61Królestwo objął Dariusz Med, który miał wtedy sześćdziesiąt dwa lata. 2Postanowił on ustanowić nad swoim królestwem stu dwudziestu satrapów i umieścić ich w całym królestwie. 3Nad nimi ustanowił trzech zwierzchników, a jednym z nich był Daniel. Im to satrapowie mieli zdawać sprawę. Król więc nie musiał już słuchać sprawozdań satrapów. 4Daniel zaś wyróżniał się wśród tych zwierzchników i satrapów, gdyż miał w sobie nadzwyczajnego ducha. Dlatego król zamierzał postawić go nad całym królestwem. 5Wyżsi urzędnicy i satrapowie szukali więc pretekstu, aby oskarżyć Daniela o jakieś zaniedbanie w sprawach królestwa. Jednakże nic przeciwko niemu nie mogli znaleźć, bo był sprawiedliwy. Nie znaleźli żadnego zaniedbania ani marnotrawstwa, których by się dopuścił. 6Wtedy mówili między sobą: „Nie znajdziemy przeciw Danielowi niczego! Poszukajmy więc w tym, co wiąże się z kultem jego Boga”.
7Następnie owi zwierzchnicy i satrapowie udali się spiesznie do króla i powiedzieli: „O, Dariuszu, królu, obyś żył wiecznie! 8My wszyscy, zwierzchnicy królestwa, prefekci i satrapowie, doradcy i gubernatorzy, jesteśmy zdania, że powinieneś wydać zarządzenie i ogłosić dekret, iż każdy, kto w przeciągu trzydziestu dni będzie się modlił do jakiegokolwiek innego boga albo człowieka poza tobą, królu, zostanie wrzucony do jaskini lwów. 9Teraz więc, królu, ustanów takie prawo, którego nikt nie może naruszyć, podobnie jak żadnego innego prawa Medów i Persów, i każ je zapisać w dokumencie”.10Król Dariusz kazał więc sporządzić dokument i go ogłosić.
11Kiedy Daniel dowiedział się, że został sporządzony taki dokument, poszedł do swojego domu, którego okna wychodziły w kierunku Jerozolimy. Tam trzy razy dziennie na kolanach modlił się i wielbił swojego Boga, jak to czynił dotąd. 12Kiedy ci ludzie niespodziewanie tam weszli, zastali modlącego się Daniela, który wzywał swojego Boga. 13Udali się więc do króla w sprawie królewskiego nakazu: „Królu! Czy nie ogłosiłeś dekretu, że każdy, kto w przeciągu trzydziestu dni będzie się modlił do jakiegokolwiek innego boga albo człowieka poza tobą, królu, zostanie wrzucony do jaskini lwów?”. Król powiedział: „Rzecz jest oczywista, zgodnie z niezmiennym prawem Medów i Persów!”. 14Wtedy oni odpowiedzieli królowi: „Daniel, jeden z wygnanych z Judy, nie liczy się z tobą, królu, ani z twoim dekretem, który wydałeś, i trzy razy dziennie odprawia swoje modlitwy”. 15Gdy król usłyszał te słowa, bardzo się zasmucił i myślał o tym, jak uratować Daniela. Aż do zachodu słońca szukał sposobu, by go uratować. 16Jednak ci ludzie przyszli do króla i powiedzieli: „Wiedz, królu, że zgodnie z prawem Medów i Persów żaden zakaz ani wyrok wydany przez króla nie może być naruszony”. 17Wtedy król kazał przyprowadzić Daniela i wrzucić go do jaskini lwów.
Bóg ratuje życie Daniela
Król powiedział do Daniela: „Niech cię wyratuje twój Bóg, któremu już tak długo służysz!”. 18Przytoczono kamień i zastawiono nim otwór jaskini. Król zapieczętował go swym własnym sygnetem i sygnetem swoich dostojników, tak iż w sprawie Daniela niczego nie można było już zmienić.
19Odszedł król do swojego pałacu i pościł przez całą noc. Bardzo się smucił i nie mógł spać. 20O świcie wstał i natychmiast poszedł do jaskini lwów. 21Gdy zbliżył się do jaskini, z niepokojem w głosie zawołał do Daniela: „Danielu, sługo Boga Żyjącego, czy twój Bóg, któremu już tak długo służysz, zdołał cię uratować przed lwami?”. 22Wtedy Daniel odpowiedział królowi: „O królu, obyś żył wiecznie! 23Mój Bóg posłał swojego anioła i zamknął paszcze lwom, aby nie wyrządziły mi krzywdy. Skoro przed Nim okazałem się sprawiedliwy, również wobec ciebie, królu, nie jestem winny. 24Wtedy król bardzo się ucieszył i kazał wyciągnąć Daniela z jaskini. Kiedy wyciągnięto Daniela z jaskini, nie było na jego ciele żadnej rany, gdyż zaufał swojemu Bogu.
25Król kazał przyprowadzić tych ludzi, którzy swymi oskarżeniami chcieli zaszkodzić Danielowi. Zostali oni wrzuceni do jaskini lwów wraz ze swoimi synami i żonami. Zanim jeszcze wpadli na dno jaskini, lwy rzuciły się na nich i zmiażdżyły im kości.
26Potem król Dariusz napisał do wszystkich ludów, narodów i języków zamieszkujących całą ziemię: „Pokój wasz niech będzie niezmącony. 27Oto zarządzenie, które wydaję: Niech w całym moim królestwie, w którym panuję, wszyscy odczuwają lęk i drżenie przed Bogiem Daniela.
Bo On jest Bogiem żywym
i wiecznym.
Jego królestwo jest niezniszczalne,
a Jego panowanie – nieskończone.
28On ratuje i ocala,
czyni znaki i cuda
na niebie i na ziemi.
On uratował Daniela z paszczy lwów”.
29Danielowi dobrze się powodziło w królestwie Dariusza i w królestwie Cyrusa, Persa.
Dariusz Med – być może Dariusz I, następca Cyrusa na tronie perskim (522-486 przed Chr.).
stu dwudziestu satrapów – zob. Dn 3,2+. Według historyka greckiego Herodota (V w. przed Chr.) imperium perskie miało 20 satrapii. Tutaj liczba 120 może wskazywać, że chodzi o mniejsze okręgi.
jaskinia lwów – w pomieszczeniach pod ziemią lub w grotach trzymano lwy wykorzystywane później podczas królewskich polowań.
Medowie – zob. Dn 5,29+.
w kierunku Jerozolimy – zwyczaj zwracania się w czasie modlitwy w stronę Jerozolimy powstał w okresie wygnania i był praktykowany w żydowskiej diasporze, a więc wśród Żydów mieszkających poza Palestyną. Taka postawa Daniela ewidentnie świadczyła o przekroczeniu zakazu królewskiego.
jaskinia lwów – w pomieszczeniach pod ziemią lub w grotach trzymano lwy wykorzystywane później podczas królewskich polowań.
ludy, narody i języki – zob. Dn 3,4+.
Dariusz – zob. Dn 6,1+.
Cyrus – zob. Dn 1,21+.
PERSJA, PERSOWIE - imperium stworzone przez indogermańskich Persów, czyli lud, który osiedlił się w dolinie irańskiej na przełomie XI i X w. przed Chr. Za twórcę potężnego imperium perskiego, opartego na idei kreatywnej współpracy wielu narodów pod jednym panowaniem, które w szczytowym momencie swojego rozwoju obejmowało tereny od Grecji do Indii, uznaje się Cyrusa II (559-530 przed Chr.), zwanego Wielkim. Początkiem dominacji perskiej było jego zwycięstwo nad Medami. Po podboju Babilończyków władca ten w 539 r. przed Chr. pozwolił wrócić Izraelitom do ziemi ojczystej po blisko pięćdziesięcioletnim wygnaniu ( Ezd 1,1-4). Inny władca perski Dariusz I (522-486 przed Chr.) pozwolił Żydom na odbudowanie świątyni w Jerozolimie (Ezd 6). Imperium perskie przetrwało do czasów podbojów Aleksandra Wielkiego (ok. 330 r. przed Chr.).
JUDA - termin posiadający w Piśmie Świętym wiele znaczeń. Może oznaczać region w Palestynie (np. Ps 60,9), nazwę jednego z plemion izraelskich, które wzięło swoją nazwę od Judy, czwartego syna patriarchy Jakuba (np. Rdz 29,35), a także terytorium powstałe po śmierci Salomona i rozpadzie monarchii izraelskiej na dwa królestwa (1Krl 14,21.29; 15,1.7; Jr 1,2). Przy podziale ziemi Kanaan pomiędzy plemi ona, które powróciły z niewoli egipskiej, plemieniu Judy przypadły znaczne obszary na południu Palestyny ( Joz 15) z głównymi ośrodkami w Hebronie i Betlejem. Pozycja plemienia Judy znacznie wzrosła, kiedy wywodzący się z niego król Dawid zjednoczył plemiona izraelskie i przeniósł stolicę do Jerozolimy. Po odłączeniu się dziesięciu plemion północnych, przy plemieniu Judy pozostało jedynie plemię Beniamina. W ten sposób powstało Królestwo Południowe. Po powrocie z wygnania babilońskiego Juda, a szczególnie Jerozolima, w której znajdowała się świątynia, stała się miejscem powrotu wygnańców. Według zapowiedzi prorockich ST w Judzie miał się narodzić przyszły Mesjasz. Autorzy NT widzą spełnienie tych obietnic w Jezusie, którego nazywają lwem z plemienia Judy i synem Dawida (np. Mt 1,2n.16; Hbr 7,14; Ap 5,5). Zob.
IZRAEL.
ANIOŁ (hebr. mal’ak, gr. angelos - ‘zwiastun’, ‘posłaniec’) - istota duchowa, podporządkowana Bogu, któremu służy w różny sposób, zależny od potrzeby konkretnej sytuacji. W księgach ST nie wspomina się często o aniołach jako pośrednikach między Bogiem a ludźmi. Według opisów biblijnych Bóg najczęściej zwracał się do ludzi w sposób bezpośredni. Rozwój myśli religijnej sprawił, że Izraelici coraz mocniej podkreślali wszechmoc Boga i tym samym stawał się On dla nich coraz bardziej niedostępny, odległy. Wówczas w świadomości religijnej Żydów ugruntowało się przekonanie o istnieniu aniołów - istot pośredniczących w kontakcie Boga z człowiekiem. Biblia nie zawiera żadnych informacji na temat ich natury. Tożsamość aniołów określa ich misja, w której oznajmiają ludziom wolę Boga. Zadaniem aniołów jest również troska o ludzi (np. Ps 91,11). Bóg posłał swojego anioła, który przeprowadził Izraelitów z Egiptu do Ziemi Obiecanej (Wj 23,20nn). Obecność aniołów pośród ludu była potwierdzeniem i symbolem realnej obecności samego Boga. Mogli też pełnić misję niszczycielską (np. Rdz 19,1nn - zniszczenie Sodomy; 2Krl 19,35 - zniszczenie armii asyryjskiej) lub zwiastować nieszczęście (Ps 78, 49). Niekiedy nazywani są świętymi (Hi 5, 1; Ps 89, 6; Dn 4, 10) albo synami Bożymi (Ps 29, 1; 89, 7). W imię Boga aniołowie mogą także odpuszczać ludziom grzechy. W NT aktywność aniołów widoczna jest szczególnie na początku Nowego Przymierza w kontekście poczęcia, narodzenia i pierwszych lat życia Jezusa na ziemi (Mt 1,20.24; 2,13.19; Łk 1 - 2). Anioł towarzyszył Jezusowi także w czasie kuszenia na pustyni oraz przed Męką w czasie modlitwy w Ogrodzie Oliwnym (np. Mt 4,11; Łk 22,43). Autorzy NT ukazują również istotną rolę aniołów w przekazie Bożego orędzia oraz w rozszerzaniu się i wzroście Kościoła (np. Dz 8,26; 10,3nn). Dopiero w czasach NT nastąpiło wyraÉne rozróżnienie aniołów na tych, którzy są wysłannikami Boga, oraz na demony - uosabiające zło, szkodzące człowiekowi. Zob.
DEMON,
OPĘTANIE.
POKÓJ - tak najczęściej tłumaczone jest hebrajskie słowo szalom, które występuje w Piśmie Świętym ponad 250 razy i ma bardzo szerokie zastosowanie. Najogólniej oznacza ono pełnię, jedność, szczęście, pomyślność, zdrowie, a także spokój, wyciszenie. Pokój w ujęciu biblijnym nie jest pojęciem abstrakcyjnym, ale bardzo konkretnym, obejmującym zarówno świecką, jak i religijną sferę ludzkiego życia. Do dziś słowo szalom przetrwało w kulturze żydowskiej jako pozdrowienie używane zarówno przy powitaniu, jak i pożegnaniu. Za świeckim użyciem słowa szalom stoją jednak głębokie racje teologiczne. W Piśmie Świętym pokojem nazywany jest Bóg (Sdz 6,24) i uważa się Go za twórcę i Źródło pokoju, którego hojnie udziela ludziom (np. Kpł 26,6; Lb 6,26; 1Krn 22,9; Iz 26,12). Według autorów ksiąg ST pokój w relacjach międzyludzkich nie może istnieć bez Boga, ponieważ jest Jego darem (np. Kpł 26,6; Ps 29,11; Iz 26,12; 54,10; Ez 37,26; Za 8,10-12). Nie ograniczają oni tej rzeczywistości tylko do pojedynczych ludzi, ale mówią o pokoju między większymi społecznościami i całymi narodami (np. Sdz 4,17; 1Krl 5,26). W NT greckim odpowiednikiem hebr. szalom jest rzeczownik eirene, który zawiera ponadto pewne odcienie znaczeniowe obecne w literaturze greckiej. W kulturze hellenistycznej pokój oznacza nie tylko przeciwieństwo wojny i niezgody, lecz także niewzruszony wewnętrzny spokój, wynikający z harmonii umysłu. Według autorów NT Chrystus jest pokojem i Źródłem pokoju dla wierzących, ponieważ przez swoją Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie wszystkich pojednał w swoim ciele z Bogiem (Ef 2,14-17). W tym ujęciu pokój dotyczy nie tylko relacji międzyludzkich, lecz przede wszystkim odnosi się do relacji człowieka z Bogiem i jest owocem zbawienia dokonanego w Chrystusie oraz Jego darem dla uczniów (J 14,27). Autorzy NT, mówiąc o pokoju, widzą w nim owoc działania w wierzących Ducha σwiętego (Rz 8,6) oraz znamię obecności na ziemi królestwa Bożego (Rz 14,17) i jego realizacji w Kościele (Dz 9,31).
KRÓLESTWO BOŻE - w Piśmie Świętym oznacza władzę Boga, Jego królewskie panowanie. Przekonanie o królowaniu Boga jest bardzo wyraźne w Sdz 8,23 i 1Sm 8,7n, gdzie podkreśla się, że panowanie to wyklucza wszelką ludzką władzę królewską nad ludem przymierza. Ustanowienie ludzkiego króla wymaga przyzwolenia Bożego (np. 2Sm 7,5-17) i jest postrzegane jako sposób reprezentacji Bożego panowania nad Izraelem. Idea królestwa Bożego najwyra źniej jest obecna w pismach proroków ST, którzy mówią o niej w perspektywie eschatologicznej, to znaczy oczekują czasu, kiedy Bóg w sposób ostateczny i definitywny ustanowi na ziemi swoje królestwo (np. Ab 21; Ag 2,21-23; Za 14,9). W NT przyjście na świat Jezusa Chrystusa jest postrzegane jako wypełnienie się zapowiedzi mesjańskich i nadejście królestwa Bożego. Jezus ukazuje w swoim nauczaniu, że jest ono już obecne w życiu wierzących (np. Mk 1,15) i dostępne dla każdego (np. Mt 11,28), ale jednocześnie pozostaje rzeczywistością jeszcze niezrealizowaną, o którą należy prosić Boga (Mt 6,10; Łk 11,2). Idea rozprzestrzeniania się królestwa Bożego jest w sposób szczególny ukazana w przypowieściach Jezusa (np. Mt 13,24-33.44-52; Mk 4,26-32; Łk 13,18-21).
CUD - specjalne działanie Boga, podejmowane ze względu na dobro człowieka. Cud ma charakter niezwykłego zjawiska, przez które Bóg objawia siebie, swoją moc i miłość oraz daje ludziom konkretny znak. Cuda dokonywane przez Jezusa były potwierdzeniem Jego jedności z Ojcem (J 11,41), uwierzytelniały Jego posłannictwo jako Chrystusa, symbolizowały tryumf nad szatanem oraz budziły i umacniały wiarę. Właściwy sens cudów i zawarte w nich objawienie Boże można zrozumieć i odczytać tylko w świetle wiary (Mk 6,54). Cuda czynione przez Jezusa i Jego uczniów są wyraźnymi znakami potwierdzającymi nadejście królestwa Bożego. Zob. KRÓLESTWO BOŻE.
Podstęp satrapów
Zazdrość wysokich urzędników perskiego imperium prowadzi ich do uknucia intrygi przeciwko Danielowi. W opowiadaniu wykorzystano podobny schemat jak w historii trzech młodzieńców (Dn 3,8nn). Prawo nakazujące oddawanie czci królowi, ustanowione za namową satrapów, zdecydowanie kłóciło się z wiarą wyznawaną przez Daniela. On jednak pozostał wierny swojej miłości do jedynego Boga, nawet za cenę narażenia się na śmierć. Niewątpliwie autor odnosi się tu do kontekstu historycznego, a mianowicie roszczeń Antiocha Epifanesa do boskiej czci. Wzywa jednak swoich rodaków do wierności własnej wierze bez względu na konsekwencje. W szerszym rozumieniu mamy tutaj zachętę do stawiania zawsze Boga i Jego nakazów na pierwszym miejscu, wbrew pokusom, a nawet przymusom ze strony rządzących.
Bóg ratuje życie Daniela
Zgodnie ze schematem zastosowanym już wcześniej w Dn 3, Bóg posyła swojego anioła, aby uratował Daniela z opresji. Zdumiewające ocalenie z niebezpieczeństwa śmierci staje się okazją do podkreślenia powszechnego panowania Boga, najwyższego Prawodawcy, który zawiesza niegodziwe prawa ustanowione przez ludzi, aby wybawić wiernych sobie.
Księga Daniela
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Księgi Daniela pochodzi od imienia jej głównego bohatera, które znaczy ‘Bóg jest moim sędzią’ i które zostało wspomniane także w Ez 14,14.20; 28,3 oraz w 1Mch 2,60. W Ezd 8,2 wymienia się natomiast niejakiego Daniela, syna Itamara, wśród osób, które wraz z Ezdraszem powróciły z Babilonii do Palestyny. Imię to było bardzo popularne w Izraelu między innymi dlatego, że nawiązywało do postaci bliżej nieznanego, legendarnego Daniela (lub Danela), który był uosobieniem sprawiedliwości, mądrości i wierności Bogu.
Orientacyjną datą zredagowania Księgi Daniela jest rok 164 przed Chr., czyli rok śmierci Antiocha IV Epifanesa. Powstawała ona w niezwykle trudnym okresie machabejskim, kiedy to naród żydowski pod panowaniem Seleucydów doznał wielu prześladowań (1-2Mch). Przesłanie zawarte w tym dziele pomogło Izraelitom ocalić własną tożsamość i wiarę w Boga.
Nie jest znany autor ani redaktor dzieła. Praca redakcyjna polegała na połączeniu starszych materiałów narracyjnych o Danielu (z czasów przesiedlenia babilońskiego) z materiałami własnymi autora, wizjami dotyczącymi obecnej sytuacji Izraela i eschatologicznego królestwa Bożego. Posiadamy dwie wersje księgi: semicką, krótszą (tylko 12 rozdziałów), napisaną po hebrajsku (Dn 1; 8 – 12) i aramejsku (Dn 2,4 – 7,28), oraz wersję grecką, obejmującą dodatkowo kilka fragmentów (Dn 3,24-90; 13 – 14). Wielość języków Księgi Daniela jest zagadką, która dotąd nie znalazła przekonującego wyjaśnienia. W obecnym wydaniu przyjęto formę zaproponowaną przez św. Hieronima, który jako pierwszy dokonał przekładu dzieła z języków semickich, uzupełniając go fragmentami pochodzącymi z wersji greckiej.
Narrację pierwszej części księgi można scharakteryzować jako budujące opowieści dworskie, których tematem jest wierność Daniela, wystawiona na ciężką próbę na dworze władców babilońskich, ale nieskazitelna dzięki nadzwyczajnej pomocy Boga. Druga część przybiera formę apokaliptyki żydowskiej, która stanowi odrębny gatunek literacki. Powstała ona wśród chasydejczyków, a jej największy rozkwit przypada na okres od II w. przed Chr. do II w. po Chr. Cechowała ją swoista tematyka, charakterystyczne obrazowanie i pełny zagadkowych wizji, alegorii i symboli język. Posługiwała się tymi środkami dla przybliżenia tajemnic wypełnienia się historii ludzkości i świata.
Treść i teologia
Księga Daniela dzieli się na trzy części. Pierwsza, napisana w większości po aramejsku (Dn 1 – 7), opowiada o losach Daniela i jego towarzyszy na dworze królów Nabuchodonozora, Baltazara i Dariusza, a wieńczy ją obraz tronu Boga panującego nad wszystkimi królestwami świata (Dn 7). Druga, napisana po hebrajsku (Dn 8 – 12), jest duchową interpretacją prześladowań narodu wybranego w czasach machabejskich. Tę część wieńczy zapowiedź ostatecznego zmartwychwstania i sądu (Dn 12). Część trzecia, napisana po grecku (Dn 13 – 14), obejmuje trzy opowiadania: o Zuzannie (Dn 13) oraz o fałszywym kulcie Bela i smoka (Dn 14).
O ile strona historycznoliteracka Księgi Daniela obfituje w zagadki, o tyle jej przesłanie teologiczne i moralne jest jasne. Opowieści o Danielu zawierają pouczenie o tym, że człowiek wierzący w Boga Żyjącego nie powinien się lękać żadnych przeciwności czy prześladowań. Co więcej, powinien być gotów nawet oddać własne życie, aby tylko uniknąć apostazji, czyli porzucenia wiary. Bóg Najwyższy jest zdolny wybawić swoich czcicieli z rąk największych władców tego świata, a nawet z paszczy lwów czy z rozpalonego pieca. Gdyby postanowił On jednak doświadczyć wiernego cierpieniem i zaprosił go do złożenia ofiary z życia, to lepiej jest przyjąć zaszczytną śmierć aniżeli upokarzające życie odstępcy od wiary i tradycji ojców. Fundamentem takiej postawy jest całkowite zdanie się na Boga i przekonanie o Jego doskonałym panowaniu nad biegiem wydarzeń tak całego świata, jak i pojedynczego człowieka. Księga Daniela mówi o Bogu jako najwyższym i jedynym królu wszystkich narodów i panujących. W całym biegu historii, w powstawaniu i upadaniu królestw tego świata, realizuje się Jego odwieczny plan. U kresu tego rozwoju historii nastanie wieczne królestwo Boga, którego pełnia nastąpi ostatecznie po osądzeniu i zniszczeniu wszystkiego, co się Bogu nie podporządkowało. Na tle tego potężnego działania mającego na celu definitywne rozprawienie się ze światem zła jawi się nadziemska postać Syna Człowieczego (Dn 7,13n), która skupi w swoim wiecznym królestwie wszystkie narody, ludy i języki. W tym ustalonym przez Boga czasie wynagrodzi On wszystkich odpowiednio do ich uczynków. Nagrody doczekają się zwłaszcza męczennicy za wiarę, których śmierć mogła w oczach tego świata uchodzić za klęskę. Bóg bowiem wskrzesi sprawiedliwych do nowego, chwalebnego, wiecznego życia, a bezbożnych i odstępców skaże na wieczne pohańbienie. Tak oto Księga Daniela przyniosła rozwiązanie arcytrudnego problemu odpłaty, przenosząc ją ostatecznie poza ramy doczesnego świata i życia.
Księga Daniela przypomina bramę między Starym a Nowym Testamentem. Z jednej strony bowiem czerpie obrazy i myśli z biblijnej przeszłości narodu wybranego, a z drugiej – jest bliska nauczaniu Jezusa Chrystusa, przypominając o królowaniu Boga nad światem i głosząc prawdę o zmartwychwstaniu.
Zazdrość wysokich urzędników perskiego imperium prowadzi ich do uknucia intrygi przeciwko Danielowi. W opowiadaniu wykorzystano podobny schemat jak w historii trzech młodzieńców (Dn 3,8nn). Prawo nakazujące oddawanie czci królowi, ustanowione za namową satrapów, zdecydowanie kłóciło się z wiarą wyznawaną przez Daniela. On jednak pozostał wierny swojej miłości do jedynego Boga, nawet za cenę narażenia się na śmierć. Niewątpliwie autor odnosi się tu do kontekstu historycznego, a mianowicie roszczeń Antiocha Epifanesa do boskiej czci. Wzywa jednak swoich rodaków do wierności własnej wierze bez względu na konsekwencje. W szerszym rozumieniu mamy tutaj zachętę do stawiania zawsze Boga i Jego nakazów na pierwszym miejscu, wbrew pokusom, a nawet przymusom ze strony rządzących.