311Wtedy – wyrocznia Pana – będę Bogiem dla wszystkich rodów Izraela,
oni zaś będą dla Mnie ludem.
2Tak mówi Pan:
Na pustyni znajdzie łaskę
lud ocalony od miecza.
Idzie on, aby odnowić Izraela.
3Pan objawia mi się z daleka:
Umiłowałem cię odwieczną miłością,
dlatego przyjaźnie przyciągnąłem cię do siebie.
4Znowu cię odbuduję i będziesz odbudowana,
dziewico, Izraelu.
Znowu z radością weźmiesz swe bębenki
i pójdziesz w weselnym orszaku.
5Znowu będziesz sadzić winnice na wzgórzach Samarii.
Ci, którzy je zasadzą, będą z nich korzystać.
6Nadejdzie dzień,
gdy strażnicy zawołają na górze Efraima:
«Wstańcie! Wejdźmy na Syjon
do Pana, naszego Boga».
7Tak bowiem mówi Pan:
Wznieście radosne okrzyki na cześć Jakuba!
Wysławiajcie pierwszego wśród narodów!
Rozgłaszajcie, chwalcie go i mówcie:
«Pan zbawia swój lud, Resztę Izraela».
8Oto sprowadzę ich z kraju północnego
i zgromadzę ich z krańców ziemi.
Są wśród nich niewidomi i kulawi,
kobiety brzemienne i rodzące.
Powróci wielkie zgromadzenie.
9Przyjdą z płaczem i modlitwami.
Przyprowadzę ich nad strumienie wód
prostą drogą, na której się nie potkną.
Ja stałem się dla Izraela jak ojciec,
Efraim jest moim pierworodnym.
10Narody, słuchajcie słowa Pana,
opowiedzcie dalekim wyspom.
Mówcie: «Ten, który rozproszył Izraela,
zgromadzi go i będzie go strzegł,
jak pasterz strzeże swoich owiec».
11Bo Pan wykupił Jakuba,
wyzwolił go z ręki silniejszego od niego.
12Przyjdą i będą radośnie wykrzykiwać
na wzgórzu Syjonu.
Będą korzystać z dobrodziejstw Pana:
zboża, moszczu, świeżej oliwy,
z jagniąt i bydła.
Staną się jak nawodniony ogród
i nie będą już więcej odczuwać pragnienia.
13Wtedy dziewczęta będą radośnie tańczyć,
chłopcy i starcy będą się cieszyć.
Zamienię ich smutek w radość,
pocieszę ich i rozweselę po smutku.
14Tłustym mięsem obdarzę kapłanów,
a mój lud nasycę moimi dobrami
– wyrocznia Pana.
15Tak mówi Pan:
W Rama słychać głos skargi
– gorzki płacz.
To Rachela opłakuje synów,
nie daje się pocieszyć po stracie swych dzieci.
16Tak mówi Pan:
Powstrzymaj swój głos od szlochu
i od łez twoje oczy,
bo twój trud będzie nagrodzony
– wyrocznia Pana.
Twe dzieci powrócą z kraju wroga.
17Jest nadzieja dla twego potomstwa
– wyrocznia Pana –
wrócą synowie do swej krainy.
18Dobrze słyszałem skargę Efraima:
«Ukarałeś mnie surowo
jak niesforne cielę.
Spraw, abym wrócił, a powrócę,
bo Ty, Panie, jesteś moim Bogiem.
19Odkąd się nawróciłem, jestem pełen skruchy.
Gdy się opamiętałem, zacząłem bić się w piersi.
Rumienię się ze wstydu,
gdyż dźwigam hańbę mej młodości».
20Czy Efraim nie jest dla Mnie umiłowanym synem,
najdroższym moim dzieckiem?
Bo im więcej go napominam,
tym bardziej noszę go w sercu
i wzruszam się do głębi.
Na pewno ulituję się nad nim
– wyrocznia Pana.
21Postaw sobie znaki,
ustaw drogowskazy.
Na trakt zwróć uwagę,
na drogę, którą kroczyłaś.
Wróć, dziewico Izraelu,
powróć do twoich miast.
22Jak długo będziesz się błąkać,
córko niewierna,
bo Pan stworzył na ziemi coś nowego:
kobieta zatroszczy się o męża.
Obietnica odnowy Judy i Nowe Przymierze
23Tak mówi Pan Zastępów, Bóg Izraela:
Gdy sprowadzę ich wygnańców,
znów będą mówić w kraju Judy
i w jego miastach:
«Niech cię Pan błogosławi,
oazo sprawiedliwości,
góro święta».
24Zamieszkają na niej Juda
wraz ze wszystkimi miastami,
a także rolnicy i pasterze.
25Napoję bowiem wyczerpanych
i wszystkich omdlałych nasycę”.
26Wtedy się przebudziłem i zrozumiałem.
Podobał mi się mój sen.
27„Oto nadchodzą dni – wyroczniaPana –
gdy w domu Izraela i w domu Judy
rozmnożę ludzi i bydło.
28I będę czuwał nad nimi,
żeby budować i sadzić,
jak dawniej czuwałem nad nimi,
żeby wyrywać i burzyć, by rozwalać i niszczyć
– wyrocznia Pana.
29W owych dniach nie będą więcej mówić:
«Ojcowie jedli niedojrzałe winogrona,
a synom ścierpły zęby»,
30lecz każdy umrze za swoje winy.
Tylko temu, kto będzie jadł niedojrzałe winogrona,
ścierpną zęby.
31Oto nadchodzą dni – wyrocznia Pana –
gdy zawrę z domem Izraela i z domem Judy
Nowe Przymierze.
32Będzie się ono różnić od przymierza,
które zawarłem z ich przodkami
w dniu, gdy ująłem ich za rękę
i wyprowadziłem z ziemi egipskiej.
Tamci złamali moje przymierze,
choć byli moją własnością – wyrocznia Pana.
33Lecz takie będzie przymierze,
które zawrę z domem Izraela po tych dniach
– wyrocznia Pana:
Moje Prawo umieszczę w ich wnętrzu
i wypiszę je w ich sercach.
Będę dla nich Bogiem,
a oni będą dla Mnie ludem.
34I nikt już nie będzie pouczał swego rodaka
ani swego brata: «Poznajcie Pana!»,
bo wszyscy będą Mnie znali,
od najmniejszego do największego
– wyrocznia Pana.
Wtedy odpuszczę ich winy,
a ich grzechów nie będę już pamiętał.
35Tak mówi Pan,
który nakazał słońcu,
aby świeciło w dzień,
który zlecił księżycowi i gwiazdom,
aby noc rozświetlały;
który porusza morze i sprawia, że burzą się fale;
a Pan Zastępów – to Jego imię:
36Gdyby zabrakło tych moich nakazów
– wyrocznia Pana –
również plemię Izraela
na zawsze przestałoby
być dla Mnie narodem.
37Tak mówi Pan:
Jak nie można zmierzyć nieba w górze
i zbadać fundamentów ziemi na dole,
tak i Ja nie odrzucę całego plemienia Izraela
pomimo wszystkiego, co uczynili – wyrocznia Pana.
38Oto nadchodzą dni – wyrocznia Pana – gdy miasto dla Pana będzie odbudowane od wieży Chananeela do Bramy Narożnej.39Rozciągną sznur mierniczy w kierunku wzgórza Gareb, a potem ku Goa. 40Cała dolina trupów i popiołu, wszystkie pola, aż do potoku Cedron i narożnika Bramy Końskiej na wschodzie, będą poświęcone dla Pana. Nie będzie już spustoszenia ani ruiny na wieki”.
Rama – dzisiejsze er-Ram, miejscowość położona ok. 9 km na północ od Jerozolimy (Joz 18,25; Mt 2,17n). Według 1Sm 10,2 tam znajdował się grób Racheli.
Rachela opłakuje synów – Rachela była żoną Jakuba i matką Józefa, od którego wywodzą się plemiona należące do Królestwa Północnego. Jej płacz odnosi się do niewoli asyryjskiej w 721 r. przed Chr., jednak w czasach Jeremiasza mógł być odczytywany również jako płacz z powodu deportacji plemion południowych do Babilonii, gdyż Rachela była także matką Beniamina, którego ziemie należały do Królestwa Południowego.
Werset trudny do zinterpretowania. Wydaje się, że prorok zapowiada pełne miłości zwrócenie się Izraela do Boga, ale w tradycji chrześcijańskiej, poczynając od św. Hieronima, wyrocznia ta miała znaczenie mesjańskie i była zapowiedzią Wcielenia Syna Bożego.
sen – prawdopodobnie chodzi o senne widzenie proroka; według innej interpretacji to lud budzi się po wygnaniu ze świadomością otrzymania daru wyzwolenia.
Przysłowie to podkreśla zbiorową odpowiedzialność, zgodną z ówczesnym przekonaniem o karaniu synów za winy ojców. Prorocy przeczą takiemu podejściu, zwracając uwagę na odpowiedzialność indywidualną (Ez 18,2).
Nowe Przymierze – nawiązując do przymierza (zob. Słownik) zawartego na Synaju, Jeremiasz zapowiada całkowite odnowienie więzi Boga z ludem, zerwanej wskutek grzechu i niewierności Izraela. Kościół od początku widział realizację tego przymierza w Jezusie Chrystusie.
wieża Chananeela – znajdowała się w północno‑wschodniej części Jerozolimy (Ne 3,1; Za 14,10).
Brama Narożna – brama w północnej części murów Jerozolimy (Za 14,10).
sznur mierniczy – w starożytności posługiwano się nim do pomiaru odległości i powierzchni oraz przy pracach budowlanych (np. 2Krl 21,13; Ps 78,55; Ez 47,3).
Gareb... Goa – miejsca, o których w Piśmie Świętym nie mówi się w żadnym innym tekście; być może nazwy małych pagórków w południowo-zachodniej części Jerozolimy.
potok Cedron – przez większą część roku jest pozbawiony wody, ale opady deszczu sprawiają, że okresowo niesie znaczne jej ilości. Płynie po wschodniej stronie Jerozolimy.
Brama Końska – brama obok południowo-wschodniego narożnika świątyni (Ne 3,28).
SAMARIA, SAMARYTANIE - miasto oraz górzysty region w środkowej Palestynie, który bierze swoją nazwę od miasta Samaria, wzniesionego w IX w. przed Chr. przez króla Omriego, który uczynił z niej stolicę Królestwa Północnego (Izraela). Miało ono duże znaczenie strategiczne, ponieważ było usytuowane na wysokim wzgórzu, z dala od głównych dróg i umożliwiało łatwy dostęp do Jerozolimy, Megiddo, dolin Jezreel i Jordanu, a także do doliny nadmorskiej. Samaria pozostała stolicą Królestwa Północnego do końca jego istnienia, czyli do roku 722 przed Chr., kiedy to zostało zdobyte przez Asyryjczyków. Poj awiło się tam wówczas wielu kolonistów mezopotamskich, którzy wymieszali się z rdzenną ludnością żydowską, tworząc specyficzną społeczność etniczną. Do ostrego konfliktu między Samarytanami a Żydami doszło po powrocie z przesiedlenia babilońskiego, kiedy Żydzi odrzucili ofertę pomocy Samarytan przy odbudowie świątyni. Powodem tej odmowy był fakt, że Samarytanie, z racji mocnych wpływów pogańskich, uważani byli przez Żydów za nieczystych. Wybudowali więc własne centrum kultu ze świątynią na górze Garizim i w ten sposób utworzyli odrębną społeczność religijną. Mimo wspólnego dziedzictwa historycznego Żydzi uważali ich za pogan, a ich kult za niezgodny z prawem. Samarytanie przestrzegali dokładnie Prawa Mojżeszowego, zachowywali ścisły monoteizm, ale za księgi święte uważali tylko Pięcioksiąg, odrzucając późniejszą tradycję żydowską, którą uznali za heretycką. W czasach NT miasto Samaria zostało odbudowane przez Heroda Wielkiego i na cześć cesarza Augusta nazwano je Sebaste. Jezus kilkakrotnie przemierzał okolicę Samarii (np. Łk 17,11; J 4,5.39). Na tych terenach Ewangelię głosili Filip, Piotr i Jan (Dz 8,1-25). Zob.
IZRAEL.
RESZTA, RESZTA IZRAELA - pojęcie biblijne odnoszące się do tej części narodu wybranego, która dochowała wierności Bogu i dzięki temu zostanie uchroniona od kary Bożej. W ciągu dziejów znaczenie tego pojęcia bardzo się zmieniało. Dla proroków działających przed przesiedleniem Izraelitów do Babilonii, które nastąpiło w 586 r. przed Chr., resztą byli ci, którzy przeżyli najazdy wrogów, a także ci, którzy ocaleją na końcu czasów (Mi 4,6nn). Dla proroków nauczających po przesiedleniu resztą byli ci, którzy mieli wrócić do ojczyzny. Z czasem pojęcie to nabierało coraz bardziej teologicznego wymiaru i odnoszono je do tych, którzy zostaną odkupieni (So 3,11-20). W NT resztą, która na mocy ofiary Jezusa uniknie kary za grzechy, jest wspólnota wierzących - Kościół (Rz 11,5).
PIERWORODNY, PIERWORÓDZTWO- Izraelici, podobnie jak inne ludy Bliskiego Wschodu, wierzyli, że to, co pierwsze, a więc najważniejsze, należy się Bogu. Dotyczyło to zwierząt, plonów ziemi (pierwocin), a także wszelkiego rodzaju wytworów ludzkiej pracy. W sposób szczególny prawo pierworództwa odnosiło się do ludzi. Najstarszy, pierworodny syn w rodzinie należał do Boga. Przynależność ta ma swoje uzasadnienie teologiczne w tym, że Bóg, zanim wyprowadził Izraelitów z Egiptu, wyniszczył tam wszystko, co pierworodne, nie oszczędzając nawet ludzi (Wj 12,29). Ocalił jednak pierworodnych z Izraela, którzy stali się odtąd Jego własnością (np. Wj 13,2; Lb 3,13). To tłumaczy genezę stosowanej przez Żydów praktyki wykupywania każdego pierworodnego syna za pieniądze lub stosowne ofiary składane Bogu ( Wj 13,13). W rodzinach żydowskich pierworodni mieli uprzywilejowaną pozycję. Uważano ich za dziedziców i spadkobierców siły i mocy ojca (Rdz 49,3). Naród izraelski uważał siebie za pierworodnego syna Boga (Wj 4,22). Również Jezus podlegał prawu pierworództwa (Łk 2,22-24). W NT mówi się o Nim jako o Pierworodnym Boga (Hbr 1,6), pierworodnym spośród umarłych (Kol 1,18), pierworodnym wobec całego stworzenia (Kol 1,15), pierworodnym pośród wielu braci (Rz 8,29). Stosując te wyrażenia autorzy NT podkreślają wyjątkową więź Jezusa z Bogiem Ojcem, Jego synowską godność oraz Jego pierwszeństwo jako pośrednika w dziele zbawienia świata i człowieka.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
PAN ZASTĘPÓW - jedno z imion Boga. Słowo zastępy obejmuje wszystkie siły, które działają w świecie, realizując Boże rozkazy i polecenia. Bóg w rozumieniu Izraelitów był dowódcą wojsk ziemskich - armii żydowskiej, a także wojsk niebieskich tworzonych przez aniołów. Przekonanie to znalazło wyraz w zwyczaju zabierania na wyprawy wojenne Arki Przymierza - znaku obecności Boga pośród ludu. Starożytny przekład Biblii na jęz. gr. tłumaczył ten zwrot często jako ‘Pan Wszechmocny’ i w takiej formie pojawia się on w NT (np. 2Kor 6,18; Ap 4,8). Zob.
ARKA PRZYMIERZA.
IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.
JUDA.
JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.
IZRAEL.
BŁOGOSŁAWIĆ, BŁOGOSŁAWIEŃSTWO, BŁOGOSŁAWIONY - w ST rzeczywistość błogosławieństwa wyraża więź między Bogiem i Jego ludem albo między poszczególnymi ludźmi. Podmiotem udzielającym błogosławieństwa może być zarówno Bóg, jak i człowiek. Gdy Bóg udziela błogosławieństwa, oznacza to, że okazuje On człowiekowi swoją łaskę, przychylność i pozwala mu nawiązać ze sobą więź. Człowiek natomiast, błogosławiąc Boga, uznaje Go za swojego Pana i wyraża pragnienie podporządkowania Jemu całego swojego życia. W ten sposób oddaje Mu również cześć i składa dziękczynienie za Jego opiekę. W relacjach międzyludzkich błogosławieństwo wyrasta z tradycji plemiennych. Wyraża ono nie tylko akceptację człowieka, lecz pociąga za sobą konieczność przyjęcia przez niego praw i obowiązków rodowych (np. Rdz 49,1-28). Niektórzy autorzy biblijni stwierdzali, że błogosławieństwo Boga odnosi się tylko do relacji między Nim a Jego ludem. Warunkiem otrzymania przez naród wybrany błogosławieństwa jest posłuszeństwo Bogu. Brak posłuszeństwa skutkuje przekleństwem, którego wyrazem są różnego rodzaju klęski i nieszczęścia w życiu narodu (Kpł 26,14-39; Pwt 28,15-68). Inni autorzy biblijni uważali, że błogosławieństwo wiąże się ściśle z kultem. W NT są liczne świadectwa potwierdzające udzielanie ludziom błogosławieństwa przez Jezusa (np. Mk 10,16; Łk 24,50; Dz 3,26). Skutkiem błogosławieństwa udzielonego przez Jezusa jest doświadczenie szczęścia, które wypełnia wszystkie sfery ludzkiego życia. W pełni szczęśliwy jest człowiek, który z wiarą przyjmuje błogosławieństwo i uznaje, że Jezus jest Synem Bożym i Zbawcą świata (np. Mt 16,17; por. Mt 5,3-12).
WYROCZNIA - w Piśmie Świętym jest to informacja lub przesłanie, które Bóg kieruje do człowieka lub do całej społeczności. Często wyrocznia jest odpowiedzią na postawione przez człowieka pytanie lub stanowi szczególną interwencję Boga, który objawiając swoją wolę, kieruje losami świata. W Piśmie Świętym mamy ukazane trzy sposoby otrzymywania wyroczni: 1) w czasie snu (np. Rdz 40,8nn; 1Sm 15,16; Mt 1,20-24); 2) pod wpływem natchnienia lub w widzeniu (np. 1Sm 8,21n; 9,17; Ez 2,1nn; Dz 9,10nn); 3) przez rzucanie losów (np. Wj 28,30; Joz 7,16nn; 1Sm 14,41nn; Dz 1,26). W ciągu dziejów Izraela istniały wyznaczone miejsca i osoby umożliwiające otrzymanie wyroczni od Boga. Szczególnymi przekazicielami Bożych wyroków byli charyzmatyczni prorocy. Władcy na dworach mieli zazwyczaj kogoś, kto przekazywał Bożą wolę i głos takiego człowieka brano pod uwagę na przykład w organizacji wypraw wojennych (np. 2Krn 18,3nn). Prawo zabraniało Żydom stosowania jakichkolwiek praktyk magicznych, którymi często posługiwali się ludzie przekazujący wyrocznie w społecznościach pogańskich. Bóg sam przekazywał swoje objawienie w sposób pewny i jednoznaczny i nie miało to nic wspólnego z praktyką magiczną czy wróżbiarską.
PRAWO (hebr. Tora - dosł. ‘nauka’, ‘pouczenie’) - termin mający wiele znaczeń, dlatego trzeba uważać, aby przez przekład na język polski nie zawęzić jego rozumienia. Tora jest nazwą pięciu pierwszych ksiąg w Biblii hebrajskiej (Pięcioksiąg) i odnosi się do przykazań, przepisów oraz pouczeń tam zapisanych. Termin ten obejmuje także wszelkie pouczenia, przekazane za pomocą narracji. Kodeks Prawa zawierający nakazy i zakazy jest przypisywany Mojżeszowi, ale kształtował się on dosyć długo i w wielu kwestiach podobny jest do ówczesnego starożytnego prawodawstwa innych narodów Bliskiego Wschodu. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu obejmują i regulują różne dziedziny życia: kult, moralność oraz zasady życia społecznego. Prawo jest rozumiane także jako mądrość, wyraz woli Bożej ( Ps 19,8-11) wobec narodu wybranego, a jego przestrzeganie było warunkiem zachowania przymierza (Pwt 28,1nn). W tradycji żydowskiej istniała także Tora ustna jako interpretacja Tory pisanej. Została ona spisana w dziełach judaizmu rabinicznego, zwanych Miszną i Talmudem. Zob.
PRZYMIERZE.
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
BRAT - słowo ‘brat’ (siostra) w Piśmie Świętym może oznaczać brata rodzonego, współmałżonka lub narzeczonego (Tb 7,12; por. Pnp 4,9), dalszego krewnego, przyjaciela, rodaka, a nawet sojusznika. ST, obok braterstwa opartego na więzach krwi, wyraźnie podkreśla sens tego pojęcia w odniesieniu do wspólnoty i więzi duchowej ufundowanej na współodczuwaniu (1Sm 1,26) lub na mocy tego samego przymierza (Am 1,9; 1Mch 12,10). W NT pojęcie to odnosi się przede wszystkim do braci w wierze (Mt 18,15). Członkowie pierwszych wspólnot chrześcijan samych siebie określali mianem braci (np. 1Kor 6,6; Ef 6,21; Kol 1,1; Ap 1,9) i sióstr (np. Rz 16,1; 1Kor 9,5); takie braterstwo ma swoje Źródło we wspólnym dziecięctwie Bożym (Rz 8,14-17). Jako dzieci jednego Ojca wszyscy wierzący stają się dziedzicami Jego obietnic.
GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.
ADAM.
IMIĘ - oznaczało istotę, tożsamość i tajemnicę osoby, do której się odnosiło. Nadanie dziecku konkretnego imienia wyrażało oczekiwania rodziców, jakie z nim wiązali, jak również zadania, jakie dana osoba ma do spełnienia w życiu (Mt 16,18). Dlatego w kulturze semickiej imię zawsze wyrażało możliwości społeczne człowieka (Lb 16,2). Izraelici przywiązywali wielką wagę do nadawania imion. Zmienić komuś imię oznaczało obdarzyć go nową osobowością (Rdz 17,5; 17,15). Bóg, objawiając swoje imię człowiekowi ( Wj 3,14), pozwolił mu zbliżyć się do swojej tajemnicy, dopuścił go do głębokiej zażyłości ze sobą (J 17,6.26). Jego imię jest uświęcane (Iz 29,23), uwielbiane (Ps 7,18), kochane (Ps 5,12), wieczne (Ps 135,13) i groźne (Pwt 28,58). Świątynia była miejscem, w którym z woli Boga przebywało Jego imię (Pwt 12,5), czyli stale była napełniona Jego obecnością. Żydzi z szacunku dla Boga nigdy nie wypowiadali Jego imienia, zastępując je pomocniczymi określeniami typu: mój Pan, Bóg, Ten, co przebywa w górach. Bóg wybrał również imię dla swojego Syna. Imię Jezus jest święte i tożsame z imieniem Bożym (Ap 14,1). Apostołowie w imię Jezusa uzdrawiali chorych (Dz 3,6), wyrzucali demony (Mk 9,38), czynili cuda (Mt 7,22). Ich działania były w istocie działaniami samego Jezusa, który przekazując uczniom władzę i moc, uczynił ich kontynuatorami swojej misji. Zob.
JEZUS.
POŚWIĘCENIE - polegało na wyłączeniu czegoś lub kogoś ze sfery świeckiej po to, aby przeznaczyć jedynie do sfery religijnej. Wynikało to ze świadomości radykalnego podziału całej rzeczywistości na to, co świe ckie, oraz to, co święte. Poświęcenie było więc traktowane jako działanie zmierzające do uświęcenia, to znaczy do zbliżenia kogoś lub czegoś do Boga, który sam jest świętością. Osoba, zwierzę lub rzecz - przez akt poświęcenia - stawały się wyłączną własnością Boga i nie można ich było wykupić (Kpł 27,28n). Poświęcenia wymagało przede wszystkim to, co wiązało się z kultem, a więc kapłani (np. Wj 29,1nn), miejsca przeznaczone do kultu oraz naczynia używane w kulcie. Dokonywało się ono przez specjalne obrzędy (np. Wj 30,22-33). Poza tym każdy mógł osobiście poświęcić Bogu jakąś rzecz (np. Kpł 22,21; 23,38; Lb 15,3). Poświęcenie może przyjmować niekiedy w Piśmie Świętym specyficzne znaczenie, kiedy jest mowa o obłożeniu klątwą rzeczy, miejsc lub ludzi. Zob.
KLĄTWA.
Obietnica odnowy Judy i Nowe Przymierze
Podobnie jak wcześniej Izrael, tak teraz Juda słyszy słowa otuchy i nadziei na odrodzenie. Szczególnie ważna jest tutaj zapowiedź Nowego Przymierza między Bogiem i ludźmi, ponieważ to dawne, zawarte na Synaju, utraciło swą moc wskutek grzechu przodków. Odtąd wzajemna więź będzie oparta na wewnętrznym przylgnięciu do osoby Boga, a nie na czysto zewnętrznym zachowywaniu określonych norm i przykazań. Prorok ilustruje tę różnicę za pomocą symboli serca z ciała i kamiennych tablic (w. 32; por. Ez 11,19n; 36,26n). Do tej zapowiedzi nawiąże Nowy Testament, ukazując jej spełnienie w Jezusowym przymierzu zawartym w Jego Ciele i Krwi (Łk 22,19n; 1Kor 11,23-25; 2Kor 3,3-6; Hbr 8,8-12). Szczególną cechą tej nowej więzi człowieka z Bogiem jest jej wieczny i nieodwołalny charakter, wspaniale zobrazowany przez symbole czasu (słońce, księżyc, gwiazdy) i przestrzeni (niebo i fundamenty ziemi).
Księga Jeremiasza
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Prorok Jeremiasz, współczesny Sofoniaszowi, Nahumowi i Habakukowi, pochodził z lewickiej miejscowości Anatot na terytorium Beniamina. Był kapłanem, choć na podstawie napisanej przez niego księgi, będącej jedynym źródłem informacji o jego życiu, można wnioskować, że faktycznie nigdy nie sprawował funkcji kapłańskich. Z oporami przyjął posługę proroka, do której został powołany w 627/626 r. przed Chr. (Jr 1,2), ale pełnił ją z całkowitym oddaniem i ofiarnością do 586/585 r. przed Chr. Wtedy to, po upadku Jerozolimy (586 r. przed Chr), został uprowadzony przez swych rodaków do Egiptu (Jr 43,4-7), gdzie wygłosił ostatnią wyrocznię (Jr 44). Za życia uznawany za bluźniercę i zdrajcę narodu (Jr 26,7-9), po śmierci przeszedł do historii jako wielki orędownik u Boga (2Mch 15,14-16).
Księga Jeremiasza wyróżnia się obrazowością i żywością opisów, bogatym słownictwem, niepowtarzalnym stylem, dużą różnorodnością form literackich i bardzo emocjonalnym podejściem autora. Obecnie znane są dwie wersje tekstu Księgi Jeremiasza: hebrajska, powszechnie uważana za autentyczną, oraz grecka (LXX), krótsza i uchodząca za starszą, bardzo pomocną w ustalaniu sensu tych fragmentów tekstu hebrajskiego, które w ciągu wieków uległy pewnemu zniekształceniu. Niemałą trudność sprawia prześledzenie historii kształtowania się tekstu, którego pierwsza wersja już za życia proroka została zniszczona (Jr 36). Odnosi się wrażenie, że ostatniego redaktora lub redaktorów nie interesowała chronologia przekazanych wyroczni ani ich logiczne następstwo. Stąd w Księdze Jeremiasza można odnaleźć dość swobodnie przemieszane wyrocznie prorockie przeciw Judzie i Jerozolimie oraz przeciwko innym narodom, fragmenty autobiograficzne pochodzące od samego Jeremiasza i partie biograficzne, napisane prawdopodobnie przez Barucha, jego sekretarza. Przypuszcza się, że początkowo słowa Jeremiasza krążyły w formie małych zbiorów. Pierwszy taki zbiór obejmował wyrocznie z lat 636-605 przed Chr., zawarte obecnie w Jr 1 – 25, a spisane przez Barucha pod dyktando proroka (Jr 36,2-32). Później włączono do niego także proroctwa z lat 604-587 (Jr 26 – 36). Drugi zbiór tworzyły wyrocznie przeciw obcym narodom, pochodzące z różnych okresów działalności Jeremiasza (Jr 25,14-38 i 46,1 – 51,58). Trzecią część stanowiły mowy zawarte w tak zwanej Księdze Pociech (Jr 30 – 33), a czwartą – szczegóły biograficzne (Jr 19,2 – 20,6; 26; 36,28n; 34,8-22; 37 – 44; 45,1-5; 51,59-64), czyli wspomnienia Barucha, które ten zakończył spisywać w Egipcie (Jr 43,6). Ostateczny etap formowania się Księgi Jeremiasza przypada na okres niewoli babilońskiej, gdzie prawdopodobnie dołączono wyrocznie przeciw Babilonowi (Jr 50,1 – 51,58) oraz tekst biograficzny Barucha (Jr 51,59-64).
Treść i teologia
Pod względem treści Księgę Jeremiasza można najogólniej podzielić na sześć zasadniczych części: wyrocznie przeciw Judzie i Jerozolimie (Jr 1,1 – 25,13); wprowadzenie do wyroczni o narodach obcych (Jr 25,14-38); wyrocznie zapowiadające pomyślność (Jr 26,1 – 35,19); cierpienia Jeremiasza (Jr 36,1 – 45,5); wyrocznie o narodach obcych (Jr 46,1 – 51,64) oraz opowiadanie o upadku Jerozolimy i przesiedleniu Judejczyków (Jr 52,1-34).
Księga Jeremiasza ma dużą wartość teologiczną. Przede wszystkim wyjaśnia pojęcie grzechu jako buntu przeciw Bogu. Przyczyn niewierności przymierzu, formalizmu religijnego, bałwochwalstwa, braku miłosierdzia względem bliźnich, jak również zawierania przymierzy politycznych osłabiających życie religijne narodu, prorok upatrywał w braku chęci poznania Boga (np. Jr 4,22; 5,23n; 9,23). Możliwą drogą wyjścia z tej choroby dotykającej cały naród było – według Jeremiasza – uniezależnienie się od politycznych powiązań z instytucjami, które sprawiały, że nie był on w stanie sprostać wymaganiom Bożego Prawa. Dzięki głębokiemu życiu duchowemu, nieustannemu kontaktowi z Bogiem i doświadczeniom mistycznym (np. Jr 15,10-19; 20,7-9.11-13) prorok widział gruntowne odrodzenie narodu w nowej formie religii, jaką miało przynieść Nowe Przymierze (31,31-34). Ta religia serca (Jr 27,7) miała być darem Boga, którego On darmo i łaskawie udzieli człowiekowi. Mówiąc o odrodzeniu wewnętrznym, prorok miał na uwadze cały naród wybrany, nie tylko Judę, ale także Izraela, który w jego czasach był już od stu lat pozbawiony niepodległości i żył w diasporze. Jeremiasz zapowiada również udział obcych narodów w tym odradzającym działaniu Boga (np. Jr 3,17; 12,15-17; 16,19-21). Zbawienie ofiarowane w czasach mesjańskich nie ma tu jednak cech cudownej przemiany, jak np. w Ez 47, ale trzyma się tradycyjnej wizji, odwołującej się do powrotu z niewoli (np. Jr 3,12.14), odbudowy kraju (Jr 24,6; 30,10; 31,4.24), liczebnego wzrostu narodu (Jr 33,10-13), rządów potomka Dawida (Jr 23,5). To odrodzenie dokona się przede wszystkim w Ziemi Obiecanej, gdzie centralne miejsce zajmuje Jerozolima‑Syjon (Jr 31,23n.38-40). Nastąpi to jednak dopiero po pełnym zadośćuczynieniu, które już zostało zapoczątkowane przez obecne cierpienia narodu wybranego związane z utratą ziemi, upadkiem Jerozolimy, przesiedleniem i niewolą (Jr 24,5; 29,10-14; 32,40-42).
Teologia Księgi Jeremiasza nie tworzy jakiegoś zwartego systemu, ale jest zaczynem, który wpłynął na późniejsze pokolenia. Prorok świadomie ukierunkowywał swoich współczesnych w stronę nowego rozumienia Bożego planu, faktycznie zapoczątkowanego przez Nowy Testament. W ten sposób – również z powodu swoich cierpień – stał się figurą Chrystusa, cierpiącego Mesjasza, twórcy Nowego Przymierza.
Podobnie jak wcześniej Izrael, tak teraz Juda słyszy słowa otuchy i nadziei na odrodzenie. Szczególnie ważna jest tutaj zapowiedź Nowego Przymierza między Bogiem i ludźmi, ponieważ to dawne, zawarte na Synaju, utraciło swą moc wskutek grzechu przodków. Odtąd wzajemna więź będzie oparta na wewnętrznym przylgnięciu do osoby Boga, a nie na czysto zewnętrznym zachowywaniu określonych norm i przykazań. Prorok ilustruje tę różnicę za pomocą symboli serca z ciała i kamiennych tablic (w. 32; por. Ez 11,19n; 36,26n). Do tej zapowiedzi nawiąże Nowy Testament, ukazując jej spełnienie w Jezusowym przymierzu zawartym w Jego Ciele i Krwi (Łk 22,19n; 1Kor 11,23-25; 2Kor 3,3-6; Hbr 8,8-12). Szczególną cechą tej nowej więzi człowieka z Bogiem jest jej wieczny i nieodwołalny charakter, wspaniale zobrazowany przez symbole czasu (słońce, księżyc, gwiazdy) i przestrzeni (niebo i fundamenty ziemi).