Treść i teologia księgi
Księga Izajasza składa się zasadniczo z trzech części: 1) Księga sądu nad Judą i Izraelem, zawierająca mowy samego Izajasza oraz dodatek historyczny (Iz 1 – 39); 2) Księga Pocieszenia, napisana w czasie wygnania babilońskiego (Iz 40 – 55); 3) Księga Tryumfu, zbierająca inne wypowiedzi prorockie w okresie od wygnania babilońskiego aż do momentu definitywnego zredagowania całości (Iz 56 – 66). Redaktorzy Księgi Izajasza zebrali istniejące wypowiedzi prorockie i połączyli je w całość.
Księgę można odczytywać jako medytację nad Bożą wiernością i sprawiedliwością objawioną w historii Izraela. Treść księgi stanowi także wezwanie do przemiany własnego życia i postępowania zgodnego z wolą Bożą, aby osiągnąć obiecane zbawienie.
Pierwsza część księgi (Iz 1 – 39), zwana czasami księgą Protoizajasza (z gr. ‘pierwszego Izajasza’), zawiera przede wszystkim wypowiedzi samego Izajasza, skierowane do mieszkańców królestwa Judy. U podstaw nauczania proroka znajdowało się doświadczenie świętości Boga, rozumianej nie tylko jako Jego absolutna wyższość ponad wszelką inną rzeczywistość, lecz także jako doskonałość moralna, która nie toleruje grzechu i zła. Izajasz okazał się również gotów do działania na rzecz zbliżenia Izraelitów do Boga i uznania Jego obecności wśród nich. Najstarsze nauczanie proroka poświęcone było przede wszystkim problemom sprawiedliwości społecznej. Izajasz poddawał krytyce nadmierne bogacenie się wąskiej grupy społeczeństwa; podkreślał, że braku solidarności nie można pogodzić z wiarą Izraela (Iz 1,10-17.21-23; 5,8-25). Sprawiedliwość, której domaga się Bóg, wymaga bowiem poszanowania praw ludzi ubogich i takiego organizowania życia społecznego, aby najsłabsi zostali otoczeni niezbędną troską (Iz 10,1n). Wojna syro-efraimska (734-732 przed Chr.) i coraz mocniejszy napór zaborczej Asyrii przesunął potem punkt ciężkości nauczania Izajasza na kwestie polityczne. Wobec różnorodnych zagrożeń Izajasz przypominał Boże obietnice dane Dawidowi i Jerozolimie.
W kompozycji Protoizajasza na uwagę zasługuje tzw. Księga Emmanuela (Iz 6 – 12). Jej wstęp stanowi opowiadanie o powołaniu Izajasza (Iz 6), zakończenie zaś poetycka pieśń zbawionych (Iz 12). Trzonem zbioru są trzy zapowiedzi królewskiego Mesjasza, który nosi imię Emmanuel (Iz 7; 8; 11). Te ważne proroctwa są dość symetrycznie rozłożone na przestrzeni zbioru, w którym dominującą treścią jest sąd i karcenie narodu z powodu jego grzechów. Radosne zapowiedzi Emmanuela podtrzymują nadzieję i pozwalają wierzyć, że ostatnim słowem Boga do Izraela i ludzkości będzie zbawienie.
Część druga księgi (Iz 40 – 55), zwana Księgą Pocieszenia, napisana została w połowie VI w. przed Chr., podczas wygnania babilońskiego. Jej autorem jest nieznany prorok, umownie nazywany Deuteroizajaszem (z gr. ‘drugim Izajaszem’). W swoim nauczaniu wyciągał on wnioski z wiary, że jest tylko jeden Bóg i że On sam stworzył całą rzeczywistość świata. Według tego proroka, doświadczenie Izraela, który utracił swoją niezależność państwową i został wygnany do Babilonii, należy zrozumieć w świetle objawienia przekazanego w poprzednich wiekach przez proroków oraz w perspektywie pragnienia Boga, aby obdarzyć świat zbawieniem i sprawiedliwością. Prorok interpretował więc najpierw aktualne wydarzenia, ukazując perskiego władcę Cyrusa jako sługę Boga niosącego wybawienie (Iz 41,1-5; 45,1-8; 48,12-15), aby następnie przedstawić obraz idealnego sługi Pana, który obdarzy świat wiecznym zbawieniem przez ofiarę z własnego życia (Iz 45,17; 51,6-8; 53,8-10).
W drugiej części Księgi Izajasza ważne miejsce zajmują cztery utwory liryczne, które stanowią swoistą jedność, zwane Pieśniami o słudze Pana: Iz 42,1-4 (5-9); 49,1-4.5c (5ab.6.8.9a); 50,4-9 (10n); 52,13 – 53,12. Z literackiego punktu widzenia tworzą one rodzaj dramatu, osiągającego punkt kulminacyjny w śmierci i uwielbieniu sługi. Jezus Chrystus i autorzy NT często odwoływali się do tych proroctw, wskazując na ich wypełnienie w misji i odkupieńczej śmierci Jezusa.
Trzecia część (Iz 56 – 66), zwana Księgą Tryumfu, jest określana jako księga Tritoizajasza (z gr. ‘trzeciego Izajasza’). Zebrano w niej wypowiedzi różnych proroków z czasu po powrocie z wygnania. Prorocy ci wyjaśniają i aktualizują przesłanie swoich poprzedników. Rozwijają ich nauczanie na temat miłości Boga i Jego pragnienia, aby zbawić cały świat, oraz podkreślają potrzebę przestrzegania prawa i sprawiedliwości (Iz 56,1).
Księga Izajasza jest niezwykle często cytowana w NT, gdzie niektóre jej wypowiedzi zostały odniesione bezpośrednio do osoby Jezusa Chrystusa (np. Mt 12,17-21; J 1,29). Także samo pojęcie Ewangelii jako dobrej nowiny o zbawieniu ma źródło w tej właśnie księdze (Iz 40,9; 52,7). W Księdze Izajasza pojawia się też wiele innych tematów, które zostały rozwinięte w NT, jak na przykład obraz Boga jako Ojca pełnego miłości, rola Bożego ducha, odnowienie ludu Bożego i poszerzenie go o przedstawicieli wszystkich narodów. Dlatego prorok Izajasz nazywany jest „Ewangelistą Starego Testamentu”.