Alef, Bet, Gimel… – litery alfabetu hebrajskiego, od których w oryginale rozpoczynają się kolejne wersety poematu.
miasto – Jerozolima.
wdowa – w Biblii więź między Bogiem a Izraelem ukazana jest m.in. jako związek małżeński (np. Iz 54,5n; Ez 16,6-14). Dlatego odstępstwa od wiary w Boga były określane przez proroków jako zdrady małżeńskie, a Izrael otrzymywał miano nierządnicy (np. Ez 16,15-43; Oz 2,4-10). Nazwanie Jerozolimy wdową oznacza, że pozostała bez ochrony (np. Ba 4,12).
wielkie – ukazanie Jerozolimy jako wielkiego miasta jest hiperbolą i służy do podkreślenia ogromu klęski.
kochankowie – mowa o narodach pogańskich albo o ich bóstwach, którym Izraelici oddawali cześć mimo zakazu (Wj 20,3-6).
przyjaciele – może chodzić o Egipt, z którym władcy Judy zawierali przymierze wbrew nawoływaniu proroków (Iz 36,6; Jr 37,5-8).
Syjon – w Księdze Lamentacji Syjon to nie tylko wzgórze świątynne, ale cała Jerozolima.
Pomieszczenia w bramach i pobliski plac służyły jako miejsca spotkań, narad starszyzny, zawierania umów wobec świadków, sprawowania sądów (np. Pwt 21,19; Am 5,15).
Pan dotknął go karą – słowa te są próbą wyjaśnienia, skąd wzięło się nieszczęście narodu. Autor stwierdza, że jest ono karą Boga za grzechy ludu. Babilończycy są więc jedynie narzędziem w ręku Boga (Jr 27,6; Ez 24,21).
dzieci poszły w niewolę – aluzja do deportacji ludności dokonanej przez Babilończyków (zob. Wprowadzenie).
bez siły uchodzą – być może jest to aluzja do próby ucieczki króla Sedecjasza z oblężonej Jerozolimy (2Krl 25,4-7; zob. 2Krl 24,11n.15).
wzdycha i twarz swą odwraca – możliwa interpretacja tego gestu zob. Iz 42,17.
nieczystość… sukni – symbol grzechów Izraelitów, które są powszechnie znane.
zabroniłeś im wchodzić – poganie nie mieli prawa uczestniczyć w kulcie sprawowanym w świątyni. Kompleks świątynny zawierał natomiast tzw. dziedziniec pogan otoczony portykiem. Był to najbardziej zewnętrzny dziedziniec wokół świątyni i tylko tam mogli przebywać poganie (Pwt 23,4; Ez 44,9).
Wy wszyscy przechodzący drogą – w oryginale tekst niejasny. Niektórzy tłumaczą: Niech to się nie wydarzy nikomu z was!
Zwołał – użyte w tym miejscu słowo hebrajskie oznacza zgromadzenie o charakterze kultycznym (np. Kpł 23,4). Być może jest to aluzja ukazująca klęskę Izraela jako swoistą ofiarę (np. So 1,7n; por. Iz 34,6; Jr 46,10; Ez 39,17-20).
Jakub – imię patriarchy, ojca dwunastu synów – protoplastów dwunastu plemion izraelskich, a także synonim całego narodu izraelskiego. Bóg zmienił Jakubowi imię na Izrael (Rdz 32,29).
Kochankowie – zob. Lm 1,2+.
Niech przyjdzie dzień – możliwe inne tłumaczenie: Nastał dzień. Wizję dnia gniewu Boga ukazują liczni prorocy, zob. np. Iz 2,12-17; 11 – 12; 13,2nn; Ez 7,2-27; 30; Oz 2; Jl 2,21-27; Am 5,18-20; 9,11-15; Ab 15; So 1,7 – 2,3; Za 12 – 14; Ml 3,1-2.19. W 2Krl 18,25; Iz 36,10; Jr 50,11 jest mowa o wyroku, który Bóg wydał na swój lud.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
SYJON - początkowo nazwa południowo-wschodniego wzgórza Jerozolimy, na którym stała, zdobyta przez Dawida, twierdza Jebusytów. Na cześć zwycięzcy miejsce to nazwano Miastem Dawida (2Sm 5,7). W Biblii określenie Syjon często ma sens metaforyczny. Występuje jako synonim całej Jerozolimy. Oznacza świętą górę, którą Bóg wybrał na swoje mieszkanie ( Hbr 12,22). Prorocy widzieli w Syjonie miejsce, w którym dokona się zbawienie (Iz 2,2-4). W NT nazwa Syjon funkcjonuje jako synonim niebieskiego Jeruzalem (Hbr 12,22; Ap 14,1), czyli miejsca przebywania Boga i odkupionych przez Niego ludzi. Zob.
JEROZOLIMA.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
ŚWIĄTYNIA - budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob.
ARKA PRZYMIERZA,
MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,
MIEJSCE ŚWIĘTE,
MIESZKANIE.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
GNIEW BOŻY - zwrot wskazujący na to, że Bóg, będąc doskonale sprawiedliwy i święty, odrzuca wszystko, co sprzeciwia się świętości. Autorzy biblijni, opowiadając różne wydarzenia, używają zwrotu gniew Boga, aby uzmysłowić ludziom, jak wielkim złem jest grzech i nieposłuszeństwo wobec Bożego prawa. Zwrot ten ukazuje więc nie tyle dosłowną reakcję Boga na ludzkie działanie, ile ma być bodźcem do opamiętania się człowieka. W tym kontekście gniewu Boga nie można porównywać do ludzkiej reakcji gniewu, w której człowiek pod wpływem doznanego zła lub krzywdy przeżywa wzburzenie, a nawet pojawia się w nim chęć odwetu lub zemsty. Już w ST, w równym stopniu co gniew Boga, podkreślone jest Jego miłosierdzie (np. Ps 103,8nn). Idea ta jest także wyraźnie obecna w NT. Jezus, spotykając się z zatwardziałością ludzi, okazywał wzburzenie i gniew, które miały prowadzić do opamiętania się grzeszników (np. Mk 3,5; J 2,13-17). Istotą misji Jezusa było jednak bezgraniczne miłosierdzie, w którym wyraziła się miłość Boga do całego stworzenia (np. J 3,16; 12,47). Gniew Boży, szczególnie w nauczaniu Pawła Apostoła, odnosi się do końca czasów, kiedy Bóg sprawiedliwie osądzi każdego człowieka. Apostoł przestrzega, że nieposłuszeństwo Bogu ściąga na człowieka Jego gniew (np. Rz 1,18). Nadzieja ludzka polega na tym, że mocniejsza od Bożego gniewu jest Jego miłość, gdyż On sam jest miłością (1J 4,8). Rola Jezusa polega na wzięciu gniewu Bożego na siebie (np. Kol 1,20; 2,14), dlatego obawiać się gniewu Boga mogą jedynie ci, którzy nie chcą uwierzyć w Chrystusa i odrzucają Jego miłość. Zob.
KARA BOŻA.
GRZECH - postawa człowieka przeciwna woli, jaką Bóg ma wobec swojego stworzenia, którą przekazał człowiekowi w prawie naturalnym i objawił w ustanowionych przez siebie przykazaniach. Autorzy ksiąg biblijnych stosują wiele pojęć, za pomocą których opisują rzeczywistość grzechu. Grzech jest rozumiany przede wszystkim jako akt buntu przeciwko Bogu, wyrażający się w świadomym i dobrowolnym zanegowaniu Jego panowania (Rdz 3,1-7). Zawsze towarzyszy mu próba postawienia kogoś lub czegoś na miejscu Boga. Dlatego każdy przejaw grzechu w swojej istocie jest aktem bałwochwalstwa (Rz 1,18 - 3,20). Konsekwencją buntu przeciwko Bogu jest pogwałcenie Jego praw, co księgi Pisma Świętego oddają obrazowym wyrażeniem: chybienie celu. Inny sposób opisywania rzeczywistości grzechu w Piśmie Świętym polega na przedstawianiu go w kategoriach obrazy Boga, przestępstwa, które pociąga za sobą winę i karę. Autorzy NT rozumieją grzech również jako dług, który człowiek zaciąga względem Boga (np. Mt 6,12-15; Łk 7,40-43; Kol 2,14). Apostoł Paweł, omawiając w Liście do Rzymian (Rz 5 - 7) genezę grzechu i śmierci, odwołuje się do obrazów zawartych w Księdze Rodzaju (Rdz 3,1nn). Powszechne nieposłuszeństwo ludzi, ukazane w grzechu Adama, zostało odkupione Męką i Śmiercią Jezusa. Tryumf Chrystusa nad grzechem i śmiercią otworzył ludziom drogę do Boga i życia wiecznego. Zob.
ADAM.
JUDEA - grecko-łaciński odpowiednik hebr. nazwy Juda; południowa część Palestyny zamieszkana przez plemiona Judy i Beniamina, której najważniejszym miastem była Jerozolima. W czasach NT Judea najpierw należała do królestwa Heroda Wielkiego, a później do rzymskiej prowincji Syrii, w imieniu której rządy sprawowali rzymscy prokuratorzy (np. Poncjusz Piłat). Terytorium Judei w dużej części obejmowało obszar pustynny, nie przebiegały tamtędy szlaki handlowe, a jej mieszkańcy trudnili się pasterstwem i rolnictwem.
SYJON - początkowo nazwa południowo-wschodniego wzgórza Jerozolimy, na którym stała, zdobyta przez Dawida, twierdza Jebusytów. Na cześć zwycięzcy miejsce to nazwano Miastem Dawida (2Sm 5,7). W Biblii określenie Syjon często ma sens metaforyczny. Występuje jako synonim całej Jerozolimy. Oznacza świętą górę, którą Bóg wybrał na swoje mieszkanie ( Hbr 12,22). Prorocy widzieli w Syjonie miejsce, w którym dokona się zbawienie (Iz 2,2-4). W NT nazwa Syjon funkcjonuje jako synonim niebieskiego Jeruzalem (Hbr 12,22; Ap 14,1), czyli miejsca przebywania Boga i odkupionych przez Niego ludzi. Zob.
JEROZOLIMA.
JEROZOLIMA, JERUZALEM - starożytne miasto położone w górach Judei (ok. n.p.m.), na wschód od wybrzeża Morza Śródziemnego. Pierwsze ślady osadnictwa datowane są tam na ok. 3200 r. przed Chr. Wielkiego znaczenia miasto nabrało po zdobyciu go przez Dawida w X w. przed Chr., który uczynił z niego stolicę zjednoczonego i rosnącego w siłę Izraela (2Sm 5,6). Po sprowadzeniu tam Arki Przymierza i wybudowaniu przez Salomona okazałej świątyni na górze Moria (1Krl 6) Jerozolima stała się centrum życia religijnego całego narodu. W 586 r. przed Chr. król babiloński Nabuchodonozor zburzył miasto, a ludność deportował do Babilonii. Po powrocie z wygnania Żydzi odbudowali świątynię, a miasto odzyskało swoje dawne znaczenie. W 63 r. przed Chr. Jerozolima dostała się pod panowanie Rzymian. Po nieudanym powstaniu żydowskim w 70 r. po Chr. została zniszczona, a jej świątynia doszczętnie spłonęła. Jerozolima jest centralnym miejscem historii zbawienia, gdyż tam właśnie miały miejsce najważniejsze wydarzenia zbawcze dokonane przez Jezusa: Jego nauczanie, Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie. Tam też swój początek wzięła wspólnota Kościoła. Już ST zapowiada Nowe Jeruzalem (Iz 2,2; Mi 4,1-3), miejsce, w którym na końcu czasów Bóg zamieszka wraz ze wszystkimi narodami. Nowa Jerozolima będzie miejscem ostatecznego zjednoczenia zbawionej przez Chrystusa ludzkości ( Ap 21). Pojawiający się w księgach NT termin Jeruzalem (np. Mt 23,37; Łk 2,25; Dz 1,8; Rz 15,19; 1Kor 16,3; Ga 4,25; Hbr 12,22; Ap 3,12) jest archaiczną formą nazwy Jerozolima stosowaną w Septuagincie (greckim przekładzie ksiąg ST). W niniejszym przekładzie zachowano rozróżnienie występujące w oryginale. Zob.
SYJON.
STARSI, STARSZY (gr. presbyteroi, presbyteros) - w Piśmie Świętym termin odnoszący się do mężczyzn, którzy sprawowali funkcję przełożonych wspólnoty. W NT słowo to określa kierujących wspólnotami chrześcijańskimi, ustanowionych przez apostołów lub ich następców (Dz 11,30; 14,23). Urząd ten nawiązuje bardzo wyraźnie do tradycji żydowskiej (Lb 11,16n). Każda wspólnota chrześcijan miała swoich starszych. Apostoł Paweł, mając na uwadze dobro wspólnot i potrzebę zachowania w nich określonego porządku, ustanawiał w tym celu starszych (Dz 14,23), którzy przewodzili wspólnotom, rozstrzygali sporne kwestie i byli duchowymi przewodnikami wiernych. Niekiedy mianem starszych określano biskupów ( Tt 1,5-9).
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
Tragedia narodu
Po pierwszym najeździe Babilończyków w 597 r. przed Chr. próbowano stworzyć z małych państw zachodnich koalicję antybabilońską, która poniosła klęskę (Jr 27) i sprowokowała drugi najazd na Judę w 587 r. przed Chr. Wcześniej, w 588 r. przed Chr., Nabuchodonozor rozgromił armię egipską. Podczas pierwszego najazdu w 597 r. przed Chr. Babilończycy jedynie ograbili świątynię i uprowadzili część ludności do Babilonii (w. 1; 2Krl 24,10-16). W 586 r. przed Chr. nastąpiła dalsza deportacja ludności, a świątynia została zburzona, co oznaczało kres sprawowanego w niej kultu (w. 4; 2Krl 25,8n). Mieszkańcy Judy z niedowierzaniem patrzyli na zgliszcza swojej stolicy. Byli pewni, że skoro są narodem wybranym, któremu powierzono świątynię i Prawo, to nic im nie zagraża. Pozorna religijność przynosi jednak opłakane skutki. Izraelici nie byli wierni Bogu, dlatego doznali upokorzenia. Dostali się do niewoli, a ich przyszłość stała się niepewna. Poszczególne wizje klęski narodu powtarzają się i nawarstwiają, ukazując rozmiary tragedii, która się wydarzyła. Autor mówi o tym, co sam czuje po klęsce, ale stara się też ukazać odczucia całego narodu. Szuka również odpowiedzi na pytanie: Co doprowadziło do tak wielkiego nieszczęścia (Lm 1,5+; por. Jr 9,10-11)?
Skarga Syjonu
Babilończycy w czasie najazdu w 586 r. przed Chr. dokonali w Judzie ogromnego spustoszenia i brutalnie obeszli się z jej ludnością. Widok ogromu klęski wywołuje w pokonanych burzę odmiennych uczuć. Rozpacz i resztki nadziei mieszają się ze sobą. Nadzieja każe jednak wierzyć, że jeszcze nie wszystko stracone. W zgodzie z prawdą trzeba uznać i zrozumieć, co doprowadziło do klęski i w czym tkwi rzeczywiste źródło nieszczęść (Lm 1,8.20), a następnie z wiarą przylgnąć do Boga. Akceptacja tego, że tylko On może uratować poniżony naród, prowadzi do błagalnej modlitwy pełnej pokory.
Księga Lamentacji
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Po upadku państwa neoasyryjskiego (Niniwa została zburzona w 612 r. przed Chr.) kontrolę nad Bliskim Wschodem przejęła Babilonia, rządzona od 605 r. przed Chr. przez Nabuchodonozora. Król babiloński systematycznie rozszerzał swoje panowanie na Zachodzie, podbijając kolejne narody. Nierozważna polityka królów judzkich doprowadziła do ekspedycji Babilończyków (w 597 r. i w 587 r. przed Chr.), którzy pozbawili państwo judzkie resztek samodzielności. Latem 586 r. przed Chr., po zdobyciu Jerozolimy – stolicy Judy, Nabuchodonozor kazał ją zburzyć, a króla, jego rodzinę i większość znamienitych mieszkańców stolicy i Judy przesiedlić na tereny dorzecza Eufratu i Tygrysu. Deportacje nastąpiły w dwóch zasadniczych etapach: w 597 r. i w 586 r. przed Chr. Przebieg wydarzeń związanych z upadkiem państwa judzkiego poznajemy z Ksiąg Królewskich (2Krl 24,10-17; 25,8-21) i Księgi Jeremiasza (Jr 52). Wydarzenia te, a szczególnie zburzenie Jerozolimy, stały się głównym powodem powstania Księgi Lamentacji.
Choć starożytna tradycja, zarówno żydowska, jak i chrześcijańska, wiązały Lamentacje z prorokiem Jeremiaszem (2Krn 35,25), to dziś raczej nie ma wątpliwości, że księga jest anonimowym dziełem. Nie rozstrzygnięto, czy w całości wyszła spod jednego pióra, czy jest to zbiór niezależnych utworów. Często wskazuje się, że najstarsze części księgi zawarte są w rozdziałach 2 i 4 i pochodzą od bezpośredniego świadka opisywanych wydarzeń, natomiast rozdziały 1, 3 i 5 powstały niezależnie i o wiele później. Przyjmuje się jednak, że wszystkie lamentacje były napisane w VI w. przed Chr.
Treść i teologia
Księga Lamentacji nie jest jednolitym poematem, zbudowanym według wyraźnego schematu. Nie jest także antologią całkowicie niezależnych utworów. Mimo ciągle zmieniającego się podmiotu lirycznego oraz perspektywy, z której „ogląda się” poszczególne obrazy, można w Lamentacjach dopatrzyć się wewnętrznego porządku. Pierwszy z utworów (Lm 1) jest opisem cierpień Syjonu. Stanowi on jakby uwerturę do księgi. Tutaj pojawiają się główni bohaterowie, tutaj po raz pierwszy zadane jest podstawowe pytanie: Jak to możliwe, żeby Bóg odwrócił się od własnego ludu i wzgardził własną świątynią? Jest to równocześnie zaproszenie do refleksji nad doświadczeniem cierpienia i jego przyczynami. Te myśli rozwinięto w drugiej lamentacji (Lm 2). Autor dochodzi do smutnej konkluzji: to nikt inny, ale sam Bóg poniżył i doświadczył Izraela. Opisy spustoszeń i nieszczęść przeplatane są dramatycznymi pytaniami, nawoływaniem do żałoby, modlitwy i pokuty. Trzecia lamentacja (Lm 3) jest modlitwą cierpiącego proroka. Rozpoczyna się ona od ukazania grozy sytuacji, aby za chwilę przerodzić się w modlitwę ufności, a nawet w swoisty hymn na cześć sprawiedliwości i łaskawości Boga. W tej części pada też odpowiedź na postawione na początku księgi pytanie: wszystkie cierpienia, których doświadcza Izrael, są karą za jego wiarołomność i niegodziwości. Czwarta lamentacja (Lm 4), podobnie jak druga, koncentruje się na opisie tragedii, która dotknęła naród Izraela, oraz wskazuje na kolejne jej przyczyny – ze szczególnym uwzględnieniem grzechów książąt, kapłanów i proroków. Ostatnia z pieśni (Lm 5) jest liturgicznym zakończeniem całości (por. Ps 44; 60; 74; 79; 80; 83; 89). W Księdze Lamentacji możemy się więc dopatrzyć struktury koncentrycznej. Oznaczałoby to, że punktem kulminacyjnym jest rozdział 3, a pozostałe rozdziały ułożone naprzeciwlegle (1-5, 2-4) odpowiadają sobie pod względem treści i kompozycji. Niewykluczone, że taką strukturę nadał księdze dopiero jej ostateczny redaktor.
Księgę Lamentacji łączy wspólny gatunek literacki. Każda z lamentacji jest tzw. akrostychem, tzn. poszczególne wersety rozpoczynają się od kolejnych liter alfabetu hebrajskiego: Alef, Bet, Gimel itd. Także piąta elegia nawiązuje do akrostychu przez to, że ma 22 stychy, czyli tyle, ile jest liter w hebrajskim alfabecie. Być może był to szkic, który autor zamierzał ostatecznie przetworzyć w akrostych. Układ alfabetyczny był jednym z wysoko cenionych środków stylistycznych poezji hebrajskiej (Ps 9 – 10; 25; 34; 37; 111; 112; 119; 145; Prz 31,10-31). Podkreślał on kompletność wypowiedzi, jej doskonałość i pełnię. Akrostychiczna budowa poematu była także znaczną pomocą mnemotechniczną dla recytatorów. W niniejszym przekładzie podjęto próbę oddania tego środka stylistycznego przez dostosowanie początku każdej strofy do kolejności liter w alfabecie hebrajskim. Księga Lamentacji zawiera wszystkie cenione w hebrajskiej poezji elementy: bogactwo różnorodnych paralelizmów, charakterystyczne metrum oraz ujmujący i obrazowy język.
Pod względem gatunku literackiego Lamentacje nawiązują do hebrajskich pieśni żałobnych, które prorocy śpiewali nad narodem izraelskim (np. Am 5,1n). Lamentacje mają również dużo wspólnego z tzw. psalmami lamentacyjnymi. Istnieją także analogie między Księgą Lamentacji a sumeryjskimi lamentacjami nad zburzeniem jakiegoś miasta lub świątyni.
Pod względem teologicznym Księga Lamentacji jest bardzo oryginalna i niepowtarzalna. Wypełniają ją refleksje i komentarze do tragicznych wydarzeń z historii ludu Bożego, boleśnie doświadczonego sądem Bożym. Autor Lamentacji zauważa, że w tych wydarzeniach objawiła się sprawiedliwość Boga, który zesłał karę za grzechy narodu i jego przywódców. Autor zwraca się także ku przeszłości i uwypukla wspaniałość tego, co było dawniej i co naród utracił. W ten sposób wzmaga poczucie klęski i nieszczęścia obecnej sytuacji. Następnie uświadamia czytelnikom powody tego doświadczenia. Poprzez ogrom niewierności i nieprawości Judejczycy doprowadzili do sytuacji, w której cierpią teraz niedolę. Wreszcie wskazana zostaje droga wyjścia, polegająca na szczerym nawróceniu oraz pokornej modlitwie o wybaczenie i ratunek. Jeśli Izraelici wyznają swoją winę i powrócą do jedynego Boga, On z pewnością nie będzie zwlekał, ale znów ujmie się za swoim ludem. Autor nie wątpi w miłosierdzie Boże i wzywa naród do nawrócenia. Tylko osobiste nawrócenie, a więc odejście od grzesznego sposobu życia i powrót do wiernej służby Bogu, gwarantuje zbawienie, które autor rozumie jako przywrócenie dawnej świetności.
Nie można wykluczyć, że Lamentacje skomponowano na potrzeby liturgii. Możliwe, że używano ich podczas nabożeństw odprawianych na zgliszczach spalonej świątyni. Obecnie Żydzi czytają Lamentacje w dzień postu w rocznicę zburzenia świątyni. Kościół katolicki za pomocą Lamentacji rozpamiętuje Mękę i Śmierć Zbawiciela oraz wzywa wiernych do opłakiwania swoich grzechów i do nawrócenia.
Po pierwszym najeździe Babilończyków w 597 r. przed Chr. próbowano stworzyć z małych państw zachodnich koalicję antybabilońską, która poniosła klęskę (Jr 27) i sprowokowała drugi najazd na Judę w 587 r. przed Chr. Wcześniej, w 588 r. przed Chr., Nabuchodonozor rozgromił armię egipską. Podczas pierwszego najazdu w 597 r. przed Chr. Babilończycy jedynie ograbili świątynię i uprowadzili część ludności do Babilonii (w. 1; 2Krl 24,10-16). W 586 r. przed Chr. nastąpiła dalsza deportacja ludności, a świątynia została zburzona, co oznaczało kres sprawowanego w niej kultu (w. 4; 2Krl 25,8n). Mieszkańcy Judy z niedowierzaniem patrzyli na zgliszcza swojej stolicy. Byli pewni, że skoro są narodem wybranym, któremu powierzono świątynię i Prawo, to nic im nie zagraża. Pozorna religijność przynosi jednak opłakane skutki. Izraelici nie byli wierni Bogu, dlatego doznali upokorzenia. Dostali się do niewoli, a ich przyszłość stała się niepewna. Poszczególne wizje klęski narodu powtarzają się i nawarstwiają, ukazując rozmiary tragedii, która się wydarzyła. Autor mówi o tym, co sam czuje po klęsce, ale stara się też ukazać odczucia całego narodu. Szuka również odpowiedzi na pytanie: Co doprowadziło do tak wielkiego nieszczęścia (Lm 1,5+; por. Jr 9,10-11)?