111W pierwszym roku Dariusza Meda powstałem, aby mu dodać siły i ochraniać go. 2Teraz oznajmię ci prawdę. Oto jeszcze trzej królowie powstaną w Persji, lecz czwarty zdobędzie większe bogactwa niż pozostali. A gdy stanie się potężny dzięki swoim bogactwom, pociągnie za sobą wszystkich przeciw królestwu Jawanu. 3Powstanie król waleczny, który posiądzie wielką władzę i będzie postępował według swojej woli. 4Gdy tylko on powstanie, rozpadnie się jego królestwo i zostanie rozdzielone między cztery wiatry, a nie pomiędzy jego potomków. Nie będzie już tak mocne jak wtedy, gdy on panował. Jego królestwo zostanie rozbite i przypadnie innym, nie jego potomkom. 5Wzmocni się król południa, ale jeden z jego książąt stanie się potężniejszy i zdobędzie jeszcze większą władzę. 6Potem się sprzymierzą. Córka króla południa przybędzie do króla północy, aby umocnić zgodę. Jednak jej władza nie przetrwa długo, a dziecko umrze. Potem zostanie wydana ona sama, a także ci, którzy z nią przyszli, jej dziecko i ten, co się nim opiekuje. 7Na jego miejsce powstanie odrośl z jej korzenia. Wyruszy przeciw wojsku, wkroczy do twierdzy króla północy i postąpi z nim tak, jak postępuje zwycięzca. 8Zabierze ich bogów i posążki, ich wspaniałe naczynia, srebro i złoto – przyniesie to wszystko jako łup do Egiptu. Wtedy na kilka lat odstąpi od króla północy. 9Ten zaś wkroczy do kraju króla południa, lecz z niczym wróci do swojej ziemi. 10Jego synowie uzbroją się i zgromadzą potężne wojska. Jeden z nich wyruszy przeciw królowi południa, zaleje wszystko jak powódź. Potem znów uzbroi się i w ponownej wyprawie dotrze aż do jego twierdzy. 11Uniesie się gniewem król południa, wyruszy, żeby walczyć z królem północy. Król północy wystawi liczne wojsko, ale ono dostanie się w ręce króla południa. 12Skoro rozbije wojsko przeciwnika, jego serce stanie się wyniosłe. A choć pokona wiele tysięcy, nie stanie się mocny. 13Król północy wróci i wystawi wojsko jeszcze liczniejsze niż wcześniej. Przy końcu czasów i lat wyruszy przeciw niemu na czele wielkiej armii i z potężnym taborem.
14Wtedy też wielu powstanie przeciw królowi południa. Także najbardziej gwałtowni z twojego ludu powstaną, aby się spełniło to, co było w widzeniu. Jednak im się nie powiedzie. 15Przyjdzie król północy, usypie wał oblężniczy i zdobędzie miasto obronne. Wojska południa nie ostoją się i nawet jego doborowe oddziały nie będą mogły stawić oporu. 16Ten, co wyprawił się przeciw niemu, zrobi, co będzie chciał, i nikt mu się nie oprze. Stanie w ziemi wspaniałej i dokona zniszczenia. 17Będzie chciał siłą zawładnąć całym jego królestwem i zawrze z nim układ. Da mu swoją córkę za żonę, aby go podstępnie zniszczyć, ale nie stanie się tak, bo to mu się nie uda. 18Potem zwróci się ku wyspom i zdobędzie ich wiele, ale pewien dowódca położy kres jego zniewagom, a on nie będzie już mógł mu odpłacić. 19Potem zwróci się przeciw twierdzom swojej ziemi, ale potknie się i upadnie, i zniknie na zawsze. 20Powstanie na jego miejsce taki, który wyśle poborców, aby ograbili królestwo z jego bogactw. Po kilku dniach zostanie on obalony, lecz nie wskutek buntu czy wojny.
21Po nim wstąpi na tron człowiek znienawidzony przez wszystkich. Nie otrzyma królewskich insygniów, ale przyjdzie niespodziewanie i podstępnie zdobędzie władzę. 22Całe wojsko zostanie rozbite i rozpierzchnie się, podobnie sam przywódca zmowy. 23Z każdym ze sprzymierzonych będzie postępował zdradliwie. Wyruszy z garstką wojska, lecz okaże się silny. 24Wkroczy niespodziewanie do najżyźniejszych części kraju i zrobi coś, czego nie czynili jego ojcowie ani praojcowie. Łup, zdobycz i zapasy rozdzieli między nich. Przeciw twierdzom będzie knuł swoje plany, ale tylko do czasu. 25Pomnoży swoją siłę i wywyższy serce. Wyruszy przeciw królowi południa z wielkim wojskiem. Król południa uzbroi się, zbierając wielkie i potężne wojsko, ale nie zdoła się oprzeć. Wszystkie plany wojenne zostaną skierowane przeciwko niemu. 26Towarzysze jego stołu doprowadzą go do upadku, jego wojsko rozproszy się i wielu polegnie. 27Obaj królowie, kierując się złymi myślami, przy jednym stole będą się wzajemnie okłamywać. Nic jednak nie osiągną, bo jeszcze nie nastąpi koniec tego, co przepowiedziane.
28Potem wróci z wielkim łupem do swojej ziemi, ale jego serce będzie przeciwne świętemu przymierzu. Tak postąpi i wróci do swojej ziemi. 29W czasie wyznaczonym wyruszy znów na południe. Lecz tym razem nie będzie tak jak poprzednio. 30Wyruszą przeciw niemu okręty z Kittim. Przelęknie się, zawróci i pełen gniewu skieruje się przeciw świętemu przymierzu. I tak postąpi. Powróci i wynagrodzi tych, co porzucili święte przymierze. 31Wkroczą jego oddziały i zbezczeszczą świątynię w twierdzy, zniosą codzienną ofiarę i postawią tam ohydny posąg – bluźnierczą obrzydliwość. 32Grzeszących przeciwko przymierzu zwiedzie pochlebstwami i skłoni do odstępstwa, ale naród znający swojego Boga wytrwa i będzie działać. 33Najmądrzejsi z ludu będą pouczać wielu, ale przez jakiś czas będą ginąć od miecza, w płomieniach ognia, w niewoli i od grabieży. 34A kiedy będą ginąć, niewielu pospieszy im z pomocą, natomiast wielu przyłączy się do nich, ale podstępnie. 35Spośród mędrców niektórzy upadną. Tak zostaną oni poddani próbie, oczyszczeniu, obmyciu, zanim nadejdzie koniec czasów, bo trwa jeszcze to, co zostało przewidziane.
36Król zaś będzie robił, co mu się podoba. Stanie się dumny, wywyższając się ponad wszystkich bogów. Przeciw Bogu bogów będzie mówił rzeczy obelżywe. Będzie mu się powodziło, aż dopełni się miara bluźnierstwa, bo stanie się to, co zapowiedziano. 37Nie będzie szanował bogów swoich ojców, nie będzie się troszczył o ulubieńca kobiet, ani o żadnych innych bogów, bo wywyższy się ponad wszystkich. 38Zamiast tego będzie czcił boga twierdz, którego nie znali jego ojcowie – będzie go czcił złotem i srebrem, szlachetnymi kamieniami i kosztownościami. 39Będzie zdobywał twierdze, szukając wsparcia u obcego boga. Tych, którzy go uznają, obsypie zaszczytami i da im władzę nad wieloma. A jako zapłatę rozdzieli ziemię.
40W dniach ostatecznych będzie z nim walczył król południa i uderzy na niego król północy swymi rydwanami, konnicą i licznymi okrętami. Wkroczy do jego kraju, zaleje go jak powódź i przejdzie. 41Wtargnie do ziemi wspaniałej i wielu wytraci. Z jego ręki ujdą: Edom, Moab i najlepsza część Ammonitów.42Wyciągnie swoją rękę po inne kraje. Także Egipt nie zdoła ujść przed nim. 43Zawładnie ukrytymi skarbcami ze złotem i srebrem, i innymi kosztownościami Egiptu. Libijczycy i Kuszyci pójdą za nim. 44Lecz zaniepokoją go wieści ze wschodu i północy, wyruszy więc w wielkim gniewie, aby wyniszczyć i wymordować wielu. 45Rozbije swoje wspaniałe namioty między morzem a piękną świętą górą. Wtedy dojdzie do swojego kresu i nikt mu nie pomoże.
Dariusz Med – zob. Dn 6,1+.
Identyfikacja tych czterech królów jest trudna. Najprawdopodobniej ostatni z nich to Dariusz III Kodoman, władca Persji od 336 r. przed Chr., zdetronizowany przez Aleksandra Wielkiego w 331 r. przed Chr.
Jawan – zob. Dn 8,21+.
król waleczny – Aleksander Wielki (336-323 przed Chr.).
król południa – Ptolemeusz I Soter (323-285 przed Chr.).
książę – Seleukos I Nikator (312-281 przed Chr.).
Córka króla południa – Berenike, córka Ptolemeusza II Filadelfa (285-246 przed Chr.).
odrośl z jej korzenia – Ptolemeusz III Euergetes (246-221 przed Chr.).
Aluzja do wyprawy Seleukosa II Kallinikosa (246-226 przed Chr.), który chciał objąć wpływami południową Syrię i Palestynę, lecz poniósł klęskę.
synowie – Seleukos III Soter (227-223 przed Chr.) oraz Antioch III Wielki (223-187 przed Chr.).
Aluzja do bitwy pod Rafią (217 r. przed Chr.) między Ptolemeuszem IV Filopatorem, królem południa, a Antiochem III Wielkim, królem północy.
Antioch III Wielki w latach 212-205 przed Chr. okupował wschodnie tereny państwa Ptolemeusza IV.
miasto obronne – aluzja do oblężenia Sydonu albo Gazy.
Chodzi o ziemię zamieszkałą przez Izraelitów (Dn 11,41.45).
córka – Kleopatra, córka Antiocha III Wielkiego.
wyspy – Antioch III wyruszył do Grecji, aby przeszkodzić Rzymowi w umacnianiu się jego wpływów na tym terenie.
dowódca – Lucjusz Korneliusz Scypion Azjatycki.
Aluzja do poniżającego dla Antiocha pokoju z Rzymem w Apamei w 188 r. przed Chr.
Antioch III został zamordowany w Elimaidzie (187 r. przed Chr.).
Werset odnosi się do rządów Seleukosa IV Filopatora (187-175 przed Chr.). Próbował obrabować świątynię jerozolimską (2Mch 3,1 – 4,6). W tym celu wysłał tam Heliodora, z którego rąk później sam zginął.
człowiek znienawidzony przez wszystkich – Antioch IV Epifanes (175-164 przed Chr.), syn Antiocha III Wielkiego.
przywódca zmowy – aluzja do zamordowania kapłana Oniasza III (2Mch 4,30-38).
król południa – chodzi o władcę Egiptu Ptolemeusza VI Filometora (180-145 przed Chr.), zdradzonego przez własnych dowódców i ostatecznie pokonanego przez Antiocha IV Epifanesa pod Pelizjum (169 r. przed Chr.).
Antioch IV Epifanes wsławił się niechlubnie swoją wrogością do religii żydowskiej (Dn 11,21+).
Kittim – zwykle jest to określenie Cypru, ale tutaj zapewne oznacza Rzymian, którzy udaremnili drugą wyprawę Antiocha IV na Egipt (168 r. przed Chr.). Wracając z tej wyprawy najechał na Jerozolimę i zbezcześcił świątynię.
obrzydliwość – zob. Dn 9,27+.
Wersety 32-35 nawiązują do okresu wojen opisanych w Księgach Machabejskich.
Antioch przypisywał sobie przymioty boskie, czego wyrazem było przyjęcie przydomka Epifanes, czyli „objawiający się” (Bóg). Posąg Zeusa Olimpijskiego, który Antioch kazał postawić w świątyni jerozolimskiej, prawdopodobnie nosił jego własne rysy.
ulubieniec kobiet – prawdopodobnie chodzi o greckiego boga Adonisa, czczonego głównie przez kobiety, ponieważ był uosobieniem sił płodności. Jego mezopotamskim odpowiednikiem był Tammuz (Ez 8,14), a w Kanaanie – Baal.
Kuszyci – mieszkańcy starożytnej Etiopii (Nubii), zwanej po hebrajsku Kusz.
wieści ze wschodu i północy – dotyczące najazdu Partów i Aramejczyków.
PERSJA, PERSOWIE - imperium stworzone przez indogermańskich Persów, czyli lud, który osiedlił się w dolinie irańskiej na przełomie XI i X w. przed Chr. Za twórcę potężnego imperium perskiego, opartego na idei kreatywnej współpracy wielu narodów pod jednym panowaniem, które w szczytowym momencie swojego rozwoju obejmowało tereny od Grecji do Indii, uznaje się Cyrusa II (559-530 przed Chr.), zwanego Wielkim. Początkiem dominacji perskiej było jego zwycięstwo nad Medami. Po podboju Babilończyków władca ten w 539 r. przed Chr. pozwolił wrócić Izraelitom do ziemi ojczystej po blisko pięćdziesięcioletnim wygnaniu ( Ezd 1,1-4). Inny władca perski Dariusz I (522-486 przed Chr.) pozwolił Żydom na odbudowanie świątyni w Jerozolimie (Ezd 6). Imperium perskie przetrwało do czasów podbojów Aleksandra Wielkiego (ok. 330 r. przed Chr.).
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
SERCE - w Piśmie σwiętym oznacza najczęściej siedlisko myśli (Iz 6,10; Mk 7,21-23). Uważano je również za ośrodek uczuć, namiętności, nastrojów, emocji. Z nim wiązano różne stany psychiczne człowieka, np. radość (Pwt 28,47), smutek (Ps 13,3), miłość (Flp 1,7). Serce wypełnione pychą prowadzi do przyjmowania postaw sprzeciwiających się Bogu (Iz 6,10) i stoi w opozycji do serca Jezusa, które charakteryzuje się pokorą i łagodnością (Mt 11,29). Dzięki mądremu sercu można odróżniać dobro od zła oraz roztropnie i sprawiedliwie rządzić (1Krl 3,12). Serce utożsamiane jest również z podstawowymi władzami człowieka: wolą i sumieniem (2Sm 24,10). To ono podejmuje decyzje (2Sm 7,21), stanowi centrum posłuszeństwa, świadomego działania i jako takie reprezentuje całą osobę. Jest miejscem spotkania człowieka ze słowem Bożym i dlatego w nim musi dokonać się nawrócenie (Ps 51,12). Zob.
NERKI.
PRZYMIERZE - rodzaj umowy, gwarantującej porządek i ustalającej prawa i obowiązki stron zawierających układ. Termin ten odnosi się nie tylko do relacji międzyludzkich czy międzynarodowych, ale także używa się go w odniesieniu do relacji między Bogiem a ludźmi. Jest to kluczowe pojęcie dla teologii ST i historii narodu wybranego. ST wymienia kilka przymierzy, które Bóg zawierał z ludźmi: z Noem (Rdz 9), z Abrahamem (Rdz 15 i 17), z ludem izraelskim na Synaju (Wj 19nn), z Dawidem (2Sm 7) oraz przymierze nazwane kapłańskim (Lb 18,19). Na Synaju zostało zawarte najważniejsze z nich, na mocy którego Izrael otrzymał prawa i zobowiązał się do wierności Bogu. Inicjatorem każdego przymierza był Bóg, który w ten sposób wyraził swoją miłość i łaskę wobec ludzi. Zewnętrznym znakiem przymierza Izraela z Bogiem było obrzezanie. Obchodzono także Święto Odnowienia Przymierza. Nagminne łamanie przymierza przez członków ludu Bożego doprowadziło do konieczności zawarcia Nowego Przymierza (Jr 31,31-33). To ostateczne przymierze Bóg zawarł z wszystkimi ludŹmi przez swojego Syna Jezusa Chrystusa. Nowe Przymierze nie opiera się już na przepisach prawa, ale ma swoje Źródło w Duchu (2Kor 3,6; por. J 4,23n). Wierność temu przymierzu jest możliwa dzięki ofierze Chrystusa i Jego żywej obecności pośród tych, którzy w Niego uwierzyli. Zob.
OBRZEZANIE,
PRZYKAZANIE.
ŚWIĄTYNIA - budowla wzniesiona w Jerozolimie, w której złożono Arkę Przymierza, symbol obecności Boga pośród ludu izraelskiego. Stanowiła centrum życia religijnego i społecznego Izraela od czasów monarchii (X w. przed Chr.) aż do jej ostatecznego zburzenia w 70 r. po Chr. Po raz pierwszy zbudowano ją w ok. 960 r. przed Chr., za panowania Salomona (965-926 przed Chr.) na wzgórzu Moria w Jerozolimie, na którym Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. Ta świątynia została zburzona przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. Odbudowano ją po powrocie z przesiedlenia babilońskiego (ok. 520 r. przed Chr.), ale nie było już w niej Arki Przymierza, zabranej prawdopodobnie przez Babilończyków. Drugą rekonstrukcję przeprowadził Herod Wielki, który w ramach prowadzonych z ogromnym rozmachem prac architektonicznych przywrócił jej dawną świetność. Kilka lat po zakończeniu odbudowy, Rzymianie, tłumiąc żydowskie powstanie w 70 r. po Chr., spalili doszczętnie świątynne budynki. Według opisu z 1Krl 6 - 9, świątynię zbudowano na planie prostokąta o wymiarach ok. na i podzielono na trzy części: przedsionek, nawę główną, zwaną miejscem świętym, i wydzielone zasłonami miejsce najświętsze, w którym przechowywano Arkę Przymierza. Świątynia była oddzielona dziedzińcem od pałacu królewskiego, a cały kompleks budynków usytuowano na wielkim placu otoczonym murem. Przed świątynią stał wielki ołtarz ofiarny. Jej wnętrze wyłożone było drewnem cedrowym pokrytym złotem. Umieszczono tam złoty ołtarz, dziesięć złotych świeczników i sprzęty liturgiczne. Do wnętrza świątyni mogli wchodzić tylko wybrani, a do miejsca najświętszego wyłącznie najwyższy kapłan, raz w roku. Na terenie świątynnym składano codzienne ofiary całopalenia i kadzenia. Każdy Żyd przynajmniej raz w roku miał obowiązek odbyć pielgrzymkę do świątyni. Jezus aprobował świątynne praktyki, sam w nich uczestniczył, ale potępiał przesadny formalizm (Łk 22,50) i zapowiedział jej zniszczenie (Mt 23,38n). Zob.
ARKA PRZYMIERZA,
MIEJSCE NAJŚWIĘTSZE,
MIEJSCE ŚWIĘTE,
MIESZKANIE.
OFIARA - polega na przekazaniu Bogu rzeczy lub zwierząt, najczęściej w akcie oficjalnego kultu. Biblijna idea ofiary ewoluowała wraz z biegiem historii zbawienia. W historii składania ofiar znajduje swoje odbicie historia wiary Izraela w jedynego Boga. Dary składane Bogu w ofierze mogły być krwawe lub bezkrwawe, ze zwierząt lub z roślin, z pokarmów lub z płynów. W czasach patriarchów ofiary były składane przez głowę rodziny, z okazji ważnych wydarzeń, na zbudowanym przez ofiarodawców kamiennym ołtarzu. Od czasów wędrówki przez pustynię ukształtował się kult instytucjonalny, w którym składanie ofiar zostało zarezerwowane dla kapłanów. Przepisy składania ofiar są podane w Kpł 1 - 7 i Lb 15. Najbardziej typową była ofiara całopalna, składana przez kapłanów każdego dnia rano i wieczorem w świątyni w Jerozolimie. Składano ją w imieniu całego ludu jako wyraz hołdu i wdzięczności Bogu, który jest Panem życia. Rodzaj i sposób składania ofiary uzależniony był od celu, który ofiarodawca chciał osiągnąć przez jej złożenie (pojednanie z Bogiem, przebłaganie Boga za popełnione grzechy, wyproszenie u Boga szczególnej łaski itp.). Starotestamentowy kult ofiarniczy nie był jedynie zewnętrznym rytuałem, jak niekiedy próbow ano go interpretować. Obrzędom składania ofiar towarzyszył wymiar duchowy, który wyrażał się w wierze ofiarodawców. Liturgia ofiarnicza jest odpowiedzią człowieka na miłość Boga i przede wszystkim oznacza oddanie się ofiarodawcy w opiekę i moc Stwórcy. Rutynę w składaniu ofiar mocno krytykowali prorocy ST. Niektórzy twierdzili nawet, że Bóg całkowicie je odrzuca, jeśli nie towarzyszy im duchowa przemiana ofiarodawcy (np. Ps 51,16-21; Iz 1,10-20; Am 5,21-27). Jezus zapowiedział kres ofiar ST i wspomniał o godzinie, w której Bóg będzie otrzymywał kult w Duchu i w prawdzie od prawdziwych czcicieli (J 4,23n). Godzina ta wypełniła się wtedy, gdy na krzyżu złożył z siebie najdoskonalszą ofiarę za całe stworzenie. Jedyna ofiara Chrystusa ostatecznie zakończyła kult starotestamentowy i przyniosła zbawienie całej ludzkości (Hbr 9,23-28). Zob.
CAŁOPALENIE,
OŁTARZ.
EDOM, EDOMICI - górzysta kraina rozciągająca się od Morza Martwego po zatokę Akaba, zamieszkana przez Edomitów, potomków Edoma-Ezawa, syna patriarchy Jakuba. Edomici przybyli z Pustyni Syro-arabskiej na przełomie XIV i XIII w. przed Chr. i zamieszkali po obu stronach doliny Araba na południe od potoku Zared (Lb 21,12) aż do zatoki Akaba. Skupili się w kilku niezależnych grupach, z których każda miała swojego władcę. W tekstach biblijnych Edom jest utożsamiany z ziemią Seir (Rdz 32,4; Sdz 5,4). Edomickie porty nad Morzem Czerwonym w Elat i Esjon-Geber oraz bogate złoża rudy przyczyniły się do dużego znaczenia Edomitów w ówczesnym handlu. Dawid podporządkował sobie Edomitów (2Sm 8,13-15), ale w połowie IX w. przed Chr. odzyskali oni niezależność. Mimo krótkich okresów ponownego podp orządkowania Edomu Izraelowi, zachował on suwerenność. W 552 r. przed Chr. ostatni król babiloński Nabonid najechał i zdobył Edom, który już nigdy się nie odrodził.
MOAB, MOABICI - lud wywodzący się od Moaba, syna Lota (Rdz 19,30-33.37), zamieszkujący królestwo Moabu, którego terytorium obejmowało równinę położoną na południowy wschód od Morza Martwego. Granice Moabu wyznaczają rzeki: Arnon od północy i Zared od południa. Kraina ta ma charakter rozległego, dobrze nawodnionego płaskowyżu. Moabici byli ludem rolniczym. Zajmowali się uprawą zbóż i pasterstwem. Izraelici na jakiś czas podporządkowali sobie królestwo Moabu. Następnie stało się ono wasalem Asyrii. Kres politycznej historii Moabu położył prawdopodobnie w VI w. przed Chr. babiloński władca Nabuchodonozor.
AMMONICI (od hebr. ammon - ‘ludowy’, ‘mój lud’) - aramejski lud wywodzący się od Lota, bratanka Abrahama (Rdz 19,30-38). Zamieszkiwali tereny nad wschodnim dopływem Jordanu Jabbokiem, na wschód i na północ od Morza Martwego. Ich terytorium znajdowało się na terenie dzisiejszej Jordanii. Państwo Ammonitów powstało na przełomie epok brązu i żelaza (1500-1000 przed Chr.). Stolicą była Rabba położona w miejscu, gdzie znajduje się obecna stolica Jordanii - Amman. W Piśmie Świętym zostały opisane liczne wojny Izraelitów z Ammonitami, które rozpoczęły się niedługo po przybyciu Izraelitów do Kanaanu (np. Sdz 10,7-9). Zwycięską walkę z Ammonitami stoczył sędzia Jefte (Sdz 11). Pokonał ich również Saul pod Jabesz w Gileadzie (1Sm 11) oraz Dawid w bitwie pod Rabba (2Sm 11,14-21). Pomimo tych klęsk państwo Ammonitów przetrwało, a w okresie asyryjskim (VIII-VII w. przed Chr.) znacznie wzrosło jego znaczenie na Bliskim Wschodzie. Świadczą o tym liczne znaleziska archeologiczne z tego okresu, teksty asyryjskie oraz pisma proroków ST (np. Jr 49,1-6; Ez 25,1-7; Am 1,13-15; So 2,8). Państwo Ammonitów prawdopodobnie zostało wcielone do nowobabilońskiego imperium Nabuchodonozora i już nigdy się nie odrodziło. Niewiele można powiedzieć na temat religii Ammonitów. Wiadomo tylko, że ich najważniejszym bóstwem był, czczony także przez Fenicjan, Milkom. Zob.
KANAAN.
Zapowiedź tego, co ma nadejść
To pozornie skomplikowane objaśnienie anioła jest w rzeczywistości dość łatwe do rozszyfrowania, ponieważ na ogół dotyczy znanych skądinąd wydarzeń historycznych. Cały opis utrzymano w czasie przyszłym, gdyż autor ukazuje go z perspektywy Daniela, który żył w VI w. przed Chr. Zaskakujące jest, że autor bardzo szczegółowo przedstawia historię Grecji, niemal zupełnie pomijając zbawcze interwencje Boga w historii Izraela. Opisywane wydarzenia dotyczą sytuacji powstałej po panowaniu Aleksandra Wielkiego, który pogrążył imperium perskie, jednak po jego śmierci zdobyte ziemie zostały podzielone między jego generałów. Dominującą rolę odegrały następnie dwie spośród założonych przez nich dynastii: Ptolemeusze w Egipcie (królowie południa) i Seleucydzi w Syrii (królowie północy). W przedstawionym opisie najwięcej miejsca poświęca się jednak Antiochowi IV Epifanesowi, seleudzkiemu władcy, który żywił niezwykłą wrogość wobec Żydów i ich religii, sobie samemu przypisując boskość i oddając cześć jedynie bogu twierdz (w. 38), czyli prawdopodobnie Zeusowi. Zagadkowe jest natomiast zakończenie, które mówi o śmierci Antiocha między Morzem Śródziemnym a górą Syjon, podczas gdy naprawdę umarł on w Persji w 164 r. przed Chr.
Księga Daniela
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Tytuł Księgi Daniela pochodzi od imienia jej głównego bohatera, które znaczy ‘Bóg jest moim sędzią’ i które zostało wspomniane także w Ez 14,14.20; 28,3 oraz w 1Mch 2,60. W Ezd 8,2 wymienia się natomiast niejakiego Daniela, syna Itamara, wśród osób, które wraz z Ezdraszem powróciły z Babilonii do Palestyny. Imię to było bardzo popularne w Izraelu między innymi dlatego, że nawiązywało do postaci bliżej nieznanego, legendarnego Daniela (lub Danela), który był uosobieniem sprawiedliwości, mądrości i wierności Bogu.
Orientacyjną datą zredagowania Księgi Daniela jest rok 164 przed Chr., czyli rok śmierci Antiocha IV Epifanesa. Powstawała ona w niezwykle trudnym okresie machabejskim, kiedy to naród żydowski pod panowaniem Seleucydów doznał wielu prześladowań (1-2Mch). Przesłanie zawarte w tym dziele pomogło Izraelitom ocalić własną tożsamość i wiarę w Boga.
Nie jest znany autor ani redaktor dzieła. Praca redakcyjna polegała na połączeniu starszych materiałów narracyjnych o Danielu (z czasów przesiedlenia babilońskiego) z materiałami własnymi autora, wizjami dotyczącymi obecnej sytuacji Izraela i eschatologicznego królestwa Bożego. Posiadamy dwie wersje księgi: semicką, krótszą (tylko 12 rozdziałów), napisaną po hebrajsku (Dn 1; 8 – 12) i aramejsku (Dn 2,4 – 7,28), oraz wersję grecką, obejmującą dodatkowo kilka fragmentów (Dn 3,24-90; 13 – 14). Wielość języków Księgi Daniela jest zagadką, która dotąd nie znalazła przekonującego wyjaśnienia. W obecnym wydaniu przyjęto formę zaproponowaną przez św. Hieronima, który jako pierwszy dokonał przekładu dzieła z języków semickich, uzupełniając go fragmentami pochodzącymi z wersji greckiej.
Narrację pierwszej części księgi można scharakteryzować jako budujące opowieści dworskie, których tematem jest wierność Daniela, wystawiona na ciężką próbę na dworze władców babilońskich, ale nieskazitelna dzięki nadzwyczajnej pomocy Boga. Druga część przybiera formę apokaliptyki żydowskiej, która stanowi odrębny gatunek literacki. Powstała ona wśród chasydejczyków, a jej największy rozkwit przypada na okres od II w. przed Chr. do II w. po Chr. Cechowała ją swoista tematyka, charakterystyczne obrazowanie i pełny zagadkowych wizji, alegorii i symboli język. Posługiwała się tymi środkami dla przybliżenia tajemnic wypełnienia się historii ludzkości i świata.
Treść i teologia
Księga Daniela dzieli się na trzy części. Pierwsza, napisana w większości po aramejsku (Dn 1 – 7), opowiada o losach Daniela i jego towarzyszy na dworze królów Nabuchodonozora, Baltazara i Dariusza, a wieńczy ją obraz tronu Boga panującego nad wszystkimi królestwami świata (Dn 7). Druga, napisana po hebrajsku (Dn 8 – 12), jest duchową interpretacją prześladowań narodu wybranego w czasach machabejskich. Tę część wieńczy zapowiedź ostatecznego zmartwychwstania i sądu (Dn 12). Część trzecia, napisana po grecku (Dn 13 – 14), obejmuje trzy opowiadania: o Zuzannie (Dn 13) oraz o fałszywym kulcie Bela i smoka (Dn 14).
O ile strona historycznoliteracka Księgi Daniela obfituje w zagadki, o tyle jej przesłanie teologiczne i moralne jest jasne. Opowieści o Danielu zawierają pouczenie o tym, że człowiek wierzący w Boga Żyjącego nie powinien się lękać żadnych przeciwności czy prześladowań. Co więcej, powinien być gotów nawet oddać własne życie, aby tylko uniknąć apostazji, czyli porzucenia wiary. Bóg Najwyższy jest zdolny wybawić swoich czcicieli z rąk największych władców tego świata, a nawet z paszczy lwów czy z rozpalonego pieca. Gdyby postanowił On jednak doświadczyć wiernego cierpieniem i zaprosił go do złożenia ofiary z życia, to lepiej jest przyjąć zaszczytną śmierć aniżeli upokarzające życie odstępcy od wiary i tradycji ojców. Fundamentem takiej postawy jest całkowite zdanie się na Boga i przekonanie o Jego doskonałym panowaniu nad biegiem wydarzeń tak całego świata, jak i pojedynczego człowieka. Księga Daniela mówi o Bogu jako najwyższym i jedynym królu wszystkich narodów i panujących. W całym biegu historii, w powstawaniu i upadaniu królestw tego świata, realizuje się Jego odwieczny plan. U kresu tego rozwoju historii nastanie wieczne królestwo Boga, którego pełnia nastąpi ostatecznie po osądzeniu i zniszczeniu wszystkiego, co się Bogu nie podporządkowało. Na tle tego potężnego działania mającego na celu definitywne rozprawienie się ze światem zła jawi się nadziemska postać Syna Człowieczego (Dn 7,13n), która skupi w swoim wiecznym królestwie wszystkie narody, ludy i języki. W tym ustalonym przez Boga czasie wynagrodzi On wszystkich odpowiednio do ich uczynków. Nagrody doczekają się zwłaszcza męczennicy za wiarę, których śmierć mogła w oczach tego świata uchodzić za klęskę. Bóg bowiem wskrzesi sprawiedliwych do nowego, chwalebnego, wiecznego życia, a bezbożnych i odstępców skaże na wieczne pohańbienie. Tak oto Księga Daniela przyniosła rozwiązanie arcytrudnego problemu odpłaty, przenosząc ją ostatecznie poza ramy doczesnego świata i życia.
Księga Daniela przypomina bramę między Starym a Nowym Testamentem. Z jednej strony bowiem czerpie obrazy i myśli z biblijnej przeszłości narodu wybranego, a z drugiej – jest bliska nauczaniu Jezusa Chrystusa, przypominając o królowaniu Boga nad światem i głosząc prawdę o zmartwychwstaniu.
To pozornie skomplikowane objaśnienie anioła jest w rzeczywistości dość łatwe do rozszyfrowania, ponieważ na ogół dotyczy znanych skądinąd wydarzeń historycznych. Cały opis utrzymano w czasie przyszłym, gdyż autor ukazuje go z perspektywy Daniela, który żył w VI w. przed Chr. Zaskakujące jest, że autor bardzo szczegółowo przedstawia historię Grecji, niemal zupełnie pomijając zbawcze interwencje Boga w historii Izraela. Opisywane wydarzenia dotyczą sytuacji powstałej po panowaniu Aleksandra Wielkiego, który pogrążył imperium perskie, jednak po jego śmierci zdobyte ziemie zostały podzielone między jego generałów. Dominującą rolę odegrały następnie dwie spośród założonych przez nich dynastii: Ptolemeusze w Egipcie (królowie południa) i Seleucydzi w Syrii (królowie północy). W przedstawionym opisie najwięcej miejsca poświęca się jednak Antiochowi IV Epifanesowi, seleudzkiemu władcy, który żywił niezwykłą wrogość wobec Żydów i ich religii, sobie samemu przypisując boskość i oddając cześć jedynie bogu twierdz (w. 38), czyli prawdopodobnie Zeusowi. Zagadkowe jest natomiast zakończenie, które mówi o śmierci Antiocha między Morzem Śródziemnym a górą Syjon, podczas gdy naprawdę umarł on w Persji w 164 r. przed Chr.