31Pan powiedział do mnie: „Idź jeszcze raz pokochać kobietę
kochaną przez innego i cudzołożną,
podobnie jak Pan kocha Izraelitów,
chociaż oni zwracają się do obcych bogów
i lubią placki z rodzynkami”.
2Wtedy nabyłem ją za piętnaście srebrnych syklów,
za chomer i letek jęczmienia.
3I powiedziałem do niej:
Pozostaniesz ze mną przez wiele dni.
Nie będziesz cudzołożyła i współżyła z innym mężczyzną
ani ja cię nie tknę.
4Wiele dni bowiem będą Izraelici
bez króla i bez zwierzchnika,
bez ofiary i bez steli,
bez efodu i bez terafim.
5Potem Izraelici nawrócą się
i będą szukali woli Pana, swojego Boga,
oraz Dawida, swojego króla.
A w czasach ostatecznych
będą czcić Pana i Jego dobroć.
placki z rodzynkami – składano je m.in. w ofierze dla bogini Asztarty (Jr 7,18; 44,19).
nabyłem ją – mężczyzna musiał uiścić opłatę (w pieniądzach i naturze) ojcu kobiety, z którą chciał się ożenić (Wj 22,15n). Był to jeden z elementów kontraktu małżeńskiego, który nie miał nic wspólnego z kupnem kobiety. Kobieta z kolei wnosiła do związku posag. Ozeasz zapłacił w sumie 30 syklów, co stanowiło równowartość ceny niewolnicy.
letek – połowa chomera (zob. Słownik).
efod – lniana szata stanowiąca najważniejszą część stroju kapłańskiego (Wj 28,6-14) albo jakieś wyobrażenie bóstwa (Sdz 8,27).
terafim – posążek symbolizujący bóstwo domowe lub, ogólniej, przedmiot magiczny służący do zasięgania rady bogów.
PAN (hebr. Adonai - ‘pan’; gr. Kyrios - ‘władca’, ‘ten który ma władzę nad innym człowiekiem lub całym ludem’) - tytuł wyrażający dostojeństwo i cześć. W ST termin ten stosowano w zastępstwie imienia Boga, którego ze względu na jego świętość nie wypowiadano. W obecnym przekładzie tam, gdzie występuje słowo ”Pan”, w oryginale jest słowo JHWH (tzw. tetragram), wymawiane zazwyczaj jako Jahwe. W ST jest to najważniejsze imię Boga, które prawdopodobnie oznacza Tego, który jest, który wyzwala, który stwarza, który panuje ( Wj 3,14n). W Septuagincie - greckim przekładzie ST - tytuł Pan (Kyrios) stał się imieniem własnym Boga, najwyższego spośród wszystkich władców (Pwt 10,17). NT tytuł Kyrios odnosi do Jezusa. Upowszechnił się on w pierwszych wspólnotach chrześcijan, którzy oddając się pod panowanie Chrystusa, uznali Go za jedynego Pana, władcę życia i śmierci (Rz 14,9), tego, który powróci (1Tes 4,17), aby ostatecznie zatryumfować nad wszystkim (Flp 2,9-11). Rzeczywiste uznanie Jezusa za Pana jest warunkiem wystarczającym do otrzymania zbawienia (Rz 10,9; por. J 13,13n).
SYKL - miara wagi stosowana najczęściej w odniesieniu do metali szlachetnych i wynosząca ok. kruszcu (tzw. sykl lekki; niektórzy podają ) lub kruszcu (tzw. sykl ciężki, niektórzy podają ). Częściej posługiwano się syklem lekkim. Z czasem sykl stał się jednostką monetarną bitą przez Żydów.
CHOMER - miara produktów sypkich, licząca 230 litrów (Ez 45,11-14). Według niektórych obliczeń chomer wynosił nawet 500 litrów.
OFIARA - polega na przekazaniu Bogu rzeczy lub zwierząt, najczęściej w akcie oficjalnego kultu. Biblijna idea ofiary ewoluowała wraz z biegiem historii zbawienia. W historii składania ofiar znajduje swoje odbicie historia wiary Izraela w jedynego Boga. Dary składane Bogu w ofierze mogły być krwawe lub bezkrwawe, ze zwierząt lub z roślin, z pokarmów lub z płynów. W czasach patriarchów ofiary były składane przez głowę rodziny, z okazji ważnych wydarzeń, na zbudowanym przez ofiarodawców kamiennym ołtarzu. Od czasów wędrówki przez pustynię ukształtował się kult instytucjonalny, w którym składanie ofiar zostało zarezerwowane dla kapłanów. Przepisy składania ofiar są podane w Kpł 1 - 7 i Lb 15. Najbardziej typową była ofiara całopalna, składana przez kapłanów każdego dnia rano i wieczorem w świątyni w Jerozolimie. Składano ją w imieniu całego ludu jako wyraz hołdu i wdzięczności Bogu, który jest Panem życia. Rodzaj i sposób składania ofiary uzależniony był od celu, który ofiarodawca chciał osiągnąć przez jej złożenie (pojednanie z Bogiem, przebłaganie Boga za popełnione grzechy, wyproszenie u Boga szczególnej łaski itp.). Starotestamentowy kult ofiarniczy nie był jedynie zewnętrznym rytuałem, jak niekiedy próbow ano go interpretować. Obrzędom składania ofiar towarzyszył wymiar duchowy, który wyrażał się w wierze ofiarodawców. Liturgia ofiarnicza jest odpowiedzią człowieka na miłość Boga i przede wszystkim oznacza oddanie się ofiarodawcy w opiekę i moc Stwórcy. Rutynę w składaniu ofiar mocno krytykowali prorocy ST. Niektórzy twierdzili nawet, że Bóg całkowicie je odrzuca, jeśli nie towarzyszy im duchowa przemiana ofiarodawcy (np. Ps 51,16-21; Iz 1,10-20; Am 5,21-27). Jezus zapowiedział kres ofiar ST i wspomniał o godzinie, w której Bóg będzie otrzymywał kult w Duchu i w prawdzie od prawdziwych czcicieli (J 4,23n). Godzina ta wypełniła się wtedy, gdy na krzyżu złożył z siebie najdoskonalszą ofiarę za całe stworzenie. Jedyna ofiara Chrystusa ostatecznie zakończyła kult starotestamentowy i przyniosła zbawienie całej ludzkości (Hbr 9,23-28). Zob.
CAŁOPALENIE,
OŁTARZ.
STELA - blok kamienny umieszczany w pozycji pionowej, w miejscach upamiętniających ważne wydarzenia. Bardzo często stele były opatrzone inskrypcją. Służyły one również celom religijnym, ponieważ upamiętni ały kult oddawany bóstwu. Niekiedy pełniły funkcję kamienia wskazującego na miejsce pochówku zmarłego. Zwyczaj umieszczania stel znany był nie tylko na terenie Palestyny, lecz na całym Bliskim Wschodzie. Na terenie dzisiejszego Izraela znaleziono stele kananejskie i egipskie w takich miejscowościach, jak: Chasor, Bet-Szean, Tell Bajt Mirsim czy Deir el-Bala. Wiele stel hebrajskich odnaleziono w sanktuarium w Arad, ale nie widnieją na nich żadne inskrypcje. Z Samarii pochodzi fragment steli, na którym zachował się tylko jeden wyraz. Najbardziej znana z Ziemi Świętej jest tzw. stela Meszy, pochodząca z ok. 850 r. przed Chr. Znajdują się na niej inskrypcje sławiące zwycięstwo moabickiego króla Meszy nad Izraelem.
Powtórne przyjęcie wiarołomnej żony
Zdrada i prostytucja, których dopuściła się Gomer, były dla Ozeasza niezmiernie bolesnym doświadczeniem, które pozwoliło mu jednak dostrzec i zrozumieć symboliczne znaczenie jego małżeństwa (Oz 1,1). Dlatego pod Bożym natchnieniem udaje się na poszukiwanie żony, której nigdy nie przestał kochać. Losy proroka odzwierciedlają „losy” Boga w relacjach z narodem przez Niego wybranym. Ozeasz, wbrew ludzkiej logice, przyjmuje wiarołomną żonę, co jest znakiem przyjęcia Izraelitów przez Boga, choć wcale na to nie zasłużyli. Wiarołomna kobieta potrzebuje oczyszczenia, a jej czasowa separacja (w. 3) stanowi wymowny obraz losów Izraela pozbawionego władzy królewskiej i możliwości składania ofiar Bogu. Warunkiem poprawy sytuacji jest powrót do właściwej czci Boga oraz uznanie Jego władzy i dobroci.
Księga Ozeasza
Wprowadzenie
Okoliczności powstania
Nazwa księgi pochodzi od imienia proroka Ozeasza, które znaczy: ‘Pan ocala/zbawia’. Z tytułu (Oz 1,1) dowiadujemy się, że Ozeasz był synem Beeriego i tuż po 750 r. przed Chr. działał w Królestwie Północnym (Izrael). W jego nauczaniu, silnie osadzonym w realiach narodu, przewija się mnóstwo nawiązań do życia rolniczego i pasterskiego, a także do jego tradycji i kultury. Doskonale znał pełną dramatycznych wydarzeń sytuację polityczną oraz najważniejsze epizody wcześniejszych dziejów Izraela. Zasadniczym tematem księgi są żarliwe nawoływania do wierności przymierzu Izraela z Bogiem. Termin „przymierze” (hebr. berith) wyraża szczególną więź między Bogiem a wybranym przez Niego ludem, a także więź między małżonkami. Dlatego symbolika małżeńska idealnie pasuje do przedstawiania zobowiązań przymierza zawartego na Synaju. Rozmaite kulty pogańskie oraz sojusze polityczne z ziemskimi potęgami prorok nazywa cudzołóstwem i nierządem.
Lektura Księgi Ozeasza nie jest łatwa, przede wszystkim dlatego, że zawiera ona wiele odniesień do ówczesnej skomplikowanej sytuacji politycznej i społecznej. Dominują ponure nastroje wynikające z narastającej presji Asyrii. Nasilenie konfliktu przypadło na lata trzydzieste i dwudzieste VIII w. przed Chr., gdy Asyryjczycy wyprawiali się przeciwko Izraelowi, niszcząc miasta, ograbiając ludność i deportując ją do Mezopotamii. Królowie Izraela często się zmieniali. Liczne zamachy stanu i zbrodnie królobójstwa powodowały ogólny zamęt i brak szacunku dla władzy. Również kapłani sprzeniewierzali się swojemu posłannictwu i ulegali obcym wpływom, wskutek czego w kraju panoszyły się kulty pogańskie, zwłaszcza Baala i Asztarty, a wraz z nimi bałwochwalstwo i nadużycia seksualne. Nieudolna polityka oraz pogłębiający się kryzys wewnętrzny sprawiły, że w 722 r. przed Chr. Królestwo Północne ze stolicą w Samarii zostało zdobyte i splądrowane przez Asyryjczyków, a tysiące mieszkańców, którzy nie zbiegli do Królestwa Południowego bądź do Egiptu, skazano na wygnanie. Ozeasz traktuje uprowadzenie do Asyrii jako zasłużoną karę za wiarołomstwo. Podobnie jak w małżeństwie izraelskim mąż ma prawo oddalić wiarołomną żonę, tak Bóg zrywa więź z narodem, który Mu się sprzeniewierzał, wskutek czego władzę nad nim zdobywają wrogowie. Mimo to prorok naucza, że wygnanie nie jest sytuacją ostateczną, ponieważ Bóg pozostaje wierny obietnicom, które dał, oraz przymierzu, którym się związał.
Ozeasz był prorokiem słowa i nie wydaje się, by sam zapisywał głoszone orędzie. Jest bardzo prawdopodobne, że w okresie niszczycielskich najazdów asyryjskich udał się na południe i znalazł schronienie w Judzie, gdzie przygotował – zapewne też ustne – streszczenie swoich najważniejszych mów. Niedługo potem całość nauczania proroka zebrał, połączył i w pewnych miejscach zaktualizował (np. Oz 1,1.7; 5,5; 6,11; 12,3) anonimowy redaktor, który pochodził z kręgów bardzo mu bliskich, być może nawet z tzw. szkoły Ozeasza.
Księga jest dosyć trudna również dlatego, że wiele zawartych w niej wypowiedzi ma formę krótkich, poetyckich obrazów, słabo związanych z kontekstem. W pewnych miejscach tekst hebrajski nastręcza niemałe kłopoty, wskutek czego bywał różnie tłumaczony. Dosadny wypowiedzi proroka, próbowano też niekiedy złagodzić lub wygładzić.
Treść i teologia
Księga Ozeasza składa się z trzech części. Głównym tematem pierwszej części (Oz 1 – 3) są osobiste przeżycia proroka, związane z dramatycznymi losami jego małżeństwa z nierządnicą Gomer. Małżeństwo to miało znaczenie symboliczne, tak samo jak imiona trojga dzieci, które się narodziły z tego związku. Były to przejmujące symbole upadku życia religijnego Izraelitów oraz ich losu w niedalekiej przyszłości. Część druga (Oz 4,1 – 9,9) zawiera surowe potępienie niewierności oraz występków religijnych i politycznych Izraela. Prorok piętnuje złych kapłanów i lud, a także skorumpowanych przywódców cywilnych. Ogólne zepsucie było rezultatem rosnącego w potęgę kultu obcych bożków i zawierania zgubnych sojuszy politycznych. Ich efektem były zmiany kulturowe (pod wpływem obcych idei), duchowe i obyczajowe (rozwiązłość). W części trzeciej (Oz 9,10 – 14,10) Ozeasz piętnuje dawne i obecne wiarołomstwa Izraela. Czyni to, odwołując się do historii narodu: wyprowadzenia z Egiptu, a nawet czasów patriarchy Jakuba. Potępia liczne grzechy narodu wybranego, podkreślając rozdźwięk między wierną miłością i łaskawością Boga a niewiernością ludzi, z którymi związał się On przymierzem. Poważne odstępstwa, niewdzięczność, pycha i brak zaufania wymagają surowej kary, która właśnie się dokonuje. Narzędziami kary Bożej są wrogowie Izraela, przede wszystkim Asyria. Pod koniec Księgi Ozeasza pojawiają się żarliwe nawoływania do szczerego nawrócenia, dzięki któremu sprawiedliwość Boga ustąpi miejsca Jego miłości i miłosierdziu.
Ozeasz chętnie posługuje się metaforami i porównaniami. Przykładowo, Bóg został przez niego ukazany jako oblubieniec (Oz 2,4), ojciec (Oz 11,1), lekarz (Oz 14,5), lew (Oz 13,7). Znajdujemy też wiele metafor z życia pasterskiego i rolniczego (Oz 10,1; 14,8). Prorok nierzadko stosuje formę rozprawy prawnej, przedstawiając Boga jako oskarżyciela wytaczającego proces krnąbrnemu ludowi (Oz 2,4nn; 4,1.4; 12,3). Ozeasz wypowiada również zatrważające groźby (Oz 13,7nn), zanosi modlitwy pokutne (Oz 6,1nn; 14,3n) i pełne patosu elegie (Oz 9,1-6) oraz ogłasza pomyślne obietnice Boże (Oz 11,8n; 14,5-9). Perspektywa sądu i kary stale przeplata się z zapowiedziami ocalenia i uzdrowienia Izraela. Dzieje się tak, ponieważ w postępowaniu Boga wobec ludzi miłość ciągle przeważa nad sprawiedliwością oraz miłosierdzie nad surowością. Izraelici byli wielokrotnie niewierni Bogu, ale Bóg jest zawsze wierny sobie. Ta prawda będzie dominowała w Liście do Rzymian (rozdziały 9 – 11), w którym pojawia się nowotestamentowa ocena niewierności Izraela wobec Boga.
Ozeasz był pierwszym prorokiem, który opisując relację między Bogiem i narodem przez Niego wybranym, posłużył się symboliką małżeńską. Później pojawiała się ona w nauczaniu Jeremiasza i Ezechiela oraz w drugiej części Księgi Izajasza, a także w Pieśni nad Pieśniami, natomiast w NT – w pismach apostołów Pawła i Jana. Ozeasz w orędziu przypomina, że Bóg nakłada na swój niewierny lud surowe kary, jednocześnie podkreślając, że jest On pełen łaskawości i miłosierdzia. Wbrew ustawicznej niewierności właśnie miłość skłania Boga do niewyczerpanej cierpliwości oraz do nieustającego przebaczania. Dlatego trwale odnowi On swoje przymierze: Poślubię cię sobie na wieki (Oz 2,21). Zapowiedź Nowego Przymierza stanie się odtąd jednym z wiodących tematów ST. Bóg darzy Izraela głęboką miłością, wierną i nieodwołalną. Ma On więc prawo oczekiwać wzajemności, czyli całkowitego zaufania, wierności i posłuszeństwa. Prorok często nazywa Boga Panem, nawiązując w ten sposób do tradycji Mojżeszowej: Ja Jestem Panem, twoim Bogiem, począwszy od wyjścia z ziemi egipskiej (Oz 12,10; 13,4). Bóg jest ponad wszelkimi ludzkimi ocenami i kategoriami: Bo jestem Bogiem, nie człowiekiem! Pośrodku ciebie jestem Ja – Święty (Oz 11,9).
Zdrada i prostytucja, których dopuściła się Gomer, były dla Ozeasza niezmiernie bolesnym doświadczeniem, które pozwoliło mu jednak dostrzec i zrozumieć symboliczne znaczenie jego małżeństwa (Oz 1,1). Dlatego pod Bożym natchnieniem udaje się na poszukiwanie żony, której nigdy nie przestał kochać. Losy proroka odzwierciedlają „losy” Boga w relacjach z narodem przez Niego wybranym. Ozeasz, wbrew ludzkiej logice, przyjmuje wiarołomną żonę, co jest znakiem przyjęcia Izraelitów przez Boga, choć wcale na to nie zasłużyli. Wiarołomna kobieta potrzebuje oczyszczenia, a jej czasowa separacja (w. 3) stanowi wymowny obraz losów Izraela pozbawionego władzy królewskiej i możliwości składania ofiar Bogu. Warunkiem poprawy sytuacji jest powrót do właściwej czci Boga oraz uznanie Jego władzy i dobroci.