431Gdy Jeremiasz skończył oznajmiać całemu ludowi słowa Pana, ich Boga, wszystkie te słowa, które przekazał mu dla nich Pan, ich Bóg,2odezwał się do Jeremiasza Azariasz, syn Hoszajasza, Jochanan, syn Kareacha i inni zuchwalcy: „Kłamiesz! Nie posłał cię Pan, nasz Bóg, z poleceniem: «Nie idźcie do Egiptu, by tam zamieszkać».3To Baruch, syn Neriasza, podburzył cię przeciwko nam, aby nas oddać w ręce Chaldejczyków, którzy chcą nas wydać na śmierć, prowadząc do Babilonu”. 4Jochanan, syn Kareacha, wszyscy jego dowódcy i cały lud nie usłuchali więc głosu Pana, aby pozostać w kraju Judy.5Jochanan, syn Kareacha, i wszyscy jego dowódcy wzięli całą resztę mieszkańców Judy, którzy wrócili z wygnania wśród wszystkich narodów, by zamieszkać w kraju Judy: 6mężczyzn, kobiety, dzieci, córki królewskie – wszystkich ludzi, których dowódca gwardii Nebuzaradan powierzył Godoliaszowi, synowi Achikama, syna Szafana – a także proroka Jeremiasza i Barucha, syna Neriasza. 7Nie chcąc słuchać głosu Pana, poszli do Egiptu i dotarli do Tachpanches.

Działalność Jeremiasza w Egipcie

8W Tachpanches Pan tak przemówił do Jeremiasza:9„Weź do rąk wielkie kamienie i w obecności Judejczyków ukryj je w zaprawie muru z cegły, który jest u wejścia do pałacu faraona w Tachpanches.10Potem im powiedz:

Tak mówi Pan Zastępów, Bóg Izraela:

Oto Ja kazałem sprowadzić

króla babilońskiego Nabuchodonozora, mojego sługę.

On postawi swój tron na tych kamieniach, które ukryłem,

i rozciągnie swój baldachim nad nimi.

11Przyjdzie i pokona kraj egipski.

Kto ma pójść na śmierć – pójdzie na śmierć,

kto do niewoli – do niewoli,

kto pod miecz – pod miecz.

12Podłoży on ogień pod świątynie bogów egipskich,

spali ich lub weźmie w niewolę.

Wyniszczy kraj egipski

jak pasterz niszczy robactwo w swoim kożuchu

i spokojnie stamtąd wyjdzie.

13Zniszczy kolumny świątyni Słońca,

która jest w Egipcie,

i świątynie bogów egipskich spali w ogniu”.


Tachpanches – dzisiejsze Tell ed-Defenneh, leżało we wschodniej części delty Nilu, blisko Synaju. Rezydował tam garnizon wojska, który kontrolował granice.


Nabuchodonozor – zob. Jr 21,2+.


weźmie w niewolę – zwycięzca niszczył lub zabierał do swojego kraju wyobrażenia bóstw pokonanych ludów. „Niewola” bóstw świadczyła o ich słabości wobec bogów najeźdźcy oraz oznaczała jego całkowitą dominację nad narodem podbitym.


Zwycięska kampania Nabuchodonozora w Egipcie miała miejsce za panowania faraona Amazisa, następcy Chofry, w 568-567 r. przed Chr.


kolumny świątyni Słońca – chodzi o obelisk ku czci boga Ra, znajdujący się w świątyni w Heliopolis.


BABILON, BABILONIA (hebr. babel, akad. bab ili - ‘brama boga’) - akadyjska nazwa największego miasta Mezopotamii. W Piśmie Świętym słowo to oznacza zarówno państwo babilońskie [nazywane również Szinear (np. Rdz 11,2; Iz 11,11) lub krajem Chaldejczyków (np. Iz 23,13; Jr 24,5)], jak również jego stolicę - Babilon. Państwo to leżało na terenie dzisiejszego Iraku, między Eufratem i Tygrysem, i było zasiedlone przez semickich Sumerów i Akadyjczyków. Najstarsze ślady osiadłego życia w Babilonii sięgają szóstego tysiąclecia przed Chr. Państwo babilońskie powstało na tych terenach w XIX w. przed Chr. Położenie na północnym krańcu obszarów zalewowych Eufratu dawało Babilonowi możliwość kontrolowania głównych dróg handlowych na Bliskim Wschodzie. Najbardziej znanym królem z pierwszych wieków jego istnienia jest Hammurabi (1792-1750 przed Chr.), twórca słynnego kodeksu regulującego życie społeczne. Okres starobabiloński to również czas prężnego rozwoju na tym terenie literatury zapisywanej pismem klinowym i nauki, zwłaszcza astronomii i astrologii. W XVI w. przed Chr. Babilonia została zdobyta przez Chetytów i znalazła się pod panowaniem dynastii Kasztów. Nowy okres jej rozkwitu rozpoczął się w połowie VIII w. przed Chr. za panowania Nabonassara. Za twórcę państwa nowobabilońskiego uważa się Nabopolassara, króla Chaldejczyków (625-605 przed Chr.). Terytorium Babilonii obejmowało wówczas całą Azję Przednią, a jej stolica stała się naukowym i politycznym centrum starożytnego świata. Następca Nabopolassara Nabuchodonozor II (605-562 przed Chr.) zajął Judę i zburzył Jerozolimę wraz ze świątynią (587/586 r. przed Chr.), a ludność izraelską deportował do Babilonii. W 539 r. przed Chr. państwo babilońskie zostało podbite przez władcę perskiego, Cyrusa Wielkiego. Z rąk perskich tereny te przeszły pod panowanie helleńskie, a w końcu przypadły w udziale Seleucydom. Zauważa się liczne podobieństwa pomiędzy tekstami ST a literaturą babilońską i chaldejską.


PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).


PAN ZASTĘPÓW - jedno z imion Boga. Słowo zastępy obejmuje wszystkie siły, które działają w świecie, realizując Boże rozkazy i polecenia. Bóg w rozumieniu Izraelitów był dowódcą wojsk ziemskich - armii żydowskiej, a także wojsk niebieskich tworzonych przez aniołów. Przekonanie to znalazło wyraz w zwyczaju zabierania na wyprawy wojenne Arki Przymierza - znaku obecności Boga pośród ludu. Starożytny przekład Biblii na jęz. gr. tłumaczył ten zwrot często jako ‘Pan Wszechmocny’ i w takiej formie pojawia się on w NT (np. 2Kor 6,18; Ap 4,8). Zob.

ARKA PRZYMIERZA.

IZRAEL (hebr. Israel - ‘ten który walczył z Bogiem’) - imię nadane przez Boga patriarsze Jakubowi (Rdz 32,29), które stało się później określeniem dwunastu plemion jego potomków, a z czasem zaczęło funkcjonować jako określenie całego narodu (Joz 24). Najstarsza pozabiblijna wzmianka o Izraelu datowana jest na ok. 1230 r. przed Chr. i pochodzi z hymnu napisanego na cześć egipskiego faraona Merenptaha. Plemiona izraelskie były mocno ze sobą powiązane więzami krwi i licznymi traktatami. Jednolitą i zjednoczoną organizacją państwową, istniejącą pod nazwą Izrael, stały się w latach panowania króla Dawida. Po śmierci króla Salomona, w 922 r. przed Chr., nastąpił rozłam na Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo Południowe (Juda). Autorzy biblijni mianem Izrael określają dziesięć plemion Królestwa Północnego. Pozostałe dwa plemiona południowe nazywają Judą. W tekstach pisanych po przesiedleniu babilońskim (586 r. przed Chr.) termin Izrael przyjmuje różne znaczenia. Może oznaczać osobę patriarchy Jakuba lub pochodzący od niego naród, zjednoczone królestwo, Królestwo Północne oraz Królestwo Południowe. W NT słowem Izrael określa się naród żydowski (np. Rz 11,26; 2Kor 3,12), a czasem Kościół Boży (np. Ga 6,16). Zob.

JUDA.

ŚWIĄTYNIA - budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob.

ARKA PRZYMIERZA,

MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,

MIEJSCE ŚWIĘTE,

MIESZKANIE.


Księga Jeremiasza
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Prorok Jeremiasz, współczesny Sofoniaszowi, Nahumowi i Habakukowi, pochodził z lewickiej miejscowości Anatot na terytorium Beniamina. Był kapłanem, choć na podstawie napisanej przez niego księgi, będącej jedynym źródłem informacji o jego życiu, można wnioskować, że faktycznie nigdy nie sprawował funkcji kapłańskich. Z oporami przyjął posługę proroka, do której został powołany w 627/626 r. przed Chr. (Jr 1,2), ale pełnił ją z całkowitym oddaniem i ofiarnością do 586/585 r. przed Chr. Wtedy to, po upadku Jerozolimy (586 r. przed Chr), został uprowadzony przez swych rodaków do Egiptu (Jr 43,4-7), gdzie wygłosił ostatnią wyrocznię (Jr 44). Za życia uznawany za bluźniercę i zdrajcę narodu (Jr 26,7-9), po śmierci przeszedł do historii jako wielki orędownik u Boga (2Mch 15,14-16).
Księga Jeremiasza wyróżnia się obrazowością i żywością opisów, bogatym słownictwem, niepowtarzalnym stylem, dużą różnorodnością form literackich i bardzo emocjonalnym podejściem autora. Obecnie znane są dwie wersje tekstu Księgi Jeremiasza: hebrajska, powszechnie uważana za autentyczną, oraz grecka (LXX), krótsza i uchodząca za starszą, bardzo pomocną w ustalaniu sensu tych fragmentów tekstu hebrajskiego, które w ciągu wieków uległy pewnemu zniekształceniu. Niemałą trudność sprawia prześledzenie historii kształtowania się tekstu, którego pierwsza wersja już za życia proroka została zniszczona (Jr 36). Odnosi się wrażenie, że ostatniego redaktora lub redaktorów nie interesowała chronologia przekazanych wyroczni ani ich logiczne następstwo. Stąd w Księdze Jeremiasza można odnaleźć dość swobodnie przemieszane wyrocznie prorockie przeciw Judzie i Jerozolimie oraz przeciwko innym narodom, fragmenty autobiograficzne pochodzące od samego Jeremiasza i partie biograficzne, napisane prawdopodobnie przez Barucha, jego sekretarza. Przypuszcza się, że początkowo słowa Jeremiasza krążyły w formie małych zbiorów. Pierwszy taki zbiór obejmował wyrocznie z lat 636-605 przed Chr., zawarte obecnie w Jr 1 – 25, a spisane przez Barucha pod dyktando proroka (Jr 36,2-32). Później włączono do niego także proroctwa z lat 604-587 (Jr 26 – 36). Drugi zbiór tworzyły wyrocznie przeciw obcym narodom, pochodzące z różnych okresów działalności Jeremiasza (Jr 25,14-38 i 46,1 – 51,58). Trzecią część stanowiły mowy zawarte w tak zwanej Księdze Pociech (Jr 30 – 33), a czwartą – szczegóły biograficzne (Jr 19,2 – 20,6; 26; 36,28n; 34,8-22; 37 – 44; 45,1-5; 51,59-64), czyli wspomnienia Barucha, które ten zakończył spisywać w Egipcie (Jr 43,6). Ostateczny etap formowania się Księgi Jeremiasza przypada na okres niewoli babilońskiej, gdzie prawdopodobnie dołączono wyrocznie przeciw Babilonowi (Jr 50,1 – 51,58) oraz tekst biograficzny Barucha (Jr 51,59-64).
Treść i teologia
Pod względem treści Księgę Jeremiasza można najogólniej podzielić na sześć zasadniczych części: wyrocznie przeciw Judzie i Jerozolimie (Jr 1,1 – 25,13); wprowadzenie do wyroczni o narodach obcych (Jr 25,14-38); wyrocznie zapowiadające pomyślność (Jr 26,1 – 35,19); cierpienia Jeremiasza (Jr 36,1 – 45,5); wyrocznie o narodach obcych (Jr 46,1 – 51,64) oraz opowiadanie o upadku Jerozolimy i przesiedleniu Judejczyków (Jr 52,1-34).
Księga Jeremiasza ma dużą wartość teologiczną. Przede wszystkim wyjaśnia pojęcie grzechu jako buntu przeciw Bogu. Przyczyn niewierności przymierzu, formalizmu religijnego, bałwochwalstwa, braku miłosierdzia względem bliźnich, jak również zawierania przymierzy politycznych osłabiających życie religijne narodu, prorok upatrywał w braku chęci poznania Boga (np. Jr 4,22; 5,23n; 9,23). Możliwą drogą wyjścia z tej choroby dotykającej cały naród było – według Jeremiasza – uniezależnienie się od politycznych powiązań z instytucjami, które sprawiały, że nie był on w stanie sprostać wymaganiom Bożego Prawa. Dzięki głębokiemu życiu duchowemu, nieustannemu kontaktowi z Bogiem i doświadczeniom mistycznym (np. Jr 15,10-19; 20,7-9.11-13) prorok widział gruntowne odrodzenie narodu w nowej formie religii, jaką miało przynieść Nowe Przymierze (31,31-34). Ta religia serca (Jr 27,7) miała być darem Boga, którego On darmo i łaskawie udzieli człowiekowi. Mówiąc o odrodzeniu wewnętrznym, prorok miał na uwadze cały naród wybrany, nie tylko Judę, ale także Izraela, który w jego czasach był już od stu lat pozbawiony niepodległości i żył w diasporze. Jeremiasz zapowiada również udział obcych narodów w tym odradzającym działaniu Boga (np. Jr 3,17; 12,15-17; 16,19-21). Zbawienie ofiarowane w czasach mesjańskich nie ma tu jednak cech cudownej przemiany, jak np. w Ez 47, ale trzyma się tradycyjnej wizji, odwołującej się do powrotu z niewoli (np. Jr 3,12.14), odbudowy kraju (Jr 24,6; 30,10; 31,4.24), liczebnego wzrostu narodu (Jr 33,10-13), rządów potomka Dawida (Jr 23,5). To odrodzenie dokona się przede wszystkim w Ziemi Obiecanej, gdzie centralne miejsce zajmuje Jerozolima‑Syjon (Jr 31,23n.38-40). Nastąpi to jednak dopiero po pełnym zadośćuczynieniu, które już zostało zapoczątkowane przez obecne cierpienia narodu wybranego związane z utratą ziemi, upadkiem Jerozolimy, przesiedleniem i niewolą (Jr 24,5; 29,10-14; 32,40-42).
Teologia Księgi Jeremiasza nie tworzy jakiegoś zwartego systemu, ale jest zaczynem, który wpłynął na późniejsze pokolenia. Prorok świadomie ukierunkowywał swoich współczesnych w stronę nowego rozumienia Bożego planu, faktycznie zapoczątkowanego przez Nowy Testament. W ten sposób – również z powodu swoich cierpień – stał się figurą Chrystusa, cierpiącego Mesjasza, twórcy Nowego Przymierza.